(«ومبىنىڭ الاش داپتەرىندەگى» ا.بايتۇرسىنۇلى ولەڭدەرىن وقىعاندا تۋعان وي)

الاشتانۋشى ديحان قامزابەكۇلى قۇراستىرعان «ومبىنىڭ الاش داپتەرىن» وقىپ وتىرىپ، بۇرىن دا تانىس، بىراق بۇل كىتاپقا وقشاۋ بەرىلگەن احمەتتىڭ ءبىر توپ ولەڭىنە زەر سالدىم. بىرەۋ ءبىر نارسەنى داپتەرىنە كوشىرۋ ءۇشىن دە، بەلگىلى تالعاممەن، ويمەن كوشىرەدى عوي. ولەڭدەر 1932 جىلى كوشىرىلگەن. سول كەزدەگى كەڭەس ساياساتىن ەسكە العاندا، حالىقتىڭ جان جۇرەگىندەگى قالاۋى، باس بوستاندىعى، ەل مەن جەردىڭ كۇيى قالاي ەدى؟ – دەگەن ويلار بىردەن باسىڭىزعا كەلەدى.

ەندەشە، احمەت اڭساعان ازاتتىق، ەركىندىك نەمەسە باس بوستاندىعى جىرلارىنىڭ تالاي جۇرەكتى شىمىرلاتقاندىعىندا، جىلاتقاندىعىندا ءشۇبا جوق. وسى ويلارمەن «داپتەرگە» قايتا ءۇڭىلىپ، احاڭنىڭ قولتاڭبالارىنىڭ يىرىمىنە ءۇڭىلدىم.

اۋەلى، «قاسقىر مەن قوزى» مىسالى بەرىلگەن. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ وزگە جۇرتتاردان اۋدارعان دۇنيەسىن اۋدارما رەتىندە قاراۋ قيىن. سەبەبى، ونى ءوز جۇرەك قالاۋىمەن مۇلدەمگە قازاقشا سايراتادى. ي.ا. كرىلوۆتىڭ مىسالىنداعى قاسقىر قازاقشا ۇلىپ، قوزى قازاقشا ماڭىرايدى. احاڭ كوپ تەپەرشىك، قۋعىن، تۇرمە كورگەن ادام. بىلاي قاراعاندا جازىقسىز «قوزى». ال ونى قۋدالاعان قورقاۋ قوعام، ورىستىق وتارلىق ساياسات – قاسقىر. ءسويتىپ، ولەڭدى وزگەشە، تۇرلەندىرىپ، «ءوز مۇددەسىنە» باعىندىرۋشى اۆتور دا، ونى كوشىرۋشىدە – قاسقىرعا نارازى.

جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىندەي مىسالدا بۇلاق سۋىنىڭ باسىنداعى قاسقىر، بۇلاقتىڭ اياعىنداعى قوزىنى «سۋدى لايلادىڭ» دەپ كىنالايدى. انا بايقۇس قانشا اقتالىپ، شىرىلداسا دا، قاسقىر ءپاتۋا ىزدەپ، ونى قۇتىلدىرماس سىلتاۋلارمەن ارانىن اشادى.

قوزىنىڭ بەيشارالىق ءحالى، ءوزىن اراشالاماق بولعانى – احمەتتىڭ جان ايقايى:

قوزى ايتتى: «قاسقىر تاقسىر، توقتا ازىراق،

تەرگەڭىز، كىنام بولسا، ءادىل بىراق.

....

ءسىز تۇگىل، وزگەگە جوق قياناتىم،

نە شارا، جەتكەن بولسا بۇگىن قازام؟!»

...

«نانساڭىز، اعام دا جوق، ءىنىم دە جوق،

ۋا، عايىرى ناشارلىقتان ءمىنىم دە جوق.

ناقاقتان مەنى، تاقسىر، كۇيدىرەسىز،

جاۋىزدىق سىزگە ويلاعان كۇنىم دە جوق».

...

«تاقسىر-اي، ەش جازىعىم جوق قوي مەنىڭ،

ءجابىر عوي بىرەۋ ءۇشىن كۇيدىرگەنىڭ!»

احمەتتىڭ جان جالاسى «قوزى» بولىپ شىرىلدايدى.

الايدا قاسقىر – قوعام، ورىستىق  وكتەمدىك ودان تىرناعىن تارتپايدى:

«بەكەر مە، – قاسقىر ايتتى، – مەنىڭ ءسوزىم،

بىلەسىڭ جالعانشى دەپ كىمدى ءوزىڭ؟

اكەڭدى الدىڭداعى تانيمىسىڭ،

بالەم، سەن بايقاپ قارا، اشىپ كوزىڭ!

...

يت بولسىن، قويشىڭ بولسىن، قوجاڭ بولسىن،

جاۋىزدىق ويلايسىڭدار ءبارىڭ ماعان!

...

«ۇندەمە! جەتەر! قازىر مۇرساتىم جوق

تۇرۋعا اق-قاراڭدى تەرگەپ سەنىڭ.

الىپسىڭ جامان ادەت قارسىلاسىپ،

سەنىمەن تۇرام با مەن مىلجىڭداسىپ.

ايتايىن، بىلگىڭ كەلسە، قوزىم، ساعان:

كىناڭ سول – جەگىم كەپ تۇر، قارنىم اشىپ!»

قاسقىر – وتارلىق جۇيە وسىلايشا ءوز ايتقانىن ورىندادى.

ورمانعا قاسقىر كەتتى قوزىنى الىپ،

بەلگىلى ەتەر ءىسى الىپ بارىپ.

وسىنداي جازىقسىزدى جازعىراتىن

ءار جەردە كۇشتىلەردە بار عوي قالىپ.

قاسقىردىڭ زورلىق بولدى ەتكەن ءىسى...(27-29 بەتتەر).

شىن مانىندە، احمەت ءوز شەرىن، ايتپاعىن وسى مىسالدى قازاقشا سويلەتۋ ارقىلى جەتكىزدى.

وسى ارادا، ءسال شەگىنىس جاساپ، احاڭنىڭ ومىرىنەن بىرەر ۇزىك وقيىق.

1905 جىلى پاتشالىق رەسەيدە بولعان كوتەرىلىس قازاق وقىعاندارىنىڭ جۇرەگىنە دە ازاتتىق الاۋىن جاعادى.

وسى كەزدە ءاليحان بوكەيحانوۆ ومبىدا جۇرسەدە، احاڭمەن،مىرجاقىپپەن حابارلاسىپ تۇراتىن. پاتشانىڭ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە، جانە ايماقتىق گۋبەرناتور اتىنا جازىلىپ، ون ەكى مىڭ ادام قول قويعان ايگىلى پەتيتسيا ومبىداعى ءا.بوكەيحانوۆقا جەتكىزىلەدى. سەمەي ۋەزىنىڭ جاندارمەرياسىنىڭ باستىعى وسوۆسكيدىڭ گۋبەرناتورعا جەتكىزگەن دەرەكتەرى بويىنشا ءا.بوكەيحانوۆ ول پەتيتسيانى پوشتا ارقىلى پەتەربورعا جىبەرگەن.

سەمەي ۋەزىنىڭ تىڭشىلارى پەتيتسيا جازعانداردىڭ سارى ىزىنە ءشوپ سالىپ،  1907 جىل ا.بايتۇرسىنوۆ، ج.اقباەۆ جانە تاعى بىرنەشە ادامدى كۇدىكتى رەتىندە  قاماۋعا العان. احاڭا تەرگەۋشىلەردىڭ كۇشتەۋىمەن «پەتيتسيا جازۋعا قاتىسى بار» دەپ جالا جابىلادى. وزگەدەن بۇرىن ءوز جاقىندارىنىڭ ۇستاپ بەرگەنىنە جانى كۇيەدى:

نە جازىپ ەم،

قۇداي-اۋ، مەن قازاققا،

ءمۇبتالا عىپ سالعانداي بۇل ازاپقا؟!

ادامشىلىق ەسەبىنە كىرىسىپ،

قولى جەتسىن دەگەندىك پە ازاتقا؟

ءجون كورسەتتىم قازاق دەگەن نامىسقا،

جول سىلتەدىم جاقىن ەمەس، الىسقا.

«وزگە جۇرتتار ورگە قادام باسقاندا،

دەدىم، – سەن دە قاتارىڭنان قالىسپا!»

...

اسىقپاڭدار!

ارتىمىزدا قازى بار،

تەرگەپ تالاي، سۇيەكتەرىڭ قازىلار.

پايعامباردى ساتىپ وتىر ءتىللا العان،

ياھۋدامەن بىرگە اتتارىڭ جازىلار.

قينامايدى اباقتىعا جاپقانى،

قيىن ەمەس دارعا اسقانى، اتقانى.

ماعان اۋىر وسىلاردىڭ بارىنەن

ءوز اۋىلىمنىڭ يتتەرى ءۇرىپ، قاپقانى، – دەپ كۇڭىرەنەدى احاڭ.

قاماقتان بوساعاننان كەيىن دە سەمەي ۋەزىنىڭ جاندارمەرياسىنىڭ تۇراقتى اڭدۋىندا بولعان ا.بايتۇرسىنوۆتى 1909 جىلى 1 شىلدەدە «سەپاراتيستىك ۇگىت نايحات جۇرگىزدى» دەپ تاعى تۇرمەگە قاماعان. مۇندا سوتسىز، ۇكىمسىز، ناقاقتان-ناقاق  8 اي بويى  ازاپ-قورلىق كورەدى.

اباقتىدا جاتقاندا احاڭ حاققا باس ۇرىپ:

يا، قۇدايىم، اققا جاق،

وزىڭە ايان، مەن ناقاق.

اققا دەگەن ءسوزىمنىڭ،

ابىرويىن اشپاي جاپ.

ايات پەنەن حاديستە،

ادال نيەت اق ىسكە.

جاڭىلماسام، جوق ەدى-اۋ –

«جازا تارتسىن!» دەگەن باپ.

مەنى ۇستاتىپ ايداتىپ،

زىعىردانىم قايناتىپ،

ماسايراسىپ ءماز بولىپ،

كۇلگەندەردى ءوزىڭ تاپ.

بۇل ولەڭدە احاڭنىڭ ءوزىنىڭ جازىقسىزدىعىن ءارى ءوزىن جالامەن ۇستاپ بەرىپ ءماز بولعان جاقىندارىنا جانى اشي، نازالانا ءتىل قاتادى. تۋىسقاندارىنىڭ، قازاقتىڭ اداسقانى – الاشتىڭ اداسقانى عوي، ونى تۋرا جولعا سالا كور دەپ قان جىلايدى:

از كۇندىككە الدانىپ،

از نارسەگە جالدانىپ،

اداسقانىن الاشتىڭ،

ءتۇزۋ جولعا ءتۇسىر، حاق.

جاقىنىڭنان جاۋ شىعىپ،

ماقۇل سوزدەن داۋ شىعىپ،

يتتەر تىستەپ تونىمنان،

دۇشمان ۇستاپ قولىمنان،

ماعان توسۋ بولعان شاق.

...

قۇنسىز بولىپ ەرىمىز،

جەسىر بولىپ جەرىمىز،

مال مەنىكى دەي الماي،

جان مەنىكى دەي الماي،

يتكە دە، قۇسقا ازىق ەك.

كەن بولار دەپ بالشىقتى،

كول بولار دەپ شالشىقتى،

ءبىز ۇمىتپەن قازىپ ەك.

دارەتى جوق اياقتار،

قورسىلداعان ساياقتار.

بۇلعاماسىن تاسىڭدى،

قاسيەتتى باسىڭدى.

دەگەنىمىز بولماسا،

قازاققا نە جازىپ ەك،

بايلاتتىرعان قولىمدى،

بوگەلتتىرگەن جولىمدى،

جاقىنىم بار، جاتىم بار... (32-34 بەتتەر).

مۇنداعى «قۇنسىز بولىپ ەرىمىز» – ءوزىن جانە الاشتى، «جەسىر بولىپ جەرىمىز» – دەپ قازاق دالاسىن ايتادى. «يتكە دە، قۇسقا ازىق ەك»، «دارەتى جوق اياقتار، قورسىلداعان ساياقتار» – يمانسىز ورىس وتارشىلدارىن مەڭزەيدى. ال، وسى جولدا كۇرەسىپ جۇرگەن ءبىزدى، مەنى «بۇلعاماسىن تاسىڭدى، قاسيەتتى باسىڭدى» دەپ شىر-پىر بولىپ جۇرگەننەن باسقا جازىعى جوق جاندى «قولىن بايلاپ، جولىن كەسىپ» نە ىستەدىڭدەر؟ – دەپ شەرلەنەدى. «ومبىنىڭ الاش داپتەرىندەگى» ءبىر ولەڭ وسى.

1910 جىلى سەمەي ۋەزدىك سوتى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ءىسىن قاراپ، ونى ون التى جىلعا جەر اۋدارۋ تۋرالى ۇكىم شىعارعان. سەمەي سوتىنىڭ ۇكىمى شىققان كەزدە ا.بايتۇرسىنۇلى اناسىنا «اباقتىدان» اتتى حاتىن جازادى. تاعى دا «ومبى داپتەرىن» وقيىق:

قىمباتتىم، دۇعاگويىم، قامقور انام،

ارناپ حات جازايىن دەپ الدىم قالام.

ءسىزدى وندا، ءبىزدى مۇندا امان ساقتاپ،

كورۋگە جازعاي ەدى حاق تاعالام.

كورە الماي وتىرىكشى بولىپ ابدەن،

سەمەيدىڭ تۇرمەسىندە وتىر بالاڭ.

مال ۇرلاپ، كىسى ولتىرگەن جازاسى جوق،

ۇكىمەت ول زورلىققا نە ءدۇر شاراڭ.

اناسىنا مۇڭ شاققان احاڭ تاعى دا: «مال ۇرلاپ، كىسى ولتىرگەن جازاسى جوق، ۇكىمەت ول زورلىققا نە ءدۇر شاراڭ» دەيدى. ناقاق ادامدى ورىستىق ۇكىمەتتىڭ زورلىقپەن ۇستاعانىن ايتادى.

اۋەلدە لاۋقۇل-ماقپۇز جازباپتى اللا،

تاعدىردا بۇل ورىندى كورمەسىمە.

تايپالعان تالاي جورعا، تالاي تۇلپار،

تاعدىردىڭ كەز بولىپ تۇر كەرمەسىنە.

قاڭباقپەن سالماعىڭ تەڭ بۇل ءبىر زامان،

عيلاج جوق جەل ايداسا ەرمەسىڭە. (35-36 بەت).

«تالاي ەرلەر ۇشىراعان تاعدىر سىناعى، اللانىڭ باسقا سالعانىنان قاشىپ قۇتىلماق جوق. زامان سولاي – ادىلەتسىز، قايتەمىز، كوتەرەمىز» – دەپ اناسىنا جۇبانىش سىيلايدى.

سوت ۇكىمىنەن كەيىن احمەت بايتۇرسىنوۆ ايداۋدا بولاتىن جەرى رەتىندە ورىنبوردى تاڭدايدى. 1917 جىلعى توڭكەرىسكە دەيىن سوندا بولادى.

1913 جىلى 1 اقپان كۇنى ورىنبور قالاسىندا «قازاق» گازەتىن شىعارادى. گازەتتىڭ وزەكتى قىزمەتى قازاقتىڭ ەل، جەر تاريحى مەن تاعدىرى بولدى. ءتىپتى ورىستىق وتارلىققا قارسى شىعۋ ماسەلەلەرى مەن بىرگە «قازاق قالاي ەل بولادى» دەگەن تاقىرىپتى دا كوتەرەدى. جەرگىلىكتى ۇكىمەت «قازاق» گازەتىندە جازىلعان وسىنداي ماسەلەلەردى «سەپاراتيستىك» دەپ 1914 جىلى گازەتتىڭ باس رەداكتورى ا.بايتۇرسىنوۆتى تاعى دا تۇتقىندايدى. اراعا از ۋاقىت سالىپ، گازەت وقىرماندارىنىڭ جيناعان ءۇش مىڭ سومدىق كومەگىمەن تۇرمەدەن بوسايدى. بۇل پاتشالىق ورىس وتارشىلىعى تۇسىنداعى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ سوڭعى رەت تۇرمەدە وتىرۋى ەدى.

ءوز عۇمىرىنداعى ەڭ ۇلكەن زورلىق، ەڭ ۇلكەن قورلىق ءبىراز جىلدان كەيىن كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا بولاتىنىن احاڭ ول كەزدە سەزبەدى.

ا.بايتۇرسىنوۆ 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن، قازاق سەزىن شاقىرىپ، الاش پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى يدەيا كوتەرىپ، الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جازعانداردىڭ ءبىرى. بۇل پارتيا باعدارلاماسى قاراشا ايىندا «قازاق» گازەتىندە جاريالاندى.

الاشقا پاتشالىق ورىس ۇكىمەتىنەن قايىر بولماي، قازان توڭكەرىسى ارقىلى ۇكىمەت «بولشەبەكتەردىڭ» قولىنا وتكەندە ا.بايتۇرسىنوۆ قازاق اۆتونومياسىن وسى كەڭەس ۇكىمەتىنەن الۋعا بەل بۋادى. 1919 جىلى ناۋرىزدا ءا. جانگەلدين باستاعان ون ءبىر اداممەن بىرگە ا.بايتۇرسىنوۆ ماسكەۋگە بارىپ، لەنينمەن، جانە ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميسسار ستالينمەن قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسسوزدى تۋرا ءتورت اي بويى، ياعني شىلدە ايىنا دەيىن جۇرگىزىپ، ولاردىڭ قىرعىز اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىمىن شىعارتادى. قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ تاعايىندالعان ا.بايتۇرسىنوۆ قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسىن، رەسپۋبليكالىق ستاتۋسىنىڭ جوبالارىن جازۋمەن اينالىسادى. سونىڭ نەگىزىندە 1920 جىلى ا.بايتۇرسىنوۆ كورسەتكەن تەرريتوريالار نەگىزىندە قازاق (قىرعىز) اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانى تۋرالى جارلىققا لەنين قول قويادى. ا.بايتۇرسىنوۆ سونىمەن بىرگە الاش قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاساۋ تۋرالى كەڭەس بيلىگىنە ءوتىنىش جازىپ، قىسقا ۋاقىتقا بولسا دا ءوتىنىشىن ورىنداتادى.

كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى قۋعىن پاتشالىق يمپەريا كەزىندەگى قۋعىننان اسىپ ءتۇسىپ، قاندى قىرعىنعا جالعاستى. الاش قايراتكەرلەرىن تۇرمەگە جابا باستادى. م.دۋلاتوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ 1929 جىلى تۇتقىندالىپ، تۇرمەگە جابىلدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ بۋتىركا تۇرمەسىندە ءۇش جىل وتىرىپ، سودان سوڭ ارحانگەلگە ۇزاق جىلعا كاتورگاعا ايدالدى.

حالىقارالىق  قىزىل كرەست  ارقىلى م. گوركيدىڭ ايەلى                    ە. پ. پەشكوۆانىڭ  جاردەمىمەن كەسىمدى مەرزىمى بىتپەي، 1934 جىلى بوسانىپ، اۋەلى باتىس- ءسىبىر ولكەسىنە، كەيىنىرەك الماتىعا ورالادى. بىراق، ەش مەكەمە احاڭدى قىزمەتكە قابىلداماعان. تەك ءبىر ورىس دارىگەرىنىڭ قامقورلىعىنا ىلىگىپ، سانيتار بولىپ جۇمىس ىستەگەن ا.بايتۇرسىنوۆتى نكۆد 1937 جىلى كۇزدە قايتا تۇتقىنداعان. 1937 جىلى نكۆد ۇشتىگىنىڭ شەشىمىمەن قاراشا ايىندا 66 جاسىندا اتىلىپ كەتتى.

ءسويتىپ، ا.بايتۇرسىنۇلى ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىن حالىققا ايانباي قىزمەت ەتۋمەن جانە وتارلىق – اقتار مەن قىزىلداردىڭ تۇرمەسىن «كەزەك قىدىرۋمەن» وتكىزدى.

«ومبى» داپتەرىندەگى «جانعا كوڭىلىم قالىپ تۇر» ولەڭىندەگى:

جانعا كوڭىلىم قالىپ تۇر،

جان بۇل كۇيگە سالىپ تۇر.

تانگە كوڭىل قالىپ تۇر،

ءتان شىداماي ارىپ تۇر.

جۇرتقا كوڭىل قالىپ تۇر،

جۇرت جالعانعا نانىپ تۇر.

وتىرىك ورلەپ كۇشەيىپ،

شىن جەڭىلىپ تالىپ تۇر.

...

جاۋ بىلەگىن سىبانىپ،

پىشاعىن قايراپ جانىپ تۇر.

ساۋىسقان، قارعا، قاراقۇس،

جەمتىك اڭدىپ باعىپ تۇر.

پالە دەگەن اڭدۋشى،

اياعىمنان الىپ تۇر.

جالا دەگەن توبەتى،

بالتىرىمنان قاۋىپ تۇر.

...

جانى اشىعان جاقىننىڭ،

جاس كوزىنەن اعىپ تۇر.

ايرىلامىز امال جوق،

قىلىشىن جەرگە شاۋىپ تۇر، (34-35 بەت) – دەگەندەرى كوڭىلدى تولقىتقان كوپ شەرىنىڭ ءبىرى ەدى.

«ىنىمە» ولەڭىندەگى:

«سۇيىكتى مەللاتىڭا بولام دەسەڭ،

ناشاردىڭ كوبىرەك جە قامىن، ءىنىم» (36 بەت) – دەگەنى ۇلكەن وسيەت سياقتى.

ۋاقىت ۇزارعان سايىن حالقى وزىنە قىزمەت ەتكەن ۇلدارىن وگەيلەتكەن وتكەنگىسىنە وزەگى ورتەنە وتىرىپ، ونىڭ ىزدەرىن التىنعا بالايدى. ارداقتايدى، ونەگەلى ءومىر ۇلگىسى ەتەدى. ونى احاڭ سىندى ەرلەر تىرىسىندە-اق ءبىلدى، ايتتى:

ءتان  كومىلەر،  كومىلمەس  ەتكەن ءىسىم،

ويلايتىندار  مەن  ەمەس  بىر كۇنگىسىن.

جۇرت  ۇقپاسا ۇقپاسىن  جابىقپايمىن،

ەل ءبىر  كۇنشىل، مەنىكى  ەرتەڭگى  ۇشىن، – دەپ كەۋدەسىن وققا توسەپ، اقتىق ساپارىنا الاڭسىز كەتە باردى. رۋحى شاھيتتىكپەن بەيىشكە ۇشتى.

«ومبىنىڭ الاش داپتەرىن» وقي وتىرىپ، بىزدە ءبىراز ويلارعا ومبىلادىق. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن ەمەس، ەلىنە، جەرىنە ازاتتىق، ەركىندىكتى زارىعا كۇتكەن اساۋ جۇرەگىنىڭ امىرىنە  قۇلاق ءتۇرىپ، وزەگىمىز ورتەندى. الاشتىڭ اسىل قيىقتارىنىڭ ارتىندا قالعان ەل مەن جەر پارىزىنىڭ ەندىگى اۋىر جۇگى ءبىزدىڭ موينىمىزعا ارتىلعانىن تاعى ءبىر مارتە تەرەڭدەي ۇعىنىپ، ابىزدىڭ تاۋداي تۇلعاسىنا تارىداي باسىمىزدى يدىك.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

«ومبىنىڭ الاش داپتەرى»، قۇراست: د.قامزابەكۇلى. الماتى، «جازۋشى» باسپاسى، 2013 جىل.

ا.بايتۇرسىنۇلى شىعارمالارى مەن ءومىربايانى تۋرالى ۋيكيپەديا دەرەكتەرى.

ءجادي شاكەنۇلى

Abai.kz