ارينە، بۇل سۇراقتى ۇكىمەت مۇشەلەرىنە قويساق، وتە وپتيميستىك جاۋاپ الاتىنىمىزعا ەش ءشۇبا جوق.  بيداي بىتىك شىقتى، جىلۋ ستانتسيالارى قىس ماۋسىمىنا دايىن، مال سەمىردى، مۇنايدىڭ باعاسى الەمدىك نارىقتا ءوستى، تەڭگە تۇراقتاندى ت.س.س. بالكىم، بۇل ءبىزدىڭ ءونىم وندىرمەيتىندىگىمىزگە، تەك تۇتىنۋشى بولىپ قالعاندىعىمىزعا نەمەسە قور بيرجالارىنىڭ، قۇندى قاعازدار نارىعىنىڭ دامىماعاندىعىنا بايلانىستى دا شىعار. القيسسا، اڭگىمەنىڭ نەگىزگى توركىنى بىلاي...

جالپى، ءبىز سەكىلدى دامۋشى ەلدەردىڭ ءبىر قاتارىندا اينالىمعا تۇسپەگەن قاراجات كوپ مولشەردە بار كورىنەدى. بۇل تۋرالى الەمگە ايگىلى ءىرى ەكونوميستەردىڭ بىرەگەيى سانالاتىن ەرناردو دە سوتو الا جازداي جار سالدى. ول بىرنەشە پوستسوتسياليستىك ەلدەردىڭ ىشكى ەكونوميكاسىمەن تانىسقاننان كەيىن كادىمگىدەي دابىل قاققان كورىنەدى. اينالىمعا تۇسپەگەن بولسا، ونىڭ ءولى قاراجات ەكەندىگىنە ەش ءشۇبا جوق. قارجى-قاراجاتتى اينالىمعا ەنگىزۋدىڭ نەگىزگى تەتىگى - ەسەپكە الۋ جۇيەسى ەكەندىگىن اركىم بىلەدى. ءسىز قىمبات ءارى اسا قۇندى عيماراتتى قىرۋار قارجى جۇمساپ سالىپ قويدىڭىز. سالعان ءزاۋلىم سارايىڭىز كوزدىڭ جاۋىن الادى، ءتىپتى كىرسە شىققىسىز تاماشا. الايدا، ونىڭىز ەسەپكە الىنباعان، ياعني، ونى مەملەكەتتىك، قوعامدىق، بانك قارجى، ساقتاندىرۋ ۇيىمدارى مويىنداماعان بولسا وندا قانشا جەردەن جايناپ تۇرسا دا ءولى كاپيتال.

ارينە، بۇل سۇراقتى ۇكىمەت مۇشەلەرىنە قويساق، وتە وپتيميستىك جاۋاپ الاتىنىمىزعا ەش ءشۇبا جوق.  بيداي بىتىك شىقتى، جىلۋ ستانتسيالارى قىس ماۋسىمىنا دايىن، مال سەمىردى، مۇنايدىڭ باعاسى الەمدىك نارىقتا ءوستى، تەڭگە تۇراقتاندى ت.س.س. بالكىم، بۇل ءبىزدىڭ ءونىم وندىرمەيتىندىگىمىزگە، تەك تۇتىنۋشى بولىپ قالعاندىعىمىزعا نەمەسە قور بيرجالارىنىڭ، قۇندى قاعازدار نارىعىنىڭ دامىماعاندىعىنا بايلانىستى دا شىعار. القيسسا، اڭگىمەنىڭ نەگىزگى توركىنى بىلاي...

جالپى، ءبىز سەكىلدى دامۋشى ەلدەردىڭ ءبىر قاتارىندا اينالىمعا تۇسپەگەن قاراجات كوپ مولشەردە بار كورىنەدى. بۇل تۋرالى الەمگە ايگىلى ءىرى ەكونوميستەردىڭ بىرەگەيى سانالاتىن ەرناردو دە سوتو الا جازداي جار سالدى. ول بىرنەشە پوستسوتسياليستىك ەلدەردىڭ ىشكى ەكونوميكاسىمەن تانىسقاننان كەيىن كادىمگىدەي دابىل قاققان كورىنەدى. اينالىمعا تۇسپەگەن بولسا، ونىڭ ءولى قاراجات ەكەندىگىنە ەش ءشۇبا جوق. قارجى-قاراجاتتى اينالىمعا ەنگىزۋدىڭ نەگىزگى تەتىگى - ەسەپكە الۋ جۇيەسى ەكەندىگىن اركىم بىلەدى. ءسىز قىمبات ءارى اسا قۇندى عيماراتتى قىرۋار قارجى جۇمساپ سالىپ قويدىڭىز. سالعان ءزاۋلىم سارايىڭىز كوزدىڭ جاۋىن الادى، ءتىپتى كىرسە شىققىسىز تاماشا. الايدا، ونىڭىز ەسەپكە الىنباعان، ياعني، ونى مەملەكەتتىك، قوعامدىق، بانك قارجى، ساقتاندىرۋ ۇيىمدارى مويىنداماعان بولسا وندا قانشا جەردەن جايناپ تۇرسا دا ءولى كاپيتال.

كاپيتاليزم جۇيەسىندەگى نارىقتىق ەكونوميكادا  ماتەريالدىق جانە رۋحاني بارلىق قارجى-قاراجات، دۇنيە اتاۋلى اينالىمعا ءتۇسىپ، يەلەرى ونىڭ يگىلىگىن كورىپ، جەمىسىن جەيدى. ال، دامۋشى ەلدەر ولاي جاساي المايدى ەكەن. ءبىرشاما ءولى كاپيتالدى جيناپ الىپ، ساقتاپ قانا وتىرعاندىقتان وندا كاپيتاليستىك قاتىناس دامىماي جاتىر - دەيدى، الگى ەكونوميكا سالاسىنىڭ بىلگىرى ەرناندو دە سوتو.

سوتو مىرزانىڭ بۇل تۇجىرىمىن عىلىمي جاڭالىق دەۋگە تۇرارلىقتاي. سەبەبى، الەمنىڭ ءار تارابىنداعى ونشاقتى ەلگە جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرى ارقىلى ول ءوزارا وتە ۇقساس ناتيجەگە قول جەتكىزىپ وتىر. ايتالىق، مىسىر، فيليپپين، گايتي ۇشەۋى ءدىني سەنىم، سالت-ءداستۇر، تاريحي بولمىستارى مەن حالقىنىڭ مەنتاليتەتتەرى مۇلدە باسقاشا بولا تۇرا ولاردىڭ قۇرىپ جاتقان «كاپيتاليزمدەرى» وتە ۇقساس كورىنەدى. ۇقساس بولعاندا دا، باياعى سول تاۋ-توبە ەتىپ ءۇيىپ قويىلعان ءولى كاپيتال.  سوتونىڭ زەرتتەۋىن ۇلان-باتىردا جۇرگىزگەندە پەرۋمەن ۇقساس قورىتىندى شىققان. ەل استاناسىنىڭ شەتىندە سالىنعان ىقشام اۋدانداردىڭ وزىنەن اينالىمعا تۇسپەگەن جەتى ميلليارد دوللاردىڭ مۇلكى شىعا كەلگەن.  ال، ءبىزدىڭ استانا مەن الماتىدا سول زەرتتەۋدى جۇرگىزىپ كورسەك قانداي ناتيجە كورسەتەرىن، قاي ەلمەن «مۇڭداس» ەكەندىگىمىزدى بولجاۋعا بولاتىن دا سياقتى. بىراق، بۇنىڭ ءوزى جەكە ءبىر اڭگىمەگە ارقاۋ بولاتىن ماسەلە.

ەسەپكە الىنىپ، مويىندالعان اينالىمداعى قاراجات پەن ەشكىمگە بەيمالىم يەگەرى دە تانىلماعان ءولى كاپيتالدىڭ اراسىندا قانداي ايىرماشىلىق بار دەگەنگە ءبىر قاراپايىم مىسالدى الايىق. سىزدە تايدىڭ تۇياعىنداي التىنىڭىز بولسىن دەلىك. ونى ءسىز كەپىلدىككە قويىپ، اقشا الاسىز دا سول قاراجاتىڭىزدى تاعى ءبىر بيرجاعا ما، قۇندى قاعازدار نارىعىنا ما اينالىمعا سالاسىز. ەگەر جوعالىپ كەتسە، ساقتاندىرۋ كومپانيالارى شىعىنىڭىزدى وتەپ بەرەتىندىكتەن ەشتەڭەدەن قورىقپايسىز. قىسقاسى، سول جۇدىرىقتاي التىننان كۇندە ساۋىن سيىرىڭىز سياقتى اقشا ساۋاسىز دا وتىراسىز. ال، سول التىندى ۇيىڭىزگە تىعىپ قويساڭىز ول ءبىر تاس قانا. سىزدە ونداي التىن بارىن كىم بىلەدى، بىلسە دە التىن ەكەندىگىنە سەنۋىنىڭ ءوزى ەكىتالاي. ءوزىڭىزدىڭ تايتۇياق التىنى بار اجەپتاۋىر باي ەكەندىگىڭىزدى كىمگە بارىپ قالاي دالەلدەيسىز.

سوتو دامۋشى ەلدەردىڭ ءبىرازىنىڭ ۇكىمەتىنە ءوز زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىن وسىلاي تۇسىندىرمەك بولعاندا كوپ شەنەۋنىك ادام ساناعىمەن شاتاستىرىپ اسا ءمان بەرمەگەنگە ۇقسايدى.  ءسويتىپ جۇرگەندە، يسپانيادا تاعى ءبىر  سوتو دەيتىن اتاقتى ەكونوميست پايدا بولدى. جەسۇس حۋەرتا دە سوتو دەگەن ەسىم 2008 جىلعى ەكونوميكالىق داعدارىستى الدىن الا بولجاعان ازعانا عالىمداردىڭ ءبىرى رەتىندە الەمگە تانىلعان. سول داعدارىستى قىتاي، ءۇندىستان، برازيليا ەكونوميكاسى ەڭسەرگەن بولسا، تاياۋ كەلىپ، ەندى ەسىك قاققالى تۇرعان داعدارىسقا ەشكىم توتەپ بەرە المايدى دەگەن بولجامدى ول بۇگىن جاساپ وتىر. گرەك، پورتۋگال، يسپانيا ەلدەرى الدىمەن  ەۋروپا وداعىن تاراتىپ قۇلاتپاق كورىنەدى.  تۋمىسىنان مولشىلىق كورمەگەن گرەكتەر ەۋروپا وداعىنا ەنىپ،  ەۋرومەن ساۋدا جاساي باستاعاندا جۇماقتىڭ تورىنە شىققانداي ماسايراعان دەيدى. ال، شىن مانىندە جۇمىستى نەمىستەر ىستەپ، يگىلىگىن گرەكتەر كورەتىن ادىلەتسىزدىك قايدان ورناي قالسىن. جاتىپ ىشەتىن تەگىن تاماق ەشكىمنىڭ پەشەنەسىنە جازىلماسا كەرەك. «گرەكتەرشە جۇمىس ىستەپ،  سكانديناۆشا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس» دەپ باتىستىقتار ايتقانداي الماقتىڭ دا سالماعى بار بولىپ شىقتى. اقىرى مىنە، ءۇش جىل بولدى، ءالى ەرەۋىلدەۋمەن كۇن باتىرىپ كەلەدى.

جەسۇس سوتو سوڭعى زەرتتەۋىنىڭ ارقاسىندا داعدارىستىڭ جالپى بولمىسىن تاۋىپ تانىدىم دەپ وتىرعان كورىنەدى. 1928 جىلى امەريكادان باستالىپ كۇللى الەمدى شارپىپ وتكەن داعدارىستىڭ تۇپكىلىكتى سەبەبىن زەرتتەگەن ونىڭ تۇجىرىمى بۇگىندە وتە نانىمدىلىعىمەن ەكونوميست عالىمداردىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىر. ونى الەمگە اتى ءماشھۇر ەكونوميست ميلتون فريدمان كوپ جىل زەرتتەي كەلە اقىرى امەريكانىڭ ورتالىق  بانكىسى مەن  فەدەرالدىق رەسۋرس ۇيىمىن كىنالى دەپ تاپقان. ولاردىڭ اقشا ساياساتىن تەرىس جۇرگىزگەندىگىن ناقتى دالەلدەگەن. ال، سوتو بولسا ونى جاي عانا سالدار رەتىندە كورسەتەدى دە سەبەپتىڭ تىم ارىدا جاتقاندىعىن ايتادى.

امەريكاندىقتار تۇراقتى دامۋدىڭ ارقاسىندا دۇنيەجۇزىندە حح عاسىردا  ەڭ ءىرى ەكونوميكالىق جەتىستىككە جەتكەنى بەلگىلى. دۇنيەجۇزىلىك ءبىرىنشى سوعىس ەۋروپانى تۇرالاتىپ تاستاعان سوڭ ءبىزدىڭ عالامشارداعى ساياسي، اسكەري، مادەني ورتالىق اتاۋلى مۇحيت اسىپ جاڭا قۇرلىققا جەتسە كەرەك. فوردتىڭ  اۆتوكولىك ءوندىرۋ قوزعالىسى ەكى اياقتى پەندەنى ءتورت دوڭگەلەكتىڭ ۇستىنە شىعاردى. توڭازىتقىش، راديو، اۆتوكولىك سەكىلدى زاتتار ءار وتباسىنىڭ كۇندەلىكتى قۇرالىنا اينالىپ،  الەمدەگى ەڭ جوعارى جالاقى الاتىن امەريكاندىقتار ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ شالقي باستادى. ولار تاپ ءبىر پەيىشتىڭ تورىنە شىققانداي-اق ەرتەڭىن ۇمىتتى.  ارتىق اقشالارىن بيرجاعا اپارىپ قويا سالادى، ونىسى وزىنەن ءوزى وسە بەرەدى. ال، باعى جانعان بىرەۋلەرىنىكى نەشە ەسەلەپ ءوسىپ، اقشا يەسىن ءتىپتى ۇشپاققا شىعارادى.   كينو يندۋستريا دەگەن ءتىپتى شەگىنە جەتكەنشە دامىپ، ادامدار شىنايى ومىردەن قول ۇزە باستاعان.

اقشانى ءونىم جاسايتىن وندىرىسكە ەنگىزىپ ەسەلەۋگە كوبىسى باس قاتىرمادى. ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا اقشانى وڭدى-سولدى شاشىپ، شايقاپ ءجۇردى. بيرجانى بەينە ءبىر اقشا كوبەيتكىش ماشينا ىسپەتتى ءتۇسىندى. سوندا اپارىپ بىرنەشە جاسىل قاعازدى لاقتىرا سالساڭ بولدى، راحات ءومىرىڭدى سۇرە بەرەسىڭ.  الايدا، توسىننان پايدا بولعان داعدارىس بيرجاداعى اقشانى ءبىر-اق كۇندە تىپ-تيپىل ەتتى.  اقشا قورىن جاساماعان، ينۆەستيتسيا اتاۋلىنى ويلاماعان جۇرت سول ساتتە-اق پەيىشتەن سىرعىپ ءتۇسىپ توزاققا تاپ بولدى. ولاردىڭ حان سارايىنداي اسەم وردالارى مەن جالت-جۇلت ەتىپ كوزدىڭ جاۋىن العان تەمىر تۇلپارلارى اقشا تاپپادى، ونى قايتادان تيىن-تەبەنگە اينالدىرۋدىڭ ءوزى مۇمكىن بولماي قالدى. ناعىز «التىن-كۇمىس تاس ەكەن، ارپا-بيداي اس ەكەننىڭ» كەرى كەلدى. اسەم وردالارى مەن ادەمى ماشينالارىن ەت پەن نان ورنىنا جەۋگە كەلمەيدى عوي. وسىلايشا، ۇلى ابايدىڭ ايتىپ كەتكەن «ەرىنشەك جالقاۋ مال شاشپاق» تىرلىك تەك وزدەرىن عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيەنى قۇرباندىققا شالدى.

اقشا تابۋ وڭاي، ال، ونى جۇمساي ءبىلۋ ءۇشىن زور اقىلدىڭ قاجەت ەكەندىگى وسىلايشا العا شىقتى. قايىرشىعا بالىق بەرمە، كەرىسىنشە، ونى اۋلايتىن قارماق بەر دەگەن ءتامسىل وسىدان شىقسا كەرەك.

الەمدە ءبىزدى تابيعي شيكى زاتقا باي ەل دەپ بىلەدى. Forbes-ءتىڭ «التىن تىزىمىندە» جاريالانعان مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستاندىق ميللياردەرلەردىڭ جيعان-تەرگەنى تۇتاس العاندا 16,9 ملرد اقش دوللارىنا باعالانىپتى. بۇل قارجى ەلدىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ 13 %-دان استامىن قۇرايدى ەكەن.  Forbes تىزىمىندەگى 7 ميللياردەردىڭ قازاقستاندىق ەكەنى بۇگىندە ەس جيىپ، ەتەك جاپقان بالا-شاعاعا دا ءمالىم. ال، ەلگە كەلگەن قانداي پايدا بار؟!

تمد ستاتيستيكالىق كوميتەتىنىڭ    حابارلاماسىندا قازاقستان  بيىلعى   جارتىجىلدىقتا   جالپى ىشكى ءونىمنىڭ  ءوسۋى بويىنشا    8,3 پايىزدى قۇراپ، بۇرىنعى وداستارىنىڭ اراسىندا كوش باستاعان كورىنەدى. ەلىمىز  بيۋدجەتىنىڭ ەلۋ پايىزعا جۋىعى مۇناي ءوندىرۋ مەن ونى ەكسپورتتاۋدان تولىعادى. بىراق، قارجى جىلدام تۇسەتىن مۇناي سەكتورى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ باستى كوزى بولماسا كەرەك. سەبەبى، مۇناي باعاسىنىڭ قۇبىلۋى ۇكىمەتتىڭ جالپى بيۋدجەتتىك شىعىندار تۋرالى جوسپارىنا قالاي اسەر ەتەتىندىگى قازان ايىنىڭ باسىنداعى پارلامەنت وتىرىستارىندا-اق بايقالدى.

قازاقستانداعى بيۋدجەتتى جوسپارلاۋدا شيكىلىكتەر كوپ. نەگە؟ ەلدە قارجىنىڭ وزگە ماقساتقا جۇمسالۋى نەمەسە يگەرىلمەي كەرى قايتۋى وينامالى ىندەتكە اينالعان. وبالى نەشىك ونى زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ كەزىندە دەپۋتاتتار ايتۋىنداي-اق ايتتى. ال، وعان ۇكىمەت مۇشەسى قايرات كەلىمبەتوۆتىڭ بەرگەن جاۋابى شىندىقتان الىس كەتپەگەندەي بولدى. ءمينيستردىڭ مالىمدەۋىنشە، بيۋدجەت كورسەتكىشتەرى مۇناي باعاسىنا تاۋەلدى بولعاندىقتان وزگەرتىپ وتىرۋعا ءماجبۇر كورىنەدى. ءبىر قوراپ سىرىڭكە وندىرمەيتىن، تەك قانا شەتەل تاۋارلارىنىڭ تۇتىنۋشىسى بولىپ وتىرعان ەلدە ونداي بولماسقا قانداي شارا بار.

حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ ەسەبى بويىنشا قازاقستان بيزنەس اشۋ مەن مەنشىك قۇقىعىن تىركەۋ جونىنەن قامشى سالدىرماي تۇر. سويتە تۇرا دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ بيزنەس جۇرگىزۋ يندەكسىندە حالىقارالىق ساۋدا كورسەتكىشتەرى بويىنشا زەرتتەۋ جۇرگىزىلگەن ەلدەردىڭ ىشىندە قازاقستان 1 پايىزدان تومەن كورسەتكىشكە زورعا جەتكەن. ونىڭ سەبەبى ەلدە تەڭىزگە شىعاتىن جولدىڭ بولماۋىنان عانا ەمەس شىعار. قارجى سەكتورىنداعى ماسەلەلەرگە بايلانىستى نەسيەگە قولجەتىمدىلىك كورسەتكىشى بويىنشا دا قازاقستان ءۇش ساتىعا تومەندەپ كەتكەن. ەلىمىزدەگى جان باسىنا شاققانداعى تابىس 8 مىڭ اقش دوللارىنان استى دەپ بوركىمىزدى اسپانعا اتساق تا، مەملەكەتتىڭ مەديتسينا مەن ءبىلىم بەرۋ سالالارىنا سالىستىرمالى تۇردە از قارجى بولىنەتىندىگىن حالىقارالىق ساراپشىلار دالەلدەپ وتىر.

ال، ەندى جاعدايىمىز وسىنداي قاراما-قايشىلىقتارعا تولى بولىپ تۇرعاندا جەسۇس دە سوتونىڭ ايتقانى ءدال كەلىپ،  2008 جىلداعىداي الەمدىك داعدارىس قايتا كەلسە شە؟! شەتەلدەن العان جانە الاتىن قارىز قانشا جىرتىققا جاماۋ بولادى دەگەن وي ەرىكسىز مازالايدى.  بالكىم، كەز-كەلگەن داعدارىس ءبىزدىڭ ەلدى اينالىپ وتە بەرەتىن شىعار دەپ تاعى اراسىندا كوڭىلگە مەدەۋ تاپقانداي بولاسىڭ. سەبەبى، بىزدە جوعارىدا ايتقانداي قور بيرجاسىنا سالعان اقشامىز دا جوق جانە ونىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىندىگىمىزدىڭ دە پايداسى تيەتىن شىعار.

«اباي-اقپارات»