قر پرەزيدەنتى

قاسىم-جومارت توقاەۆقا!

سەمەي ءوڭىرى كيەلى جەر. بەرگى تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، قازاقتىڭ كوپ زيالىلارى الاشتىڭ استاناسى سەمەيدىڭ تۋماسى نەمەسە سول ايماقتان ءبىلىم الىپ شىققاندار. الاش قايراتكەرلەرى ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ ح.عابباسوۆ، ءا.ەر­مە­كوۆ، ق. نۇرمۇحامەدۇلى، ا.ءدۇي­­سەباەۆ، ب.سارسەنوۆ، ا.بار­­لىباەۆ، ت.جارقىنباەۆ، ي.ءالىم­بەكوۆ، ق.مۇزدىباەۆ، م.تۇر­عانباەۆ، س.مۇستافين، م.مال­­دىباەۆ سىندى كورنەكتى قوعام قاي­راتكەرلەرى بىلىمدەرىنىڭ باستاۋىن سەمەيدەن العان.

ولاردىڭ الدىندا الەمگە ايگىلى شوقان ءۋاليحانوۆ، اباي قۇنانباەۆ، شاكارىم تاعى باسقالار وقىعان، وسكەن جەر. كەيىن كەڭەس زامانىندا، ەگەمەندىك العاننان سوڭ دا مەملەكەت، قوعام قايراتكەرلەرى، ايتۋلى تۇلعالار شىققان كيەلى جەر. بۇل جەردى جالپى قازاق ەلىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك يدەولوگياسىنىڭ نەگىزى باستاۋ العان، ۇلتتىق يممۋنيەتتى قالىپتاستىرعان ايماق دەسەم ارتىق ايتپاعاندىق بولار. 1903 جىلى رەسەي پاتشالىعىنىڭ ۇكىمىمەن سەمەي كوللەدجى العاش رەت قۇرىلىپ، سوندا ءا.ز.ساتباەۆ، م.اۋەزوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ق.ساتباەۆ، ءا.مارعۇلان، م.بوجەەۆ، ءى.ايتىقوۆ اتتى الىپتار دا ومىرگە جولداما الىپ، قازاقستاننىڭ اتىن الەمگە شىعاردى.

ءبىر ابايدىڭ ءوزى ەكى عاسىر بۇرىن باتىستى دا، شىعىستى دا زەردەلەپ، قازاقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ قازاق ەلىن ورگە جەتەلەدى. اباي – تۋما تالانت، دانىشپان، حاكىم، گەني، قازاقتىڭ يدەالى. ول الەم وركەنيەتىنىڭ عۇلامالارىنان كوپ ءىلىم-ءبىلىم جيعان، سول بىلىمىمەن ادامزات بيىگىندەگى ءوز ويلارىن قورىتىپ شىعاردى. اباي – ادامزاتتىڭ رۋحاني ساردارى! اباي – وي مەن ءسوز بوستاندىعىنىڭ سيمۆولىنا اينالدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي: «ابايدى قازاق بالاسى تەگىس تانىپ، تەگىس ءبىلۋى كەرەك». ءبىر سوزبەن ايتسام،  ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمىنىڭ جول كارتاسىن جاساپ، ءبىزدىڭ رۋحاني كونستيتۋتسيامىز رەتىندە حالىقتى وقىتۋ كەرەك.

وسى ورايدا، بيىل تۋعانىنا 175 جىل اتاپ وتىلگەلى وتىرعان الەمدىك دەڭگەيدەگى تۇلعاعا نەگە ءبىر وبلىستىڭ اتىن بەرۋگە بولمايدى دەگەن سۇراق كوپتىڭ كوكەيىندە تۇر. جامبىل وبلىسى بار. تۇركىستان وبلىسى اشىلدى. تالدىقورعانعا وبلىس مارتەبەسى قايتا بەرىلدى. ءبىر كەزدەردە قۇلدىراپ كەتكەن وبلىس، اسىرەسە تالدىقورعان قالاسى قازىر قاراساق، ساۋلەتىنە كوز تولادى، دامىپ كەلەدى.

ەكونوميكالىق جاعىنان الساق، سەمەي ءوڭىرىنىڭ وندىرىستىك الەۋەتى جوعارى، حالىق سانى  1,4 ميلليوننان اسادى. اباي، اياگوز، جارما، زايسان، تارباعاتاي، قاتونقاراعاي، ءۇرجار جانە ت.ب. اۋداندارىندا حالىق تىعىز ورنالاسقان. سەمەي قالاسىندا 322 مىڭ، وسكەمەندە 340 مىڭ ادام تۇرادى. تامىلجىعان تابيعاتى تاڭقالارلىقتاي، ونىڭ ىشىندەگى زايسان كولى، بەسقاراعايدىڭ ۇلكەن ورماندارى، تارباعاتاي تاۋلارى مەن قاتونقاراعايدىڭ كوركەم تابيعاتى، الماتى وبلىسىمەن شەكارالاس الاكول بولاشاقتا ۇلكەن تۋريستىك پوتەنتسيالى بار جەرلەر بولىپ تابىلادى. قازاقستاننىڭ شۆەيتسارياسى دا وسى جەر دەپ ايتۋعا بولادى. ەرتەڭ شەتەلگە اقشا شاشاتىندار مەن كوپ شەتەلدىك تۋريستەر اسىعاتىن اسەم دەمالىس ورىندارىنا اينالاتىنداي جاعدايى بار ءوڭىر. مىسالى، الاكولدىڭ تابيعي ەمدىك قاسيەتى تمد ەلدەرىندە تانىمال، سول سەبەپتى وندا كەلەتىن تۋريستەر دە كوپ. بۇدان باسقا، وڭىردە ءتۇرلى-ءتۇستى مەتالدارىنىڭ، گرافيت پەن التىننىڭ قاينار كوزدەرى بار.  وبلىستا ەرتىس وزەنى مەن ونىڭ سالالارى سۋىنىڭ ونەركاسىپ پەن حالىقتى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدە ۇلكەن ماڭىزى بار. بۇل ءوڭىر قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى يندۋستريالدى-اگرارلىق ايماعى سانالادى. مۇندا مەتالل ءوندىرۋ، ماشينا جاساۋ قۇرىلىسىنان باستاپ، اۋىلشارۋاشىلىعىنا دەيىن جاقسى دامىعان ءوڭىر بولىپ تابىلادى. بۇل ءتۇبى باي ءوڭىر، كەلەشەكتە تۇنىپ تۇرعان تابيعاتىمەن قازاقستاندى سىرتقا تانىتاتىن ولكە.

تۇركىستان مەن سەمەي قازاق قوعامىن ىزگىلەندىرەتىن رۋحاني ورتالىقتار بولۋى كەرەك. ەسكى سەمەيدە «كوپەستەر قالاشىعىن» جاساۋ قاجەت. قازاقتىڭ جاقسى-جايساڭدارى  جينالاتىن «اباي زيالىلارى» ورتالىعى اشىلسا، كيەلى جەردىڭ قاسيەتى اسپاندار ەدى! تۇركىستان مەن سەمەيدى جاڭعىرتىپ، رۋحاني ورتالىق ەتۋ ارقىلى قازاق حالقىنىڭ ساناسى وزگەرىپ، تەرەڭدە جاتقان رۋحاني-مادەني، تاريحي قۇندىلىقتارىمىزدان كۇش الىپ، باتىستىڭ دا، شىعىستىڭ دا ىقپالىنان كەتىپ، قازىرگى الاساپىران جاھاندانۋدان ۇلتتىق ءتىنىن ساقتاپ قالار ما ەدى؟! قازاقستان جاڭا ءوز دامۋ جولىن تابار ەدى! قازاقتىڭ وتكەنگە ەسەسى كوپ كەتكەن ەل. مۇمكىن، بىزگە تاعدىر وتپەلى كەزەڭدە وسىنداي مۇمكىندىكتى بەرىپ تۇرعان شىعار!.. بۇل جولى قاپى قالساق، ەشكىمگە دە وكپەلەي المايمىز...

بۇل ءوڭىردىڭ حالقى سەمەي پوليگونىنان قانشا زارداپ شەكتى. 1949-1991 جج. سەمەي يادرولىق پوليگونىندا 470 سىناق يادرولىق جارىلىس جاسالىندى. ونىڭ سالدارىنان قانشا ادام قايتىس بولعانى بەلگىسىز. تەك ساۋلەلىك زاقىم (وبلۋچەنيە) العانداردىڭ سانى جارتى ملن. ادامنان اسقان. 2 ملن گەكتار اۋىلشارۋاشىلىق جەرى راديواكتيۆتى ۋمەن لاستانعان. ارال، سەمەي ايماقتارى ەكولوگيالىق اپاتتى وڭىرلەر دەپ ەسەپتەلىپ، ءبىر ۋاقىتتاردا ءبىز جوعارى كەڭەس دەپۋتاتتارى زاڭ قابىلداعان بولاتىنبىز. ونىڭ دا اياعى سۋعا كەتىپ،  جوعارعى كەڭەس قايتا-قايتا تاراتىلىپ اقىرى ەسكەرۋسىز قالدى. زاردابى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسۋدا. ەندىگى سايلاناتىن، ەگەر دەموكراتيالىق سايلاۋ بولسا، دەپۋتاتتار بۇل تاعدىرلى ماسەلەنى قايتا كوتەرىپ، ەكى ءوڭىردىڭ حالقىنا قوماقتى جاردەم ءبولۋ كەرەك.

جالپى بۇل ءوڭىردىڭ قازاق حالقىنا بەرگەنىن، زارداپ شەككەنىن تارازىعا سالساق، ءبىز سەمەيگە قارىزدارمىز دەپ ەسەپتەيمىن. ونىڭ ۇستىنە قۇيتىرقى ساياساتپەن سەمەي وبلىسىن جاۋىپ تاستاعانى ناعىز ادىلەتسىزدىك. وسىندايدا جوڭعارلاردى جەڭگەن قازاقتىڭ، ۇلان-عايىر جەرلەرىمىزدى جاۋدان ساقتاپ قالعان قارا ورمان حالقىمىزدىڭ دارمەنسىزدىگىنە ءىشىڭ اشيدى، جۇرەگىڭ سىزدايدى.

ال ەندى اباي وبلىسىنىڭ ورتالىعى سەمەيدە مە، جوق الدە وسكەمەندە بولا ما ونى وبلىستىڭ تۇرعىلىقتى حالقىنان سۇراۋ كەرەك. كەرەك بولسا، رەفەرەندۋم جاساپ، شەشۋگە بولادى. ماعان سالسا، ارينە كيەلى جەر «سەمەي!».

كەيبىرەۋلەر ايتۋى مۇمكىن، قازىر كريزيس ۋاقىتىندا بۇل ءىس-شارالارعا كوپ قارجى كەتەدى، كەيىنگە قالدىرايىق دەپ. مەن ويلايمىن، مۇنداي ىزگىلىكتى قادامدى ءدال قازىر، اقىننىڭ مەرەيتويى تۇسىندا جاساۋىمىز قاجەت. جالپى 30 جىل بويى قالىپتاسقان «ىڭعايلى كوپشىلىكتىڭ» قاساڭ تارتقان ساناسىن وزگەرتەتىن ۋاقىت كەلدى. قازىر قازاققا جەتپەي تۇرعانى – رۋح! ال ابايدىڭ اتىن شىعارۋ قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرەدى! ابايدىڭ كورەگەندىلىگى مەن شاكارىمنىڭ شىندىعىن، شوقاننىڭ عىلىمداعى ەرلىگىن باعدارشامداي ۇستانۋ قاجەت. اباي اتىنداعى حالىقارالىق «رۋحاني دامۋ قورى» قۇرىلعانىن قالايمىز، بۇعان كەرەك بولسا، بۇكىل ەل بولىپ كومەكتەسەدى. ابايدىڭ اتىنىڭ ءوزى-اق وبلىستى كوتەرىپ بەرەدى.

ورازالى سابدەن،

قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى،
قازاقستان عالىمدار وداعىنىڭ پرەزيدەنتى،
ە.ع.د.، پروفەسسور، اكادەميك.

Abai.kz