گازەتىمىز قازاق مۇددەسىن قوعام تالقىسىنا سالاتىن يگى ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، كەزەكتى تاقىرىپتى ورالمان  ماسەلەسىنە ارنادى. قۇزىرلى ورىنداردان كەلگەن ازاماتتار ورالمان باۋىرلارعا جاسالىپ جاتقان جاڭا جەڭىلدىكتەر مەن ءالى كۇنگە اياققا شىرماۋ سالعان كەمشىلىكتەردى جىپكە ءتىزىپ ايتىپ بەردى.

كەيبىرەۋلەر «تۇسكە دەيىن جيىننان» ەشتەڭە ونبەيتىنىن العا تارتىپ، ءتۇڭىلىس تە ءبىلدىردى. دەگەنمەن، ەكى جاقتىڭ ءپاتۋاسى بيلىككە وي سالار دەگەن ۇمىتتەمىز. ءيا، «جىلاماعان بالاعا ەمشەك» قايدا؟!

ورالماندارعا «موڭعول»، «قىتاي»، «قالپاقتى» شابىستىرمايتىن زاڭ كەرەك

گازەتىمىز قازاق مۇددەسىن قوعام تالقىسىنا سالاتىن يگى ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، كەزەكتى تاقىرىپتى ورالمان  ماسەلەسىنە ارنادى. قۇزىرلى ورىنداردان كەلگەن ازاماتتار ورالمان باۋىرلارعا جاسالىپ جاتقان جاڭا جەڭىلدىكتەر مەن ءالى كۇنگە اياققا شىرماۋ سالعان كەمشىلىكتەردى جىپكە ءتىزىپ ايتىپ بەردى.

كەيبىرەۋلەر «تۇسكە دەيىن جيىننان» ەشتەڭە ونبەيتىنىن العا تارتىپ، ءتۇڭىلىس تە ءبىلدىردى. دەگەنمەن، ەكى جاقتىڭ ءپاتۋاسى بيلىككە وي سالار دەگەن ۇمىتتەمىز. ءيا، «جىلاماعان بالاعا ەمشەك» قايدا؟!

ورالماندارعا «موڭعول»، «قىتاي»، «قالپاقتى» شابىستىرمايتىن زاڭ كەرەك

ەرتاي ايعاليۇلى, «قازاقستان-ZAMAN» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى: - بۇل - بار قازاقتى تولعاندىرىپ جۇرگەن ماڭىزدى تاقىرىپ. ويتكەنى، قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرى سىرتتا ءجۇر. 5 ميلليون دەگەن ۇلكەن سان. ۇلكەن ساپا دا وسى حالىقپەن بىرگە سىرتتا جاتىر. ولاردىڭ قازىرگى تاعدىرى قالاي؟ وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن ءبىر توپ جۋرناليست رەسەي، وزبەكستان، موڭعوليا، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان مەملەكەتتەرىن ارالاپ قايتتىق. تەك قىتايعا كىرە المادىق. سونداعى بايقاعانىمىز، رەسەيدەگى 1 ميلليون قازاققا ءبىر قازاق مەكتەبى بۇيىرماعان. جاستارىن بىلاي قويعاندا، 40-50-دەگى ەرەسەكتەردىڭ ءوزى انا تىلىنەن ماقۇرىم قالعان. ءتىپتى، ەسىمدەرى دە ورىستانىپ كەتكەنىن كورگەنىڭدە جۇرەگىڭ اۋىرادى. ءتىپتى، كوبىسى ابايدىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيدى، رەۆوليۋتسيونەر دەپ ويلايدى. رەسەيلىك 1 ملن. قازاق قارا ورىسقا اينالىپ، جوعالىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇر. ال، وزبەكستاندا جىلىنا 9 قازاق مەكتەبى جابىلادى ەكەن. ياعني، وزبەكستاندىق قازاقتاردىڭ دا  جۇتىلىپ كەتۋ قاۋپى بار. تۇركىمەنستاندا دا وسى جاعداي. قىتايدا اشىق قىتايلاندىرۋ ءجۇرىپ جاتقانىن جاقسى بىلەتىن شىعارسىزدار. شەتەلدە 5 ملن. قازاعىمىز بارلىعىنا مارقايعانىمىزبەن، تاعدىرلارى وتە اۋىر. كەلەر جيىرما جىلدا سول قانداستارىمىزدان ايرىلىپ قالامىز با دەپ الاڭدايمىز. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى ارقىلى تالاي باۋىرىمىز اتامەكەنىمەن قاۋىشىپ جاتقانى راس. بىراق، بۇل وتە از. ۇكىمەتتىڭ ىرقىنا جۇگىنىپ وتىرا بەرەتىن بولساق، بۇل كوشتىڭ ءالى تالاي عاسىرعا سوزىلاتىن ءتۇرى بار.

دوس كوشىم, «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى: - ءبىز «اناۋ ەلدە قازاق مەكتەبى جابىلىپ جاتىر»، «مىناۋ ەلدە وقىتپاي جاتىر» دەپ رەنىشپەن ايتامىز. مەنىڭ ويىمشا، ول ورىنسىز سياقتى. ءار ەلدىڭ الدىنا قويعان ماقساتى بار، ءوز ساياساتىن جۇرگىزەدى. قىتايلارعا «قىتايلاندىرما» دەپ ايتا المايمىز. ءبىز ءوز قولىمىزدان ءدال سونداي نارسە كەلمەگەننەن كەيىن بە، باسقالارعا رەنجيتىن سياقتىمىز. جاقىندا گەرمانيادا تۇراتىن 4 ملن. تۇرىك دياسپوراسىنىڭ باسشىلارىمەن كەزدەستىم. بارلىعى دا نەمىستىڭ ازاماتتىعىن الىپ، نەمىس بولىپ كەتكەن. «تۇرىك مەكتەپتەرىن اشۋ ويلارىڭىزدا بار ما؟» - دەپ سۇراعانىمدا، ولار: «ونىڭ قاجەتى قانشا؟»- دەپ شوشىپ كەتتى. «ءبىزدىڭ بالالارىمىز وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن انكاراعا بارىپ جۇمىس ىستەۋى كەرەك پە؟  جوق، وسىندا تۇرادى، نەمىس بوپ قالادى. سوندىقتان ءبىز ەشقاشان ونداي ماسەلە كوتەرمەيمىز. تەك تۇرىكتەر كوپ تۇراتىن جەردە تۇرىكتىڭ ءتىلى مەن  ادەبيەتىن وقىتاتىن كۋرستار ەنگىزۋدى شەشەتىن بولدى»،- دەدى.   پروتسەسس كەرى كەتپەيدى، ولار نە سول جەردە قىتايلانىپ، يا وزبەكتەنىپ قالۋىنا تۋرا كەلەدى. بولماسا، قانشا قيىنشىلىق زامان بولسا دا، قازاقستانعا كەلۋگە تىرىسۋى قاجەت.  قازىرگى كەزەڭدەگى ءبىزدىڭ نەگىزگى ساياسات - «سەندەردى ەشكىم قۇشاق جايىپ كۇتىپ تۇرعان جوق. قينالساڭدار دا ەلگە كەلىڭدەر. وزدەرىڭ قينالارسىڭدار، بىراق ۇرپاقتارىڭ قازاقتىڭ جەرىندە قالادى» دەگەن ماسەلەنى تۋ ەتىپ كوتەرۋ. جۇرگەن جەرىمىزدە وسىنى ايتامىز. ارينە، ەلگە كەلگەننەن كەيىن، ورالماندار جاعدايلارىن جاساۋدى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان شىندىقتى جاسىرماۋعا ءتيىسپىز. ەكىنشى ماسەلە - شەتەلدە «نەگر» دەگەن ءسوز ءۇشىن ۇلكەن جازاعا تارتىلاسىڭ. سەكسەنىنشى جىلدارى بۇل ءسوزدى ولار «ءتۇرلى-ءتۇستى» دەگەن اتاۋعا اۋىستىردى. اعى دا، قاراسى دا ءتۇرلى-ءتۇستى بوپ كەتتى. وعان دا رەنىش تۋىپ، سوڭعى ۋاقىتتا «لاتىنامەريكاندىق» دەگەنگە كوشە باستادى. بىزدە ورالمانداردى «موڭعول»، «قىتاي»، «قالپاق» دەۋدى زاڭ جۇزىندە توقتاتاتىن ماسەلە قوياتىن ۋاقىت جەتتى. بۇل ادامنىڭ ارىنا تيەتىن نەمەسە ۇلتتى بولۋگە باعىتتالعان ءسوز ەسەبىندە كادىمگىدەي دەپۋتاتتار ارقىلى اكىمشىلىك كودەكسىنە وزگەرىس ەنگىزىلۋى ءتيىس. مىسالى، تالدىقورعان ماڭىنداعى  قىزىلاعاش دەگەن جەردە وسىدان 2 جىل بۇرىن ورالماندار مەن جەرگىلىكتى ادامدار سوعىسىپ، ادام ءولىمى بولعان. قىزىلوردانىڭ 98 پايىزى قازاق، دەسە دە: «ءوزىمىز قاڭعىپ جۇرگەندە، ورالماندارعا نەگە ءۇي بەرەسىڭدەر؟» - دەپ، وبلىستىق دەڭگەيدە ميتينگ جاساعان. دەمەك، وسىعان بايلانىستى يدەولوگيالىق جۇمىستار ءوز ارامىزدا دا جۇرۋگە ءتيىس. ول ءۇشىن قازاقستانداعى بۇكىل مەكتەپتە ءبىر تاربيە ساعاتىن ورالماندارعا ارناۋ قاجەت. ەگەر بالاعا ءوز قانداسىن مازاق ەتپەۋدى وتباسىندا تۇسىندىرە الماسا، مەكتەپتە تاربيە السىن. ەلىمىزدە 600-700 مىڭ ورالمان بار، نەلىكتەن ولاردىڭ  ىشىنەن ءبىر ادام پارلامەنتتە وتىرماسقا؟ سوسىن،  بەيىمدەۋ ورتالىقتارى مەن بارلىق دەڭگەيدەگى كوشى-قون كوميتەتتەرىنىڭ باستىقتارى ورالمانداردان تاعايىندالۋى شارت. ۇكىمەت وسى ماسەلەلەردى ۇمىتىپ كەتپەۋى ءۇشىن ۇنەمى ەسىنە سالىپ وتىرۋىمىز كەرەك. بۇل ماسەلەلەردىڭ نەگىزگىسى - «قازىر داعدارىس، جاعداي اۋىر» دەپ توقىراپ قالساق، قايتالاپ كوتەرىلۋ  قيىن.  ەگەر كوشتىڭ ءدۇبىرى ءسال سايابىرسىعانىن بايقادى ما، مەن سىزدەرگە ءسوزدىڭ اشىعىن ايتايىن، مەملەكەت مىندەتتى تۇردە كۆوتانى كەسەدى. ولار قازىر سونى اڭدىپ وتىر. ءبىز بيلىككە توپىرلاپ كەلۋ ارقىلى قىسىم جاساي الامىز. مىسالى، ساناق بويىنشا 67 پايىز بولعانىمىز بيلىكتىڭ كوزقاراسىن جانە ورىستىلدىلەردىڭ ميىن وزگەرتە باستادى. ەگەمەندىگىمىزگە كوڭىلى تولمايتىندار ەرىكسىز ويلاندى. ەگەر 80 پايىز بولساق، ولار ءسوزسىز ساناساتىن جاعدايعا كەلەدى. ال ورالماندارسىز بۇل كورسەتكىشكە جەتۋ ۇزاققا سوزىلادى.

ەرتاي ايعاليۇلى: - راس، ءار مەملەكەتتىڭ ءوز ساياساتى بار. رەسەيدەن ورالعان سوڭ پارلامەنت دەپۋتاتى مۇحتار شاحانوۆقا شىقتىق. 42 دەپۋتات قول قويىپ، رەسەي دۋماسىنا ۇندەۋ تاستادىق. رەسەي ونىمىزدى شىبىن شاققان قۇرلى كورگەن جوق. قازاق مەكتەبى اشىلماي، ءباز-باياعى قالپىنشا قالدى.

قىتايلاندىرۋ شۇعىل ءجۇرىپ جاتىر...

ءجادي شاكەن, دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعىنىڭ باس رەداكتورى: - قازىرگى شاقتا شەتتەگى قازاقتاردىڭ ءبىرجولا وتانعا ورالۋى - قيىن ءىس.  قىتايدا رەسمي دەرەك بويىنشا 1,5 ملن.، ىشكى مالىمەت بويىنشا 2 ملن. قازاق بار دەپ ءجۇرمىز. قازاقستان قۇشاعىن ايقارا اشسا دا، ولار ۇدەرە كوشپەۋى مۇمكىن. سەبەبى، وزگە ەلدەردە وزگە ۇلتتىڭ رۋحىن جويۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى جۇمىستار مەيلىنشە تەرەڭ تۇردە جۇرگىزىلىپ جاتىر. اسسيميلياتسيا بارىنشا تەز قارقىن الدى. قىتايدا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جابىلىپ جاتقاندىعىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. قىتايدىڭ حالىقارالىق ساۋدا ۇيىمىنا كوشۋىنە بايلانىستى ونداعى تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق قامسىزداندىرۋى جاقسارا باستاعانداي.بۇل جاعى جولعا قويىلدى. تۇرمىسى تومەن وتباسىلارعا مەملەكەتتىك كومەكتەر بەرىلىپ، زەينەتاقىلار تاعايىندالدى. وزگە ۇلتتاردىڭ تىك قوتارىلا كوشىپ كەتۋى قىتايدىڭ ىشكى كوشى-قون جۇيەسىنە ءتيىمدى بولماسا كەرەك. ولارعا دا حالىق قاجەت. دۇنيەدە ءوز ىقپالىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءوز حالقىنىڭ الەم الدىندا بيىك تۇرعانى - قىتايلىقتاردىڭ مۇراتى. سوندىقتان قانداستارىمىزدى ءبىرجولا كوشىرىپ الا قويۋ قيىن. وزگە ەلدىڭ ساياساتىنا ارالاسا المايتىنىمىز دا  شىندىق. قىتايدا «جۇيەلى ءسوز جۇيەسىنە جىعىلادى» دەگەن ءسوز بار. ءوزىنىڭ جۇيەسىنە جىعىلىپ ايتقان سوزگە ولار ارقاشان مويىنسۇنادى. قازاقتاردىڭ جاعدايىنا جانە از ۇلتتاردىڭ تاعدىرىنا قاتىستى  1954 جىلى قحر-دىڭ ۇلتتىق  تەرريتوريالاردىڭ اۆتونوميالىق زاڭىن قابىلدادى. سوندا از ۇلتتارعا قانداي جاعداي جاساۋ كەرەك، ونىڭ ءتىلى، ءدىنى، مەكتەبى قالاي بولۋى كەرەكتىگى كورسەتىلگەن بولاتىن. 1978 جىلى مادەني رەۆوليۋتسيادان كەيىن قىتاي ەسىن جيىپ، ەتەگىن جاپتى. 1984 جىلى الگى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزىپ، پەكيندە ارناۋلى قارار قابىلداندى. بۇرىنعى مۇمكىندىكتەردىڭ ءبىرازى قىسقارىپ،  «وزگە ۇلتتاردىڭ ءتىلى مەن دىنىنە قۇرمەت ەتۋ كەرەك» دەگەن باپ الىنىپ تاستالىپ، «ءوز تىلىندە سويلەيمىن دەسە دە، مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيمىن دەسە دە ءوز ەركى» دەپ جۇمسارتتى. حالىقتى بىرتە-بىرتە نوقتالاۋدى ماقسات ەتىپ، 2000 جىلى بۇل زاڭعا تاعى دا وزگەرىس ەنگىزدى.   «جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋگە جانە ءوز ءتىلىن قولدانۋعا قۇقىعى بار» دەگەندى مايدالاپ كىرگىزىپ قويىپ، قازاق مەكتەپتەرىن جويۋ پروتسەسىنە جول اشىپ الدى. قازىر سول باعىت بويىنشا جۇمىس ىستەپ جاتىر. بىراق، بۇگىنگى ولاردىڭ ساياساتىنا ءوز زاڭدارىمەن قارايتىن بولساق، الدە دە قايشىلىق كوپ.   قىتايدىڭ ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميالىق زاڭىنا مەملەكەتتىك، زاڭدىق تۇرعىدان كەيبىر اشىق ۇسىنىستاردى قويۋعا بولادى. الايدا، سونى كوتەرگەن ادام بار ما؟ مەنىڭشە، ەشكىم جوق.   ەگەر ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، باسقاداي قۇزىرلى ورگاندار قازاقستان تاراپىنان زاڭدىق جۇيەدە ءوتىنىش كىرگىزسە، قىتاي ءوزىنىڭ زاڭىندا جازىلىپ تۇرعاننان كەيىن وعان قالايدا بەلگىلى ءبىر قۇرمەتپەن قارار ەدى دەپ ويلايمىن. ءبىز سول جاقتاعى قازاقتاردىڭ قازاقتىعىن ساقتاپ قالۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋىمىز كەرەك. 1950-60 جىلدارى قىتايدان كوپتەگەن قازاقتار ورالدى.  نە ءۇشىن جانە نەندەي سەبەپپەن؟ سول كەزدەگى ەرەكشەلىك - قىتايدىڭ ءاربىر ۇلتتىق وڭىرلەرىندە، ءاربىر ايماق، اۋداندارىندا سولشىلدار بولدى. ءۇرىمجى، قۇلجا، التاي، تارباعاتايدا، ت.ب. كونسۋلدىق باسقارمالار جۇمىس ىستەپ تۇردى. ولار حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن جاقسى ءبىلدى، اتامەكەنىنە ورالعىسى كەلەتىن ازاماتتارعا جەڭىلدىك جاساۋ تۋرالى قىتاي وكىمەتىمەن ىشكى كەلىسىم-شارت جاسادى. سونىڭ ارقاسىندا كوش كولىكتى بولدى. ال بۇگىنگى كۇنى پەكيندە جالعىز ەلشىلىگىمىز بار. ۇرىمجىدە ءسىم-ءنىڭ تەك اۆيابيلەتتەر ساتاتىن ورنى اشىلعان، وندا دا ول رەسمي ەلشىلىك دارەجەسىندە ەمەس. سوندىقتان بۇرىنعى ەلشىلىكتەر اشىلعان وڭىرلەردە   قازاق مادەني ورتالىقتارىن اشۋدى قولعا الۋ كەرەك. بۇعان قىتاي قارسى بولمايدى. ويتكەنى، ەكى ەل مادەني-ەكونوميكالىق بايلانىستار تۋرالى مەموراندۋمعا قول قايعان. سونى پايدالانىپ، قانداستارىمىزبەن بايلانىستى تەرەڭدەتۋ - ءومىر تالابى. شەتتەگى قانداستارىمىز قازىر جازۋدى لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋگە ارەكەتتەنىپ جاتىر، بىراق «اتاجۇرتىمىزدان بولەك بولىپ قالمايىق» دەپ، قازاقستانعا جالتاقتاپ وتىر. ال، قازاقستان بۇل جاعىنا باس قاتىرىپ وتىرعان جوق. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ىشكى جاعدايىمىزبەن دە ساناسىپ وتىرعان ەل ەمەسپىز.

دوس كوشىم مىرزانىڭ «قۇزىرلى ورىنداردا ورالمانداردىڭ وكىلى بولۋى كەرەك» دەگەن سوزىمەن كەلىسەمىن. مەن، مىسالى،  دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىندا وتىرمىن. ارقانداي ءبىر ادام ەنتىگىپ ەسىكتەن كىرىپ كەلسە، ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ:  «اتا، نە شارۋامەن كەلدىڭىز؟» - دەپ سۇرايمىن. ال مەنىمەن بىرگە ءبىر بولمەدە وتىرعان وسى جەردە تۋىپ-وسكەن قىزدار: «ءوي، مىنا اتامىز كىرىپ ەدى، ساسىپ كەتتى عوي، تەرەزەنى اشىڭدارشى!» - دەپ جەلپىنەدى. بۇل - قوعامىمىزدا بار ىندەت. سوندىقتان ورالمانداردىڭ قۇقىقتىق جاعىنان قورعايتىن ارنايى ورگاندار قۇرسا دا ارتىقتىق ەتپەيدى. جۋىردا ماعان ءبىر ورالماندار كەلىپ: «تۇندە ءۇيىمىزدى «ۇقك-نىڭ قىزمەتكەرلەرىمىز» دەپ تانىستىرعان ءبىر توپ ادامدار توناپ، ۇيدە تىعۋلى تۇرعان 13 مىڭ دوللارىمىزدى الىپ كەتتى»،- دەپ مۇڭ شاقتى. ەندى ورالماندار كىمگە ارىزدانارىن بىلمەي، قورقىپ وتىر. سونىمەن جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالدى. «جاس قازاق» گازەتىنەن وقىدىم، موڭعوليادان كەلگەن بەلگىلى ازامات اللاجار ىبىرايىمۇلى قاشىپ-پىسىپ قۋعىندا ءجۇر ەكەن. ول قازىر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رەسمي قۋعىنداۋىندا. جىگىتتىڭ جازۋى بويىنشا، استانادا ونى ۇقك قىزمەتكەرلەرى ۇستاپ الىپ، قالتاسىنا تاپانشا قىستىرىپ سۋرەتكە تارتىپ العان. ەندى اكەسى ىبىرايىم باستاعان 130 وتباسى موڭعوليا پرەزيدەنتىنە:  «قايتىپ كوشىپ بارساق، ازاماتتىق بەرەسىز بە؟» دەپ ارىزدانىپ جاتقان كورىنەدى. ورالمانداردىڭ قوعامىمىزدىڭ ەڭ قورعانسىز مۇشەلەرىنە اينالعانىنا وسى مىسال دالەل شىعار.

بيىلعى كۆوتاعا 20 مىڭ وتباسى تابىلماي وتىر

قۇرمەتبەك سانسىزباي, الماتى وبلىستىق كوشى-قون باسقارماسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى: - جاسىراتىنى جوق، ورالمان رەتىندە قۋدالانعاننىڭ ءبىرى ءوزىممىن. اتاجۇرتقا كەلگەنىمە 18 جىل بولدى. كەلىپ جاتقانداردىڭ زيالىسىنا ءمان بەرۋ بىزدە كەمشىن. وعان ءوز اتىنا ءۇي راسىمدەۋىنە، كومپانيا اشۋىنا مۇمكىندىك جاسالسا. نەگە ول جەرگىلىكتى ءبىر ادامدى كومپانياسىنا باسشى ەتىپ قويۋى ءتيىس؟ اقشا وزىنىكى، ميللياردتاعان اقشا سالايىن دەسە قورقادى. ويتكەنى وزىندە قۇزىر جوق، وزگەگە سەنىمى تاعى شامالى.  ال ورالمان كۋالىگىندە ەشقانداي ارتىقشىلىق جوق. سول ءۇشىن كەلگەن باسشى كىسىلەرگە قۇزىرلى تولقۇجات بەرگەن دۇرىس. ەۋروپاداعى قازاقتاردىڭ قازاقستانعا ءازىر كوشىپ كەلگىسى كەلمەيتىنى سوندىقتان. بايلىقتارى جەتەدى. «بۇگىن كەلەيىن بە، 2030 جىلى كەلەيىن بە؟» - دەپ، ءجاي سىرتىمىزدان باقىلاۋدا. بيىل 20 مىڭ وتباسىنا كۆوتا بەلگىلەپ ەدىك، رەسپۋبليكا بويىنشا وسى 20 مىڭ وتباسىن دا تاپپاي وتىرمىز. پروبلەمانىڭ ءبارى الماتى وبلىسىندا. قىتاي مەن شىمكەنتتەن ادامدار اعىلۋدا. بيىل 3800 وتباسىنا كۆوتا بەرەمىز. پاۆلودار، قوستاناي، اقمولا وبلىستارىنىڭ جەر ۇلەسىن بەرۋگە مۇمكىندىگى بار، بىراق قونىستاندىراتىن ورالمان تاپپاي وتىر. ەگىس ەگەتىن، مال وسىرەتىن جەرلەرگە كوشۋدى  ۇگىتتەۋىمىز كەرەك. ورالماندار ماسەلەسىن جوعارعى جاقتا ورالماندار ءوزى وتىرىپ شەشۋگە ءتيىس دەگەن پىكىرگە تولىق قوسىلامىن. تاريحي تامىرلارىمىزدى جاڭعىرتۋ ءۇشىن موڭعوليا جەرىندە جاتقان قۇندىلىقتارىمىزدى زەرتتەۋگە جول اشۋىمىز كەرەك. ال ول ءۇشىن سىرتتاعى زيالىلارىمىزدىڭ مۇمكىندىكتەرىن پايدالانساق، ءتيىمدى بولار ەدى.

گۇلشات ازىمباەۆا, الماتى قالالىق كوشى-قون دەپارتامەنتىنىڭ باس مامانى: -  وسى سالادا قىزمەت ەتكەنىمە 10 جىلداي ۋاقىت بولدى. سىرتتاعى قانداستارىمىزدىڭ العاشقى لەگىن قابىلداعانداردىڭ ءبىرىمىن. كىم-كىمنىڭ بولسا دا، مادەنيەت پەن ءبىلىمنىڭ ورتالىعى الماتىعا اسىعاتىنى انىق. ءبىزدىڭ دەپارتامەنتتە  66 عىلىم كانديداتى، 15 عىلىم دوكتورى ورالمان بار. بارلىعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءدارىس بەرۋدە، مەملەكەتتىك قىزمەتتە دە جۇمىس جاسايدى. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى مەملەكەتتىك بولعانمەن، وعان الماتى مەن استانا قالاسى قاتىسپايدى. ويتكەنى، الماتىدا جەر جوق. بيىل 130 عانا وتباسىن قابىلدايمىز. سونىڭ وزىندە كەلەتىن ورالمان ازايىپ، بولىنگەن كۆوتانىڭ ءوزىن جابا الماي  قالامىز با دەگەن قاۋىپ جوق ەمەس. بۇرىنعىعا قاراعاندا قىتايدان، وزبەكستاننان كەلەتىندەر ازايىپ كەتتى. ويتكەنى، مۇندا تۇراقتى تىركەۋ تابۋ قيىن.  قازىر بۇل ماسەلەدە جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلىپ، ۋاقىتشا تىركەۋ بەلگىلەندى، ءۇش ايدان كەيىن تۇراقتى تىركەۋگە دە قولى جەتەدى.

ەرتاي ايعاليۇلى: - ورالمان باۋىرلارىمىز قۇجاتتاردىڭ بيۋروكراتتىق جولمەن الىناتىنىنا كوپ شاعىنادى. جەمقورلىق كۇشەيىپ تۇرعان سياقتى.

گۇلشات ازىمباەۆا: - بىزدە قر ازاماتتىعى مەن كۆوتاسىن الۋعا، تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋعا ەشقانداي كەدەرگى جوق. كوپ جەڭىلدىكتى كوشى-قون پوليتسياسى ۇسىنىپ وتىر.

راقىمعالي سىدىقوۆ, الماتى قالالىق كوش-قون پوليتسياسى باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى: - ءبىز ورالمانداردىڭ كۋالىگى بار ما، جوق پا، ول جاعىنا قارامايمىز. كۋالىگى بارلارى سالىق كودەكسىنىڭ 504-بابى بويىنشا مەملەكەتتىك بورىش تولەمەيدى، جوقتارى 1370 تەڭگە تولەيدى. ازاماتتىق بەرۋدە دە بىزدە ەشقانداي كەدەرگى جوق. قۇجاتتاردىڭ كوبىن قىسقارتتىق. ورالماندار تۋىستارىن پانالاپ كەلەدى. ءبىر ۇيگە 100 ادام تىركەلگەن دە فاكتىلەر بار، وعان قاراپ جاتقان جوقپىز. ورالماندارعا بارىنشا جاعداي جاساۋدامىز. بۇرىندارى ءبىزدىڭ باسقارمانى  وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى  باسقارىپ، كوپ كەدەرگىلەر بولعانى راس. قازىر جەڭىلدىكتەر كوبەيۋدە. مىسالى، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان كەلگەن ازاماتتار سول جاقتىڭ ازاماتتىعىنان شىعۋ ءۇشىن قۇجاتتارىن جيناپ اۋرەلەنبەيدى، ءبىزدىڭ ىشكى ىستەر دەپارتامەنتى باستىعىنىڭ اتىنا «مەنى قازاقستان ازاماتتىعىن الۋىما بايلانىستى قىتاي رەسپۋبليكاسى ازاماتتىعىنان شىعارۋىڭىزدى وتىنەمىن» دەپ ارىز جازسا بولدى. كوبىڭىز بىلمەيتىن شىعارسىزدار، كەي ورالماندار قىتاي مەملەكەتى بولگەن زەينەتاقىدان ايرىلىپ قالماۋ ءۇشىن قازاقستان ازاماتتىعىن العىسى كەلمەيدى. ءبىز وعان دا تۇسىنىستىكپەن قاراپ، ىقتيار حاتىن بەرىپ وتىرمىز. ەكىنشىدەن، ورالمانداردىڭ تولقۇجاتىندا تەك ەسىمى جازىلادى. وسىندا كەلگەن سوڭ سول جالقى ەسىممەن ازاماتتىعىن الادى. زاڭ بويىنشا فاميلياسىن تىركەۋگە قۇقىمىز جوق. ەڭ قيىنى وسى. سوسىن ورالماندار ادىلەت باسقارماسىنا بارادى، ولار دۇرىس جاۋاپ بەرمەي، بىزگە جىبەرەدى، ءسويتىپ ەكى ورتادا ساندالىپ جۇرگەنى. وسى ماسەلە شەشىمىن تاپپاي تۇر.

ءجادي شاكەن: - مىسالى، مەن ءجاديمىن، اكەمنىڭ اتى كورسەتىلمەگەن. كەشە ماعان ءبىر جارىم جىل جۇگىرىپ، فاميلياسىن العان مۇرات ەسىمدى جىگىت قۋانىپ كەلدى. شەلەك وڭىرىندەگى تولقىن اۋىلىندا فاميلياسىز 20 اعايىنى تۇرادى، ولار قايتپەك؟ اتى-جوندەرىن تۇگەندەۋگە عۇمىرلارى جەتە مە؟ سوندىقتان بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلەنى تەز ارادا زاڭ جۇزىندە رەتتەۋ كەرەك.

راقىمعالي سىدىقوۆ: - تاعى ءبىر كۇردەلى ماسەلە - ءبىز ازاماتتىق العان ادامداردىڭ تولقۇجاتتارىن كونسۋلدىق بولىمگە جىبەرەمىز. ويتكەنى، ولار قىتايدىڭ ازاماتتىعىنان شىعارۋ ءۇشىن ول ءتىزىمدى قىتايعا جونەلتەدى. بىراق، ولاردىكى ءار ۋاقىتتا كەش بارادى. ورالماندار قازاقستان ازاماتتىعىن راستايتىن تولقۇجاتىن الا سالىپ، قىتايعا بارسا، ول ازامات ءالى كۇنگە قىتايدىڭ ازاماتى بوپ شىعادى. سول ءۇشىن ولارعا قىتاي جاعى وتە ۇلكەن ايىپپۇل سالىپ، تولقۇجاتتارىن تارتىپ الادى.

ءجادي شاكەن: - ءوزىم كوزىممەن كورگەنىم جوق، بىراق حالىق اراسىندا كوپ ايتىلادى، تازا  ۇيعىرلار مەن قىتايلاردىڭ قولىندا دا قازاقستان ازاماتتىعى بار كورىنەدى.

راقىمعالي سىدىقوۆ: - وندايلار بار. وزدەرىڭىز دە جاقسى بىلەسىزدەر، ۇيعىرلار مەن قىتايلاردىڭ الماتىعا كەلىپ ۇيلەنگەندەرى بار. ولار ءبىرىنشى ىقتيار حات الادى. ول بەس جىلعا دەيىن جارامدى، بەس جىلدان كەيىن «ازاماتتىعى جوق» دەگەن تولقۇجات الادى. سودان كەيىن عانا قازاقستان ازاماتتىعىنا ءوتىنىش بىلدىرەدى.

قازاقستاندا 15 مىڭ دوللار بەرسەڭ، ازاماتتىعىڭدى شەشە الاسىڭ

حايروللا عابجاليلوۆ, «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى: - جاقىندا راديودان ەستىدىم، بىزدە 100 مىڭداي شەتەلدىك ازامات قازاقستان  ازاماتتىعىن الىپتى. ارابتارمەن سويلەسكەنىمدە: «قازاقستاندا 15 مىڭ دوللار بەرسەڭ، ازاماتتىعىڭدى ءبىر كۇندە شەشىپ بەرەدى»،- دەپ قاراپ تۇر. بايان-ولگيدىڭ، سودان سوڭ موڭعوليانىڭ سپيكەرى بولعان زاردىحان قيانات 1993 جىلى موڭعوليادان كوشىپ كەلگەن مىڭداعان ورالماننىڭ قۇجاتتارىن الا الماي كەرى قايتىپ، ەكى ورتادا ساندالىپ جۇرگەندەر تۋراسىندا ايتىپ ەدى. قىتايدان وبلىستىق دەڭگەيدەگى توتەنشە جاعدايلار باسقارماسىن باسقارعان قانداسىمىز كوشىپ كەلىپ ەدى، جۇمىسقا تۇرا الماي قايتىپ كەتىپتى. ەكىنىڭ ءبىرى سول كۇيدە. مىسالى، وتكەن جىلى ۇقك-نىڭ جىگىتتەرى ءبىر ۇيعىر تەرروريستى قۋىپ ءجۇرىپ ۇستاعان ەكەن، قالتاسىنان تۇركيانىڭ، قازاقستاننىڭ جانە قىتايدىڭ تولقۇجاتى شىعىپتى. ساۋد ارابياسىنا بارىڭىز، ولار ەشقاشان بىردە-ءبىر شەتەلدىككە تولقۇجات بەرگەن ەمەس. 
راقىمعالي سىدىقوۆ: - ونداي فاكتىلەر جەتەرلىك. وتكەندە شەشەنستاننان كەلگەن 4 ادام جامبىل وبلىسىنان ءبىر ايدىڭ ىشىندە تولقۇجات العان. ءتورت مەملەكەت - قىرعىزستان، ۋكراينا، رەسەي، بەلورۋسسيادان كەلەتىن ازاماتتارعا ءۇش ايدىڭ ىشىندە ازاماتتىق الۋعا رۇقسات بەرەتىن جەڭىلدىك بار بىزدە. ال ەكىجاقتى ازاماتتىق جوق.

ءماجيت كۇدەرى: - پولكوۆنيك مىرزا، نيكولسكي بازارىنىڭ جانىندا مەكەمەلەرىڭىز بار عوي، سونىڭ بوساعاسىندا تاعى ءبىر دەلدال مەكەمە پايدا بولىپتى. ولار ورالمانداردان قۇجاتتارىن تولتىرۋ ءۇشىن 5-6 مىڭ تەڭگەدەن الادى. حالىقتان اقشا جىمقىرۋ ءۇشىن اشىپ قويعانسىزدار ما؟ ەكىنشىدەن، قازىر قيىن كەزەڭ. جۇمىس تاپپاي قاڭعىرىپ جۇرگەن قىزدارىمىزدى پوليتسيانىڭ جىگىتتەرى تاۋىپ الىپ، كەلىپ قالعان دوللارى بار قىتايعا اتاستىرىپ، ازاماتتىق الىپ بەرەتىن كورىنەدى.

كوشى-قون اگەنتتىگىن مينيسترلىك دارەجەسىنە كوتەرسەك...

قۇتماعامبەت قونىسباي, جۋرناليست: - مەن قاراقالپاقستاننان كەلگەن ورالمانمىن. قازاقستان ازاماتتىعىن العانىما جەتى جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. مەنىڭشە، قازاقتىڭ كوشى توقىراۋ الدىندا تۇر. وسى جەردە وتىرىپ تۇيگەنىم - كوشتى توقتاتپاۋ كەرەك. بۇگىنگى كوشى-قون باسقارمالارى مەملەكەتتىك بيلىكتەن، ۇلكەن لاۋازىمداردان بوساپ قالعان ادامداردىڭ قوسالقى ورنى سياقتى. الماتى وبلىستىق كوشى-قون باسقارماسىن ەڭ العاش كەگەن اۋدانىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، كەيىن اكىمى بولعان زيادين مىڭباەۆ باسقاردى. جۇمىسىنا قويار جامان پىكىرىم جوق، ارينە. ەكىنشى بولىپ نارىنقول اۋدانىنىڭ اكىمى قىزمەتىنەن بوساعان باعجان سابانشيەۆ اعامىز تاڭعايىندالدى. قازىرگى ۋاقىتتا كوكسۋ اۋدانى اكىمى بولعان ساعادوللا حاسەنوۆ دەگەن اعامىز باسقارادى. بۇل كىسىنىڭ قالاي جۇمىس جاساپ جاتقانىن بىلمەيمىن. سەبەبى، الدىنا بارعاندار كىرە المايدى، ىزدەپ تابا المايدى. اينالىپ، بەكەر قايتادى، سونى بىلەمىن. سوندىقتان مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، ءبىز سىرتتاعى قازاقتى قايتكەن كۇندە دە ەلگە اكەلۋگە ءتيىسپىز. ورالمانداردىڭ ەسەبىنەن كوبەيتپەسەك، قازىرگى جاعدايدا ءبىز قازاقستان حالقىن كوبەيتە المايمىز. مەنىڭ ويىمشا، كوشى-قون اگەنتتىگىنىڭ قۇزىرىن كەڭەيتۋ كەرەك. كەرەك بولاتىن بولسا، مينيسترلىك دەڭگەيىنە كوتەرۋ قاجەت. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا ءبىر جەرگە شوعىرلانعان شارۋاشىلىقتار نەگە قۇرماسقا؟ ءبىزدىڭ نەگىزگى استىقتى القاپتارىمىزدىڭ بارلىعى سولتۇستىكتە. سوندىقتان تىڭنىڭ ۇلگىسىمەن 300-500 وتباسى وتىراتىن اۋىل شارۋشىلىعى مەملەكەتتىك كاسىپورىندار ۇيىمداستىرۋ ارقىلى، وزدەرىنەن باسشىلىق پەن جۇمىسشى تاعايىنداپ، قاجەتتى  الەۋمەتتىك  نىساندارمەن قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى نەگە ءبىز قازاقتاردى لەك-لەگىمەن تەز ارادا كوشىرىپ اكەلۋدىڭ جولىن قاراستىرمايمىز؟ باستى اقيقات - قازاقستاندىق قوعامنىڭ وزىندە ورالمانداردان قورقۋ سەزىمى بار. جامبىل اۋدانىنا قاراستى ۇزىناعاشتا كورگە كومىلگەن، اماناتىن اللاعا تاپسىرعان بەيىتتى قازدىرىپ الىپ، قايتا كومدىرگەن جوق پا؟ بۇل بيلىك ورىندارىندا عانا ەمەس، قاراپايىم حالىقتىڭ اراسىندا دا ورالمانعا قارسى پيعىلدىڭ بارىن ايعاقتايدى. سانى بار-جوعى 150-200 مىڭنان اساتىن دياسپورالاردىڭ وكىلدەرى حالىق اسسامبلەياسى ارقىلى پارلامەنتتە دەپۋتات بولىپ وتىرادى. نەگە بۇگىنگى كۇنى 1 ميلليوننان استام ورالمانداردىڭ ەسەبىنەن پارلامەنتكە 2-3 دەپۋتات سايلاماسقا؟    ورالمانداردىڭ كۆوتا بەرۋ ەرەجەسىنە وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت. ويتكەنى، كوپشىلىگى كۆوتادان قاعىلماۋ ءۇشىن ازاماتتىق الماي ءجۇرىپ الادى. ەگەر ازاماتتىق العاننان كەيىن كۆوتا بەرىلەتىن بولسا، بۇگىننەن قالماي بارلىعى ازاماتتىققا تاپسىرىپ، قازاقتىڭ سانى ارتىپ كەتەر ەدى دەپ ويلايمىن.

ەسەنكۇل كاپقىزى, «تۇركىستان» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى: - مەن ەكى ءتۇرلى ماسەلەنى ايتقىم كەلەدى. كەشە كوشى-قون كوميتەتىنىڭ توراعاسى قابىلسايات ابىشەۆپەن كەزدەسىپ، سۇحباتتاسقان ەدىم. قىتاي تولقۇجاتتارىنداعى جالقى ەسىمنىڭ تولقۇجات، الەۋمەتتىك كومەك پەن جالاقى الۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ جاتقانى كوپ اڭگىمە بولىپ ءجۇر. ق.ابىشەۆ مىرزا ادىلەت مينيسترلىگىمەن كەلىسىپ، قاۋلى دايىنداپ جاتقانىن ايتتى. وندا ادام ءوزىنىڭ قازاق ەكەنىن دالەلدەسە، ادىلەت باسقارماسىنان قالاۋى بويىنشا فاميليا الۋىنا قۇق بەرىلەدى.   جاقىندا اقتەرەك اۋىلىنا جولساپارعا باردىم، ەكى جىل بۇرىن كوشىپ كەلگەن بەس بالالى ورالمان وتباسى بار ەكەن. ءالى ازاماتتىعىن الماعان. بۇل جەرگىلىكتى جەرلەردىڭ نەمەسە كوشى-قون ۇيىمدارىنىڭ كىناسىنەن ەمەس، تالدىقورعانعا قايتا-قايتا قۇجات تاپسىرىپ ءجۇرۋ ول كىسىلەرگە وتە اۋىر ءتيىپتى. ورالمان مارتەبەسى بولعانىمەن، ەكى جىلدان بەرى نە زەينەتاقى، نە جاردەماقى الماعان. ايەلى مەن كۇيەۋىنىڭ جۇمىستارى جوق، بەس بالانى قالاي اسىراپ وتىر؟ وسىنداي جانداردىڭ ماسەلەسىن قالاي جەڭىلدەتۋگە بولادى؟ بۇل سۇراققا ابىشەۆ: «الماتى قالالىق كوشى-قون باسقارماسىنىڭ جانىنان وبلىسقا قاتىستى الماتىنىڭ توڭىرەگىندەگى ەلدى-مەكەن تۇرعىندارىنا ارناپ ءبىر كابينەت اشىپ قوياتىن بولدىق»،- دەگەن جاقسى جاڭالىق ايتتى. وسىنى كوبىرەك ناسيحاتتاساق. ويتكەنى ورالماندار مەن قۇزىرلى مەكەمەدە وتىرعان ادامدار ورالماندار مەن كوشى-قونعا قاتىستى زاڭنامالىق اكتىلەردى بىلمەيدى. وزدەرىنىڭ كەيبىر قۇقىقتارىنان ماقۇرىم. بۇكىل ماسەلە اقپاراتتىق ساۋاتسىزدىقتان باستالىپ وتىر. ەكىنشىدەن، كوشى-قون باسقارمالارىنىڭ تىم الىستا ورنالاسقانى ورالمانداردىڭ قالتاسىنا اۋىر تيۋدە.

ءماجيت كۇدەرى: - 1962 جىلى 15 كۇننىڭ ىشىندە جارتى ميلليون قازاق قىتايدان بۇزىپ-جارىپ وتە شىقتى. تولقۇجاتتارىن بەرۋ ماسەلەسى جارىقتىق ديمەكەڭنىڭ ارقاسىندا جەپ-جەڭىل شەشىلدى. اۋىلعا اۋداندىق پاسپورت ستولىنىڭ قىزمەتكەرى، فوتوگراف كەلىپ، ارالاپ ءجۇرىپ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، قولدارىمەن قۇجاتتارىن اكەپ بەردى. ەشكىم قاڭعىرعان جوق. قازىر بەس-ون باتەڭكە توزدىراسىڭ. بۇل - ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ نەمقۇرايلىعى.

مۇرات تۇقاتۇلى: - 2004 جىلى 18 جاسىمدا ەلىم دەپ اڭساپ جەتكەنمىن. العاش العان تولقۇجاتىم - مىنە، مۇرات دەپ اتىمدى جازىپ، نۇكتە قويىپ قويعان. سول نۇكتەمەن ءبىر جارىم جىل سوتتاسىپ، تۇقات مۇرات تۇقاتۇلى دەپ تولىق اتى-ءجونىمدى سوتتىڭ شەشىمىمەن كۇشتەپ جازدىرىپ الدىم. سوت باسىندا: «قىتاي جاقتان تۋ تۋرالى كۋالىك الىپ كەل»،- دەدى. قىتاي جاق: «كەزىندە سەندەرگە تۋ تۋرالى كۋالىك جازىلماعان ەكەن، ونى الۋ ءۇشىن  پەكيننەن ءمورى بار انىقتاما ال»،- دەپ سوندا جۇمسادى. اقىرى الدىم ايتەۋىر. قازۇۋ-ءدى مەنىڭ الدىمدا جاقسى بىتىرگەن قابىلەتتى جىگىت ءبىر جىلدان بەرى جۇمىسقا ورنالاسا الماي ءجۇر. جالقى ەسىمدى ادامدى ەش جەر جۇمىسقا قابىلدامايدى ەكەن. مەنىمەن بىرگە سوتتاسىپ ءجۇرىپ، تولقۇجاتىن الدى، كەشە جۇمىسقا كىردى. باستى ماسەلە وسى تولقۇجاتتا ەكەن. ءبىز وسىنشا قينالعاندا، قاراپايىم حالىق قايتپەك؟ سوندىقتان قۇزىرلى ورىندار وسى ماسەلەنى تەزىرەك جولعا قويسا دەگەن تىلەگىم بار.

گۇلجانات شوناباي

«قازاقستان زامان» گازەتى 25 ماۋسىم 2009 جىل