ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءبىلىم سالاسى بۇلىڭعىر تۇمان اراسىندا اداسىپ جۇرگەن ادامنان اۋمايدى. مينيستر اۋىسقان سايىن جاسالاتىن ءجوندى-ءجونسىز رەفورمالار ءبىلىم كوشىن ءبىر ىزگە، تۋرا جولعا سالۋعا مۇمكىندىك بەرەر ەمەس. قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىن سوڭعى جىلدارى باسقارعان باقىتجان جۇماعۇلوۆ، اسلان ءسارىنجىپوۆ، ەرلان ساعاديەۆ سىندى «رەفورماتورلاردىڭ» نە بۇلدىرگەنى ەل ەسىنەن ءالى وشكەن جوق. بۇلاردىڭ سوڭعىسى ءتىپتى قىزا كەلە «الىپپە» مەن «انا تىلىنەن» باس تارتقانىن بىلەمىز...

ءبىلىم سالاسىنداعى باستى كەمشىلىك - ارالاس مەكتەپتەردەن ءالى قۇتىلا الماعانىمىز بولىپ تۇر. بۇل ءتىپتى تۇتاس قوعامنىڭ قازاقىلانىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنىڭ بيىكتەۋىنە باستى كەدەرگىلەردىڭ ءبىر ەكەنى بەلگىلى. وسىدان 150 جىل بۇرىن، پاتشالىق رەسەي كەزىنەن باستاۋ الاتىن ارالاس مەكتەپتەر قازاق دالاسىندا ءالى ۇستەمدىك ەتىپ كەلەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا «ارالاس مەكتەپ دەگەنمىز – قازاق بالالارىن ورىستاندىرۋدىڭ جىمىسقى ءتۇرى».

بەل­گىلى عالىم مە­كەمتاس مىر­زاح­مەتۇلى «قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى؟» اتتى كىتابىندا ارالاس مەكتەپ – وتارلىق ساياساتتىڭ باستى قارۋى بولعانىن جازادى. ول كىسىنىڭ دالەلدەۋىنشە، ەڭ العاشقى ارالاس مەكتەپ ءحىح عاسىردا پەروۆسكىدە (اقمەشiت) اشىلعان. سول كەزدەگى سىرداريا گۋبەرنياسىنىڭ تۇڭعىش-گەنەرال-گۋبەرناتورى فون كاۋفمان بىردە جەرگىلىكتى حالىق ورىس تىلىندە وقيتىن مەكتەپتى تەكسەرۋگە كەلەدى. ساباققا قاتىسقان ول بالالاردىڭ ورىس ءتىلىن جاقسى ۇيرەنىپ جاتقانىنا كوز جەتكىزەدى. بىراق جاڭاعى بالالار سىرتقا شىعا سالا ءوزارا قازاق تىلىندە عانا سويلەسەتىنىن اڭعارادى. بۇلاي جالعاسا بەرسە، بالالار ورىس ءتىلىن ۇيرەنگەنىمەن، ءوز ءتىلىن دە ۇمىتپاسى انىق. وسىنى اڭعارعان وتارشى گەنەرال مەكتەپتە قازاق بالالارى مەن ورىس بالالارى بىرگە وقۋ كەرەك دەگەن شەشىم شىعارادى. ءسويتىپ ارالاس مەكتەپتەر پايدا بولدى. سودان كەيىن بارلىق بالا ساباقتا دا، سىرتتا دا تەك ورىس تىلىندە سويلەسە باستادى. وسى تاجىريبە بۇكىل قازاق جەرىندە جالپىلاستىرىلدى.

ەڭ وكىنىشتىسى، وتارشىلاردىڭ باستى قۇرالى بولعان ارالاس مەكتەپتەر ءبىزدىڭ ەلدە ءالى دە وتە كوپ. بىزدە ون قازاقتىڭ ورتاسىنا ءبىر ورىس كەلسە، سول ورتا تۇتاستاي ورىسشا سويلەيتىن ءداستۇر قالىپتاسقان. دەمەك، ارالاس مەكتەپتەردە ءورىستىلدى وقۋشىلار مەن مۇعالىمدەر قازاق ءتىلدى ورتانىڭ قالىپتاسۋىنا كەرى اسەر ەتەرى ءسوزسىز. سونىڭ سالدارىنان مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرۋ ناتيجەسى تازا قازاق مەكتەپتەرىندەگىدەي جوعارى دەڭگەيدە بولمايدى. سول ءۇشىن دە ەلىمىزدە ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ سانىن بارىنشا ازايتۋ كەرەك. ءتىپتى ارالاس مەكتەپتەن باس تارتىپ، ءبىر تىلدە وقىتاتىن مەكتەپتەر قالىپتاستىرعان ءجون.

بىراق ارالاس مەكتەپتەردىڭ سانى ازاياتىن ءتۇرى جوق. بۇل تۋرالى سەنات دەپۋتاتتارى دينار نۇكەتاەۆانىڭ ءوزى دابىل قاعىپ وتىر. دەپۋتاتتىڭ پىكىرىنشە، ەلىمىزدەگى جەتى مىڭعا جۋىق مەكتەپتىڭ 30 پايىزى ارالاس مەكتەپ. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى 5 جىلدا ارالاس مەكتەپكە باراتىن وقۋشىلاردىڭ سانى 200 مىڭ وقۋشىعا وسكەن.

«ەلىمىزدە كۇندىزگى جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ سانى – 6973. وقۋشىلاردىڭ سانى – 3 ملن 250 مىڭ. ونىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە وقىتاتىن 3726 مەكتەپ، ورىس تىلىندە وقىتاتىن 1181 مەكتەپ، ارالاس تىلدە وقىتاتىن 2043 مەكتەپ بار. باسقا تىلدە وقىتاتىن 23 مەكتەپ بار: ونىڭ ىشىندە، 12 مەكتەپ وزبەك تىلىندە، 11 مەكتەپ ۇيعىر تىلىندە. ياعني، ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەر جالپى مەكتەپ سانىنىڭ 30%-عا جۋىعىن قۇراپ وتىر. بۇل الەمدە ەشبىر ەلدە كەزدەسپەيتىن، تەك قانا قازاقستاندا بار جاعداي. بۇل ءۇردىس ودان ارى دا جالعاسا بەرەتىن بولسا، ودان كەيىن قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى، ەل تاعدىرى قالاي بولاتىنىن ەشكىم بولجاپ ايتا المايدى.

ەلىمىزدەگى ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ سوڭعى 5 جىلداعى جاعدايىنا قاراساق، 2016 جىلى – 2045 مەكتەپ، 2017 جىلى – 2037 مەكتەپ، 2018 جىلى – 2046 مەكتەپ، 2019 جىلى – 2054 مەكتەپ بولعان. ال، 2020 جىلى ارالاس ءتىلدى 2043 مەكتەپ جۇمىس ىستەپ، وندا 1 393 727 وقۋشى ءبىلىم الىپ جاتىر. دەمەك، 2016 جىلمەن سالىستىرعاندا وسىنداي مەكتەپتەردە وقيتىنداردىڭ ءوسۋ تەندەنتسياسى جىل سايىن ۇدەي ءتۇسىپ، ولاردىڭ سانى 196 715 وقۋشىعا دەيىن ارتقان», - دەدى سەنات دەپۋتاتى دينار نۇكەتاەۆا.

دەپۋتات حانىم وتە دۇرىس ماسەلە كوتەرىپ وتىر. ول كىسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، ەلىمىزدە 3726 مەكتەپ قازاقشا، 1181 مەكتەپ ورىسشا، 2043 مەكتەپ ارالاس تىلدە وقىتادى. ەگەر ارالاس مەكتەپتەردە قالايدا ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەم بولاتىنىن ەسكەرسەك, ەلدە 3224 مەكتەپ ورىس تىلىندە وقىتادى دەۋگە بولادى.

بۇل ءسوزدى ويدان شىعارىپ وتىرعان جوقپىز. كوكشەتاۋ قالاسىندا 21 ارالاس مەكتەپ بار. سونىڭ ءبىرى №1 مەكتەپ گيمنازياسىنداعى 67 سى­نىپتىڭ 20-سى عانا قازاق تىلىندە ءبى­­لىم بەرەدى ەكەن، ال قالعانى ورىسشا. 1883 بالانىڭ 483-ءى قازاق سىنىپ­تار­ىندا، 1400-ءى ورىس سىنىپتارىندا ەكەن.

كوكشەتاۋدا قازاق ۇلتىنىڭ سانى از دەسەڭىز، ەل استاناسى نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى №75 مەكتەپ-گيمنازياسىنداعى 110 سىنىپتىڭ نەبارى 13-ءى عانا قازاق سىنىبى, قالعان 97-ءسى ورىس سىنىبى. ونىڭ ۇستىنە، 2019 جىلى جاڭادان وسى مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان 450 شاكىرتتىڭ تەك 31-ءى عانا قازاقشا وقۋدى تاڭداپتى. 1-سىنىپ سانى 12 بولسا، سونىڭ 11-ءى ورىسشا سىنىپ.

مۇنداي ارالاس مەكتەپتەردەگى وقۋشىلار ءۇشىن قازاق ءتىلى تەك 45 مينۋتتىق ءتىل دەڭگەيىندە عانا بولۋى مۇمكىن. ساباقتان شىعا بەرە گەنارال كاۋفمان ءۇمىت ەتكەندەي، بارلىعى ورىسشا سويلەيدى. سول ءۇشىن دە مۇنداي ارالاس مەكتەپتەردى ورىس مەكتەبىنىڭ قاتارىنا جاتقىزباسقا امال جوق.

وكىنىشتىسى، ەلىمىزدە ارالاس مەكتەپتەردىڭ سانى وتە كوپ. جوعارىدا جازعانىمىزداي، 21 ارالاس مەكتەبى بار كوكشەتاۋىڭىزدا 4-اق قازاق مەكتەبى بار ەكەن. ال ەلورداداعى 88 مەكتەپتىڭ 33-ءى قازاقشا، 11-ءى ورىسشا، ال قالعان 44-ءى ارالاس تىلدە وقىتادى. ال قاراعاندى قالاسىندا 10 قازاق مەكتەبى، 12 ورىس مەكتەبى، 56 ارالاس مەكتەپ بار. ءتىپتى 99 پايىز قازاق ۇلتى قونىستانعان قىزىلوردا وبلىسىنىڭ وزىندە 27 ارالاس مەكتەپ بار ەكەن.

دەپۋتات دينار نۇكەتاەۆانىڭ مالىمەتىنە ساي، ەلىمىزدە 2016 جىلى 2045 ارالاس ءتىلدى مەكتەپ بولسا، 2020 جىلى 2043 ارالاس مەكتەپ بولعان. دەمەك، 2016 جىلدان بەرى ەلىمىزدەگى ارالاس مەكتەپتەر سانى بار بولعانى ەكىگە عانا قىسقارعان.

قايتا وسى ۋاقىت ارالىعىندا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى الدەقايدا ازايىپ كەتكەن. ماسەلەن، 2014 جىلى ەلىمىزدە 3794 قازاق مەكتەبى بولسا، بۇگىندە ونىڭ سانى 3726-عا دەيىن قىسقارعان. ال وسىدان ون جىل بۇرىن ەلىمىزدە 3828 قازاق مەكتەبى جۇمىس ىستەپ تۇرعان. ەندەشە قازاقستاندا ارالاس مەكتەپتەردىڭ ازايماي، مەملەكەتتىك تىلدە وقىتاتىن مەكتەپتەردىڭ مۇنشا ازايعانى نەلىكتەن؟

تاعى ءبىر ماسەلە، ارالاس مەكتەپتەردە وقيتىن وقۋشىلاردىڭ كوبى ءوزىمىزدىڭ قارادومالاقتار. جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن ەلورداداعى №75 مەكتەپ-گيمنازياسىندا وقيتىن 3595 وقۋشىنىڭ 2875-ءى، ياعني 80 پايىزى قازاق بالالارى. قازاعى كوپ قىزىلوردا وبلىسىندا 27 ارالاس مەكتەپ بار دەدىك، سول 27 مەكتەپتە وقيتىن 6988 وقۋشىنىڭ 4486-ى قازاق بالالارى. ونى از دەسەڭىز، ايماقتاعى 4 ورىس مەكتەبىندە وقيتىن 2826 وقۋشىنىڭ 1880-ءى قازاق. شيە­لى اۋدانىنداعى №127 مەك­تەپ-ليتسەيىندە (ارالاس مەكتەپ) وقيتىن 906 وقۋشىنىڭ 691-ءى قازاقتىڭ بالالارى (2019 جىلعى دەرەك).

ودان دا قىزىعى، ارال قالاسىنداعى ورىس مەكتەبىندە وقيتىن 688 بالانىڭ 9-ى، جالاعاشتاعى ورىس مەكتەبىندەگى 422 بالانىڭ 39-ى عانا وزگە ۇلت وكىلى ەكەن. 9 وزگە ۇلتتىڭ بالاسى ءۇشىن ورىس مەكتەبىن اشىپ, 679 قازاق بالاسىن سوندا وقىتاتىن ەلمىز (2013 جىلعى دەرەك). دەمەك، قىزىلورداداعى قازاق مەكتەبىندە دە، ارالاس، ءتىپتى ورىس مەكتەبىندە دە قارادومالاقتارىمىز وقىپ ءجۇر. ەندەشە بۇل ايماققا سونشا ارالاس مەكتەپ نە ءۇشىن كەرەك؟!

اتالعان وڭىردە عانا ەمەس، بۇكىل ەلدە ارالاس مەكتەپتەن باس تارتاتىن كەز كەلدى. مۇنداي مەكتەپتەردىڭ كەزىندە نە ءۇشىن اشىلعانىن، قانداي ماقساتتا جۇمىس جاساپ كەلگەنىن ءبارىمىز ءبىلىپ وتىرمىز. اتى ارالاس مەكتەپ بولعانىمەن، وندا ورىس ءتىلى باستى ورىندا تۇراتىنى ءسوزسىز.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ارالاس مەكتەپ پەن بۇگىنگى قازاقستان بىردەي. زاڭ بويىنشا، مەملەكەتتىك ءتىل قازاق ءتىلى بولعانىمەن، ەكەۋىندە دە ورىس ءتىلى ۇستەمدىك قۇرادى. سول ءۇشىن دە ارالاس مەكتەپتەردى جابۋ كەرەك. وقۋشىلار قالاۋىنا قاراي، نە تازا قازاق ءتىلدى مەكتەپتە، نە تازا ورىس ءتىلدى مەكتەپتە وقىسىن!

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz