انا تىلىندە سويلەيتىن تيتۋلدى ۇلتتىڭ جانە قازاق ءتىلىن انا ءتىلىم دەپ سانايتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ساننىڭ ءوسۋى مەن ساياساتقا ارالاسا باستاۋى قازاق ەلىندەگى ورىس ءتىلدى باق قۇرالدارىنداداعى جۋرناليستەردى ءبىر-بىرىنە قانى قاس ءام بىتىسپەيتىن ەكى لاگەرگە ءبولدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى ەلدەگى قازاقتانۋ پروتسەسىنە وڭ كوزبەن قارايتىن ماماندىعىن بارىنەن جوعارى قوياتىن ەتنيكالىق ورىس جانە قازاقتاردان تۇراتىن قازاقستاندىق ورىس جۋرناليستيكاسى. ەكىنشىلەرى بولسا، اقش، ەو جانە رف ءتۇرلى گرانتتارى، ءتۇرلى قارجىلىق قولداۋىنا سۇيەنىپ، «قازاق ۇلتى مەن ءتىلىنىڭ بولشاعى جوق» دەگەن ميفكە ءوز قوجايىندارىن سەندىرۋشىلەر. رەسەي دۋماسىنا، ەۋروپا كەڭەسىنە، اقش وكىلدەر پالاتاسىنا قازاقستانعا دەموگرافيالىق قازاقي بەبي بۋمدى تارس ەستەرىنەن شىعارىپ، جاڭا پرەزيدەنتتىڭ كەلۋىمەن بۇكىل ەلدە ەتنيكالىق تازالاۋ ءجۇرىپ جاتىر دەگەن مۇڭ شاعىپ ناپاقا تاۋىپ جۇرگەن دە جايلارى بار. 

ءارى رەسەيشىل قر باسىلىمداردا «لاتىن جازۋىنا كوشۋ قازاق ءتىلىنىڭ باسىنان باعىن تايدىرادى» دەپ قارا اسپاندى توندىرۋشىلىك ورىن الىپ كەلەدى. قازاق ءتىلدى باق وزدەرىنەن ارتىق قارجىمەن قارجىلاندىرۋىنا ەش كونگىلەرى كەلمەيدى. ورىس ءتىلىنىڭ داۋرەنى مەدياكەڭىستىكتە ازىرشە ءجۇرىپ تۇرعان شاقتا كاسىپكەرلىك جولمەن اقشا تابۋعا قۇلىق تانىتپاي، بولاشاعى زور قازاق ءتىلدى جۋرناليستيكانىڭ اياعىنان شالىپ، تەك ولار عانا ەمۋگە ءتيىس مەملەكەتتىڭ ەمشەگىن قوسانجارلاسا تۇرتپەكتەپ ەمۋلەرىن ەش قويعىلارى كەلمەيدى. 

كەرىسىنشە، ءوز تاعدىرىن قازاق ەلىمەن بايلانىستىرعان ورىس جۋرناليستيكاسى ورىس ءتىلىنىڭ كەڭىنەن قولدانۋىنىڭ بەرىسى – 25 ارىسى – 35 جىلدىق ءومىرى قالعاندىعىن العا تارتادى. جۋرناليست دەنيس كريۆوشەەۆ ءوزىنىڭ ەل تۇرعىنى ءام ەتنيكالىق ورىس رەتىندە پايىمداۋلارىن رف جۇرتشىلىعىنا تانىتىپ ناعىز ازاماتتىق جاساپ ءجۇر. ەندى سولارعا رەت-رەتىمەن كەزەك بەرەيىك. 

ءتىل بارلىق بۇرىنعى ۇلتتىق رەسپۋبليكالارداعى تۇمسىقتى تاسقا تىرەيتىن جالپىعا ورتاق پروبلەما. قازاستان بۇرىنعى قىزىل رەسەي وتارلارى ىشىندە ءوز بويىن ورىن ىتىلىنە الا قاشقان ەلگە العاش رەت اينالىپ وتىرعان جايى بار. ۇلت رەسپۋبليكاسى اتانعاننان كەيىن وندا ءوز ءتىلى بار تيتۋلدى ۇلت ءومىر سۇرەدى. الىسقا بارماي بۇگىنگى پۋتيندىك رەسەي قۇرامىنداعى ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردى مىسالعا الساق تا جەتكىلىكتى. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتتىق ءوز بىرەگەيلى مەن مادەني بولمىس ءبىتىمىن ءوزىن وزگەگە تانىتۋىنىڭ قۇقىعى. ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە ءوز انا تىلىندە سويلەپ، مەملەكەتتىك ورگانداردا ءام ءومىردىڭ ءتۇرلى سالاسىندا كەڭىنەن قولدانۋى. 

ورىس تىلىنە مارتەبە بەرىلمەي-اق، ول زاڭدىق نەگىزدە ءوز تۇتىنۋشىسىنا قازاق ەلىندە تەڭ قۇقىلى ازامات رەتىندە ءوزىن سەزىنە بىلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇدان ايقاي-شۋ شىعارۋدىڭ ەش نەگىزى جوق. 

قازاقستان رەسەيگە ءىش تارتىپ تۇراتىن از عانا ەلدەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. قوس الىپ يمپەريانىڭ قىسپاعىندا قالعان قازاق ەلى ءارى - ورىس، ءارى - قىتاي ىقپالىمەن كۇرەسۋگە ءماجبۇر. ويتكەنى، ەنتيكالىق قازاقتار كەزىندە وسى يمپەريالار تارتىپ العان ءوز تۋعان جەرلەرىندە تۇرىپ جاتىر. جانە ورىس ايۋىنا قاراعاندا جەر، ەتنيكالىق قازاقتار جاعدايى، ينۆەستيتسيا، كاسىپورىندار جۇمىسى، بيزنەس جۇرگىزۋ، ەكونوميكالىق قىسىم جاساۋ جاعىنان قىتاي ايداھارىنان قاتتى سەكەمدەنەدى. ءارى قازاقستان رف ءوز تاريحى ءوز ايماعى بار كوپۇلتتى ەمەس، وتارلاۋ داۋىرىندە قازاق جەرىنە قونىستانعان 10 شاقتى عانا الدى ميلليون ارتى 100-50 كولەمىندەگى كوپ دياسپورالى مەملەكەت. 2020 جىلدان باستاپ ورىستان باسقا شوعىرلانا قونىستانعان ديساپورالاردى "شاڭىراققا قارا دەپ ايتقىزىپ" ، ءتىلىمىزدى بىلمەسەڭ وزگە جەردەن قونىس ىزدە دەپ ءتاۋبالارىنا كەلتىرۋ ناۋقانىن باستاپ كەتتى. جانە قازاق بيزنەسىنىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسىمەن ۇيلەسپەگەن بەلگىلى ءبىر ساۋدا-ساتتىق سالاسىندا باسكەلەس بولعان دۇڭعاندار قازاق جۇدىرىعىنىڭ ءدامىن تاتتى. ال، سولتۇستىك-شىعىستاعى ورىستارعا قارسى قازاقتى حالىق سانى از جەرگەلەرگە قونىستاندىرۋ ارقىلى ۇتىپ وتىر. قازاق بيلىگى قازاق ءتىلدى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن "بۇرىنعى قازاقستاندىق ۇلت" سانالعانداردى ورىس جانە ورىس تىلدىلەر دەپ ەكىگە ءبولىپ، ءبىرىن بەيبىت جولمەن - جەڭىل قازاقتاندىرۋ، ەكىنشىسىن - كۇش كورسەتۋمەن اۋىر قازاقتاندىرۋ جولىنا تۇسە باستادى. 

ورىس بيلىگىن الاڭداتىپ وتىرعان جاي، قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ميلەتي پروبلەمالاردى ءجيى ءارى ورىندى كوتەرە باستاۋى. بۇل ارينە ءوز جەرىندە قازاق تىلدىلەردىڭ سانىنىڭ 80 پايىزعا جەتۋىنە بايلانىستى ۇلەس سالماعى 20 پايىزعا دا جەتپەيتىن ءورىستىلدى ازشىلىقتى قۇرىپ كەتۋدەن ساقتانۋدىڭ بايبالامىن كوتەرۋگە تۇرتكى بولا تۇسەتىنى انىق. سانى كوپ قازاق تىلدىلەردى ءوز جاعىنا تارتۋ ءۇشىن بۇرىنعى ءابىليازوۆ جانە بۇرىن ورىس ءتىلدى قازاقساندىقتاردى عانا سوڭىنان ەرتىپ كەلگەن ەلىشىلىك ورىس ءتىلدى وپپوزيتسيا تاراپىنان  جاڭا قادامدار جاسالا باستادى. بۇرىن بۇرىن مۇلدەم ءسوز ەتىلمەيتىن ءام بۇلاي بولادى دەپ ەشكىم دە كاپەرىنە المايتىن. 

بۇرىنعى "قازاقستان حالقى" اتتى ءدۇدامال يدەولوگيا مەن يەك سۇيەپ كەلگەن بيلىك تەك، تۇڭعىش رەت ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ باعىت ءجون كورە باستادى. نازارباەۆ قازاق ۇلتى 6 ميلليون ورىس ۇلتى دا 6 ميلليون بولعان كەزدە بيلىككە كەلىپ، ورىس ۇلتتى - 3 ميلليون، قازاق ۇلتى 13 ميلليون بولعان كەزدە بيلىكتەن كەتتى نەگە؟ ويتكەنى، بۇرىنعى ورىس ءتىلدى كوپشىلىك كەزىندە تۇزىلگەن "اۋەلى ەكونوميكا، كەيىن ساياسات" كونتسەپتسياسى ءوزىن اقتادى. ەندى ونىڭ ورىن قازاق ءتىلدى قازاق ءتىلدى كوپشىلىكتىڭ كوبىلىن تابۋعا ءتيىس "اۋەلى ساياسات، ودان كەيىن ەكونوميكا" كونتسەپتسياسى باسىپ، ەل پرەزيدەنتى بۇكىل ورتالىق ازيانىڭ تاۋار تاسىمالى ءوز جەرى ارقىلى وتەتىندىكتەندىكتەن رەسەي جانىن سالا قالايتىن ەۋرازيالىق وداقتى قازاقستانعا ەش پايداسى تيمەسە مۇلدەم قاجەت ەتپەيتىنىن اشىق تانىتا باستادى. 

ورىس پروبلەماسى دا ساياسي ۇپاي جيناعىسى كەلگەندەر تاراپىنان قولدان تۋىنداتىلىپ وتىر. نازارباەۆ بيلىگىنىڭ باس كەزىندە كەزىندە ەلدىڭ 40 پايىزىن قۇراعان ورىستاردى قازاقتار كوزگە شۇقىپ قۋعان جوق، ولار ءوز ەرىكتەرىمەن ۇيلەرىن ءام بيزنەستەرىن ساتىپ رف كەتتى. ءارى وسى 40 پايىزدىڭ مۇددەسى ءۇشىن ەلباسى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدى تابانداي 30 جىلعا شەگەرىپ، تيتۋلدى ۇلتتى اقىلعا شاقىرا وتىرىپ، قازاقستاندىق ورىستار ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادى. ەندى ورىستار 17 پايىز ازشىلىققا اينالعان تۇستا بيلىككە كەلگەن ەكىنشى پرەزيدەنت كىمگە ارقا سۇيەيدى 17 پايىز ورىسقا ما، الدە 70 پايىز تيتۋلدى ۇلتقا ما؟ 

بۇرىن قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە قۇلاق اسپاي كەلگەن ەل بيلىگى ەندى ونىمەن ساناسا باستادى. بىرتە-بىرتە كوپۇلتتىلىق كونتسەپتسياسىنان باس تارتىپ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىنا ءتۇستى. 

كەزىندە ەلباسى مۇرىندىق بولعان ەۋروازيالىق وداق ساياساتتانا ءتۇستى. كسرو كەزىنەن بىيلەپ توسەپ قالعان پۋتيندىك رەسەي ەل تاۋەلسىزدىگىنە نۇقسان كەلەتىن اۋىر تالاپتار قويا باستادى. وسى وداقتىڭ ىرگەتاسىن قالاۋىشىنىڭ جولىن جالعاستىرۋشى جاڭا قازاق پرەزيدەنتى ورىنسىز تالاپ ەتۋلەرگە قازاق ءتىلدى كوپشىلىكتىڭ مۇددەسىن العا تارتتى. حالىق بۇعان قارسى دەگەن ءسوز اشىق ايتىلاتىن بولدى. 

جانە قازاقستاندىق ورىستار دا كەيبىر وڭىردە جەرگىلىكتى قازاقتان ۇلەس سالماعى كوپ بولسا دا، كەڭەستىك داۋىردەگىدەي قازاقتاردى كوزگە شۇقىپ ء"بىز اعا ۇلتپىز" دەگەندى ايتا المايدى. ءوزىنىڭ قازاق جەرىندە، وزگە ءدىني-مادەني ءام دىلىدىك ورتادا تاريحي وتانىنان جىراقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن ابدەن ۇعىندى. ۇنماسا كوشىپ كەتۋدەن باسقا امالى بولمايتىنىن بەك سەزىنەتىن بولدى.

ال رەسەيدىڭ ءوزى دە قازاقستاننىڭ قازاقتانا باستاۋىمەن ساناسىپ، بۇرىنعى "ۇلكەن اعالىق" داڭعويلىقتان ارىلىپ، ءوز مادەنيەتى، ءوز ءتىلى ءام ءوز رۋحانياتى بار ۇلتپەن جاڭا  تۇرپاتتاعى ارالاس-قۇرالاستىق مودەلىن ومىرگە اكەلۋگە ءتيىس. قازاقتى باۋىرىم دەپ اتاۋ ءۇشىن "ۇلكەن اعالىقتى" ەندىگى جەردە مول قارجى شىعارىپ ساتىپ الۋعا ءتيىسسىڭ.

رف قاناتىنىڭ استىنا الىپ قورعاماقشى بولعان ەتنيكالىق ورىستارعا قازاقستاندىق قازاق تىلدىلەر ءوز انا تىلىنەن بولەك 3-4 ءتىلدى مەڭگەرگەندەر ەندىگى جەردە جالعىز عانا ورىس تىلىندە سويلەيتىندەردى كەمىسىتىپ جاتىر دەپ تمد مەن الەمگە رەسەيلىك باق بەتەرىندە جار سالۋ، قازاقستاندى مۇقاتۋ وپا اپەرمەيتىن تىرلىك.

ءابىل-سەرىك الياكبار

Abai.kz