ماقالامىزدى وسىلاي اتۋدىڭ دا ءوز سەبەپتەرى بار. وسىدان ءدال ون جىل بۇرىن وسى تاقىرىپپەن قوبدا، ىرعىز اۋداندارىندا گازەت رەداكتورى بولعان باحمان نۇرسۇلتانوۆتىڭ 1938 جىلى 1 ساۋىردە 58 باپپەن ۇستالىپ، بىلىمدىلىگى، تاباندىلىعى، ومىرگە قۇشتارلىعى ارقاسىندا ستالينگە حات جازىپ، 1940 جىلدىڭ 18 قاراشاسىندا تولىقتاي اقتالىپ شىعىپ، ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، ودان امان ورالىپ، ەلدە ەڭبەك ەتىپ، ودان كەيىن ءدامى تاۋسىلعان كۇنى ومىردەن وتكەنىن جازعان ەكەنمىن. وبلىستىق «اقتوبە» گازەتىنە.

اراعا ون جىل سالىپ ونىڭ جەرلەسى، پارتيالاس جولداسى سارى ءتۇرداليننىڭ دە باحمانمەن تاعدىرلاس بولعانى انىقتالىپ وتىر. سارىنىڭ كەنجە ۇلى، ونىڭ ءوزى سەكىلدى كوپ جىلدار اۋدان كولەمىندە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان قۇدايبەرگەننىڭ مۇراجايلاردان جيناعان اكە ءومىرىنىڭ بەيمالىم ساتتەرى كورىنىسى - سونىڭ كۋاسى.

ايتا كەتەرلىگى، گازەت رەداكتورى باحمان 1928 جىلى اكە-شەشەسىمەن قوبدا بويىنا ادايلارمەن جەر اۋدارىلىپ كەلسە، بۇل جەر سارىنىڭ كىندىك قانى تامعان تۋعان مەكەنى. سالەمنىڭ دە ءساتى بار دەگەن، قۇدايبەرگەندى سوناۋ پارتكومدا ءوزىمىز قىزمەتتەس بولعان 1980 جىلداردان ءبىلىپ دامدەس بولساق تا، ءبىر قۇلاش قۇجاتتارىن ارقالاي كەلگەن ول اكە تاعدىرىن ماعان ەندى عانا، بيىلعى 31 مامىر قارساڭىندا ايتىپ وتىر.

سارى - «قىرىق وزەن ءبىر جاققا اقسا، «قىڭىر» وزەن كەرى اعاتىن» قوبدانىڭ تەرىساققان وزەنى بويىنداعى قاسيەتتى ابات-بايتاق كەسەنەسى ماڭىنداعى تابىن رۋىنىڭ سارمانتاق بولىمىنەن تارايدى.

قۇجاتتاردا ايتىلعانداي، سارى عاسىرلار اراسى-ميللەنيۋمدە 1899 جىلى تۋعان، جاستايىنان العىر سارى كەڭەستەر كەلمەس بۇرىن ارابشا ەكى كلاستىق ءبىلىم الىپ ۇلگەرىپ، جاڭاشا 4 كلاستىق مەكتەپ جانە سەمەيدەگى پارتيا كۋرسىن تامامداعان. اۋداندا العاشقىلار قاتارىندا 1924 جىلى پارتيا قاتارىنا وتكەن سوڭ زامان اعىمىمەن تاسى ورگە دومالاپ،15 اۋىلدا وقۋ ءۇيىن باسقارادى. بۇل 1928 جىلى قوبدا بولىسىندا ورىن السا، اۋدان قۇرىلعان كەلەسى جىلى تۇڭعىش اۋداندىق پارتكومدا «كەدەي» وداعىنىڭ نۇسقاۋشىسى جاۋاپتى قىزمەتىن اتقارادى. ازىرگە ويداعىسى جۇزەگە اسىپ جاتقان سارىنىڭ  جانە جارى رابيعانىڭ پەرزەنتتەرى جاستايىنان شەتىنەپ، ۇرپاق تۇرمايدى. قازاق مۇندايدا قونىس اۋىستىرادى. سونداي اشتىق-مۇقتاجدىق، تار زاماندا ادامدىق قاسيەتىن ساقتاعاندار دا بولعان عوي، سارىنىڭ تىلەگى ورىندالىپ، ونى سول زامانداعى التىقاراسۋ اۋدانىنىڭ سەيىتوۆ اۋىلدىق كەڭەسىنە توراعا ەتىپ جولدايدى. قازىر بۇل اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءىزىن تابۋ وڭاي ەمەس، دەگەنمەن سەكسەننەن اسقان، رەسپۋبليكاعا ەسىمى ايان كونەكوز قاريا وتەمىس اكىموۆ سول جىلدارى تاپ كۇرەسىندە كەڭەسكە قارسىلار وسى سەيىتوۆ، باقاەۆتار بار توپتى ورتەپ جىبەرگەنىن ايتادى. بۇگىنگى تاڭدا ولارعا ويىلدا ەسكەرتكىش ساقتالعان، ال سەيىتوۆ اتىندا اۋىلدىق كەڭەس بولعان-دى...

ازىرگە جاس جۇبايلاردىڭ تىلەكتەرى قابىل بولىپ، رابيعا ۇل تابادى. سول قازاقى ىرىمعا جۇگىنىپ، باۋى بەرىك بولسىن دەپ ۇلدارىنىڭ ەسىمىن كەتە رۋىنىڭ ءبىر تارماعى بوستىباي دەپ اتاپ، ازان شاقىرادى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتكەننىڭ ارتىعى بولماس، قوبدا اۋدانىن 18 جىل باسقارعان سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى التىنبەك اكىمجانوۆ اعامىزدىڭ ەسىمى دە ايتەكە بي اۋدانىنداعى حان مولاسى ماڭىنداعى قىستاعى ورتاق، از عانا التىن رۋىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان ەكەن. ەندى ءوزىمىز كوز كورگەن بوستىباي اعامىزعا توقتاساق، ول دا اكە كورگەن وق جونادى دەگەندەي، كوپ جىل اۋىل شارۋاشىلىعى مامانى، كالينوۆكا، ۋسپەن اۋىلدارىندا پارتيا، كەڭەس قىزمەتتەرىن ابىرويمەن اتقارعان ازامات. باستىسى، اكەسى سارىنىڭ جالعاسى ماردان، مارەن جانە نۇرلان ەسىمدى ەل قاتارلى ازاماتتاردى باۋلىپ ءوسىردى. ولاردىڭ العاشقىسى ماي ساپىندا ابىرويلى ەڭبەك ەتتى، ەكىنشىسى كاسىپكەر-ستاموتولوگ، ەڭ كىشىسى بولسا لەنينگرادتا ءبىلىم العان بۇگىنگى زاماننىڭ باتىرى دەسە دە بولادى، ول - ەپيدەميولوگ-دارىگەر.

ال وتكەنگە ورالساق، سارى 1934, 1936 جىلدارى قىزمەتى جوعارىلاپ، ويىلداعى اۋداندىق تەرى دايىنداۋ مەكەمەسىن باسقارادى. كەلەسى ەكى جىلدا اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ پارتيا كابينەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارىپ، ونى الماتىعا جوعارى پارتيا مەكتەبىنە جىبەرەدى. بۇل بۇكىل قازاقستانداعى سياقتى ويىلدا دا «قىزىل تەرروردىڭ» قايناپ تۇرعان شاعى - 1938 جىلدىڭ مامىرى بولاتىن.

1937 جىلدىڭ 15 قاراشاسىندا اقتوبە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بۋلانين قول قويعان وبكوم بيۋروسىنىڭ «ويىل اۋداندىق پارتيا كوميتەتى جۇمىسكەرلەرىن كۇشەيتۋ تۋرالى» قاۋلىسى قابىلدانىپ، قۇپيا قۇجاتتا حالىق جاۋى، ۇلتشىل فاشيست ابدىكارىموۆ اۋدانعا ۇلتشىل-فاشيست قاراقشىلاردى دا قويىپ، كونتررەۆوليۋتسيالىق، بۇلىكشىل ءىس-ارەكەتپەن شۇعىلدانعانى ايتىلعان. سونىڭ سالدارىن جويۋ ماقساتىندا بىرقاتار جۇمىسكەرلەر جىبەرىلگەن. سولاردىڭ ءبىرى اۋەلى 3-حاتشى، ارتىنان اۋداندى باسقارعان كورنەكتى قايراتكەر ءىدىرىس ەرماعامبەتوۆ بولاتىن. جينالعان قۇجاتتاردان سارىنىڭ وسى ءبىر اياۋلى دا ەرجۇرەك اداممەن قىزمەتتەس بولعانى كورىنىپ تۇر.

تەرگەۋشى-جەندەتتەردىڭ جالعان كۋاگەرلەردەن جالعان جاۋاپ الىپ، قيسىنسىز كىنا تاعىپ، جازىقسىز جانداردىڭ وبالدارىنا قالعانى ايدان انىق. دەگەنمەن، سول اجال ماشيناسىنىڭ وتە جوعارى دەڭگەيدە قيمىلداعانىنا قايران قالماۋعا بولمايدى. مىسالى،1933 جىلى 7 اقپاندا وسى اۋداندا 58 باپ، 2 جانە 11 تارماقتارمەن قاناپين ەلتاي سارباسۇلىن جانە باسقا 31 ازاماتتى ايىپتاۋ ءىسى جۇرگىزىلدى. سول ىستە 19 مامىردا ىسقاق نيەتالين تەرگەۋشىگە بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى: بۇل 1931 جىلدىڭ مامىر ايىندا بولعان ەدى. التىقاراسۋعا (بۇرىنعى التىقاراسۋ اۋدانى ورتالىعى) الماتىدان سول كەزدە ولكەدە قىزمەت جاسايتىن اۋباكىر مولداعۇلوۆ كەلگەن بولاتىن. ونىڭ ايتۋى بويىنشا، ول قىزمەت بابى ىسساپارىمەن كەلگەن سياقتى، بىراق ءوزىم ءدال سولاي دەپ ايتا الماس ەدىم. ماعان جاريا بولعانى - ول وسى اۋدانعا كەلگەن ءىسساپارىن تۇرعىنداردىڭ جاپپاي اۋا كوشۋىن ۇيىمداستىرۋمەن بايلانىستىرعانعا سايادى. مەن ەت دايىنداۋشىلار وداعىندا اگەنت بولىپ جۇرگەندە، التىقاراسۋداعى ءبىر كەزدەسۋىمىزدە ول وسى التىقاراسۋ اۋدانىنداعى 22-اۋىلدى وزگە جاققا جاپپاي كوشىرۋگە كەلگەنىن ايتقان بولاتىن.

ەندى جازالاۋشى جۇيەنىڭ ماقساتتى جۇمىسىنا كوڭىل اۋدارىڭىز، ارادا ءتورت جىل وتسە دە، 1937 جىلدىڭ 27 ماۋسىمىندا اقتوبە وبلىسى وگپۋ باستىعى تيتوۆ استاناداعى پۋگب-4 ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى اعا مايور گەندينگە تومەندەگىدەي اقپارات بەرىپ وتىر: مەن 1902 جىلى تۋعان، اقتوبە وبلىسى ويىل اۋدانى (بۇرىنعى التىقاراسۋ اۋد.) تۋماسى، تۇراقتى مەكەن-جايى الماتى قالاسى، 2 بالاسى جانە شەشەسى بار جارلى، اتا-اناسىندا 5-6 باس مال بولعان، الماتى ستانساسىنىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ نۇسقاۋشىسى، ۇيلەنگەن، تاشكەنتتەگى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  2 كۋرس ستۋدەنتى، 1928 جىلدان ۆكپ(ب) مۇشەسى اۋباكىر مولداعۇلوۆتان جاۋاپ الدىم.

ونىڭ كورسەتكەنى تومەندەگىدەي:

1932 جىلدىڭ كۇزىندە مەنى حابيەۆ بيسەمبايدىڭ ۇيىنە شاقىردى (اۋباكىر دە، بيسەمباي دا ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ ناعاشىلارى. اۆت.). ونىڭ ۇيىندە نۇرپەيىسوۆ ەرجان، نۇرپەيىسوۆ قاسىم، ءدىلمانوۆ بەكتەمىر، اتى-جوندەرى ەسىمدە جوق تاعى باسقا ادامدار بولدى. جينالعان بارشا كىسىلەردىڭ الدىندا نۇرجانوۆ ەرپەيىس كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كوزقاراس تانىتتى.

بايقالىپ تۇرعانداي، ءاربىر ادام ەسەپتە بولىپ، ول تۋرالى اشكەرەلەۋ دەرەكتەرى جينالىپ وتىرعان. مۇنداي ءاربىر جاننىڭ ۇستىندە دوموكلوۆ سەمسەرى ءىلۋلى تۇرعاندا توزاققا تۇسپەۋ مۇمكىن دە ەمەس ەدى. سارىنىڭ ازاپ زامانى جولدامامەن پارتيا مەكتەبىنە الماتىعا كەلگەننەن باستالادى. وقۋدىڭ ورنىنا ول جەدەل تۇتقىندالىپ، اقتوبەگە اباقتىعا جابىلادى. ءسويتىپ،1938 جىلدىڭ 26 جەلتوقسانىندا ويىل اۋداندىق بيۋروسى ونى نكۆد ورگاندارى تۇتقىنداعان حالىق جاۋى رەتىندە پارتيا قاتارىنان شەتتەتەدى. تۇردالين تۇتقىندالىپ، كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتتىق ۇيىم مۇشەسى بولىپ جانە زيانكەستىك ارەكەتتەر جۇرگىزدى دەپ ايىپتالادى. زۇلمات ونىڭ 15 جىلعا سوتتالىپ، قيىر شىعىسقا جەر اۋدارىلۋىنا سوقتىرادى.

دەگەنمەن، جازىقسىز جالا ءوز زامانىنا ساي ءبىلىمدى، قايسار جاندى مويىتپايدى، ول ءوزىنىڭ جازىقسىز جاپا شەگىپ وتىرعانى تۋرالى «بۇكىل حالىقتار كوسەمى» ءستاليننىڭ وزىنە حات جولداپ، اللادان بولدى ما، باسقا سەبەپ پە، بوستاندىققا شىعۋعا قولى جەتەدى. بۇل وقيعا ول زاماندا توزاقتان ورالۋمەن پاراپار بولاتىن.

نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى ا.ي.سولجەنيتسىننىڭ «ارحيپەلاگ گۋلاگىندا» دا، وسى تاقىرىپتاعى وزگە ەڭبەكتەردە دە مۇنداي فاكتىلەردى كەزدەستىرۋ مۇمكىن ەمەس. قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالسىز ولمەيدى دەپ، سارى اراعا قايعىسى مەن قاسىرەتى مول ءبىر جارىم جىل سالىپ، تۋعان جەرمەن قايتا تابىسادى. اقتوبە وبكومى حاتشىسى يا. ينوچكين قول قويعان وبلىستىق پارتيا كوميتەتى بيۋروسىنىڭ 1940 جىلدىڭ 14 مامىرداعى شەشىمىمەن ونىڭ ءوزى قاتىسۋىمەن وتكەن وتىرىستا ول تولىقتاي اقتالىپ شىعىپ، وسى جىلدىڭ 29 قاڭتارداعى ويىل اۋپارتكومىنىڭ (سول ءى. ەرماعامبەتوۆ ءالى 1-حاتشى) ءتۇرداليندى پارتيا قاتارىندا قالپىنا كەللتىرۋ تۋرالى بيۋرو شەشىمى بەكىتىلەدى. وسى شەشىممەن كەزىندە ءوزىن پارتيا قاتارىنا العان قوبدا اۋپارتكومى سارىعا كوپتەن كۇتكەن پارتيا قۇجاتتارىن قالپىنا كەلتىرىپ قانا قويماي، جاۋاپتى دا قۇرمەتتى جۇمىسقا جولدايدى، ول جانكەلدين اتىنداعى كولحوز باسقارماسى بولىپ سايلانىپ، تىلدا ادال قىزمەت اتقارادى. ال 1942 جىلدىڭ شىلدەسىندە اسكەرگە شاقىرىلىپ، باشقۇرتستاننىڭ تۋيمازا ستانساسىندا ورنالاسقان 4-زاپاستاعى اتتى اسكەر پولكىن دايىنداۋعا اتسالىسادى.

«جاسى ۇلعايىپ، ەڭبەك دەمالىسىنا شىققاندا كولحوزدىڭ ەگىن كۇزەتشىسى بولىپ ءجۇرىپ اندا-ساندا ورىستارعا مەن كاۆالەريستپىن دەيتىن. سونىڭ سىرىن ەندى قۇجاتتارىمەن تانىسقاندا تۇسىندىك»، - دەيدى ۇلى قۇدايبەرگەن. 1945 جىلى ەلگە ورالعان سارى تۇردالين ءوزى ەڭبەك جولىن باستاعان جانگەلدين اتىنداعى كولحوز باسقارماسىنىڭ توراعاسى، «قوبدا» كەڭشارىنىڭ فەرما مەڭگەرۋشىسى، استراحان سەلپوسىندا ساۋدا قىزمەتكەرى بولىپ جەمىستى ەڭبەك ەتىپ، زەينەتكەرلىككە شىعىپ، 1973 جىلى ومىردەن وزدى.

«ورىنى بار وڭالار» دەگەن، ونىڭ ارتىندا ەسىمىن ماقتان ەتەتىن ەكى ۇل، ەكى قىزى قالدى. كەنجە ۇلى ول جونىندە تىڭ دەرەكتەر جيناپ، اكە ەسىمىن جاڭعىرتۋدا، ال ونىڭ ۇلى پولكوۆنيك ميراس تۇردالين اقتوبەدەگى №6655 ۇلتتىق ۇلاننىڭ اسكەري ءبولىمىنىڭ كومانديرى. ول 7 مامىردا ەل پرەزيدەنتى ق.توقاەۆتىڭ جارلىعىمەن «جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان. ەڭ باستىسى، قاسىرەتتى ءومىر كەشكەن سارى ءتۇرداليننىڭ ۇرپاعى ونىڭ ەسىمىن قۇرمەتتەپ، ارۋاعىنا ءتاۋ ەتىپ، ونىڭ باسىنان وتكەن تار جول، تايعاق كەشۋ، زارلى زاماننىڭ ازاپتارىن ەشكىم كورمەۋى جولىندا ەڭبەك ەتۋدە.

بالنياز ءاجنيازوۆ،

اقتوبە قالاسى.

Abai.kz