2025 جىلى قاراشانىڭ 22-ءشى جۇلدىزىندا الماتى قالاسىنا تابانىم ءتيىپ، تۇراقتى تۇرعىنى اتانعانىما تۇپ-تۋرا 31 جىل بولادى. ارينە، از ۋاقىت ەمەس!

شەتەلدە دۇنيەگە كەلىپ، وزگەشە قوعامدىق فورماتسيادا، باسقاشا مەنتاليەتتە ءوسىپ، وتىرىقشى حالىقتىڭ الىپ قالاسىندا ءبىلىم الىپ، ازامات بولىپ قالىپتاسقان الماعايىپ زاماننىڭ تۋماسى، بالالىق، جاستىق عۇمىرىنىڭ 29 جىلىن سول سىرلى، عاجايىپ، قۇپياسى مول شىعىستا وتكىزىپ، تاۋەلسىزدىك تاڭى اتىپ، ەركىندىكتىڭ شۋاعى توگىلگەن ەلەڭ-الاڭ شاقتا ءوز تامىرىن تاۋىپ، تاعدىرىن اتا جۇرتتىڭ وتكەنى جانە بۇگىنىمەن توعىستىرۋعا شەشىم قابىلداعان-دى. وعان دا باقانداي 31 جىل بولايىن دەگەن ەكەن. اللانىڭ سۇيگەن قۇلى بولىپ 92 جاسىندا ماڭگىلىك قونىسىن تاپقان اكەمنىڭ عۇمىر ءسۇرۋ ولشەمىمەن ويلاسام ءومىرىمنىڭ ۇشتەن ەكىسى وتە شىعىپتى. ۇلى عۇلاما كونفۋتسي  «وتىزدا ورنىڭنان تۇراسىڭ» دەسە، ءبىزدىڭ قازەكەڭ وسى ۇگىمدى «وتىزدا وردا بۇزباعان، قىرىعىندا قىردان اسا المايدى» دەپ تاپسىرلەيدى. شاماسى ءبىز سول ۇدەدەن شىققاندار سويىنانبىز.

سونىمەن شىعىس پەن باتىس، تۇستىك پەن تەرىستىكتى جالعاپ، زاڭعار تاۋلارىن كۇن سۇيگەن، اسەم باۋىرىندا جامىراپ بۇلاق اعىپ، شىمىرلاپ كوز قايناپ جاتاتىن، قۇشاعى قۇتقا تولى، بۇرىنعى-سوڭعى، ارعى-بەرگى جيھانگەزدەر ءۇشىن الما مەن قىزعالداقتىڭ وتانى بولعان مىڭ جىلدىق شاھار – كىندىك قانىم توگىلمەسە دە، جۇرەگىمنەن ورىن الىپ، تىرلىگىمنىڭ ورداسىنا اينالىپ كەتتى. وسى قالادا تۇنىعىمنىڭ الدى، مايسامنىڭ شۇيگىنى بولعان شەكەسى تورسىقتاي ۇلدار ءسۇيدىم، ماپەلەپ قىز ءوسىرىپ جاتىرمىن. يمپەريا قۇلاپ، سەنىمى كۇيرەپ، سەزىمى جارالانعان تاۋەلسىز ەلدەر نارىقتىڭ قىسپاعىنا تۇسكەندە «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەپ جەتى اتامىزدان بەرى وڭ جامباسىمىزعا كەلىپ كورمەگەن بيزنەس دەگەن كاسىپتىڭ قۇلاعىن ۇستاپ، تولقىنىن قۋالاپ شاشىلعان نەسىبەمىزدى تەرىپ كوردىك. ونىڭ دا ناتيجەسى جامان بولمادى. مەملەكەتكە سالماق سالماي، كىسى قولىنا كوز ساتپاي، بار قيىندىقتى ەلمەن بىرگە كورىپ ەسەيدىك. قاناتىمىز قاتىپ، توپشىمىز شىڭدالدى. بىلە بىلگەنگە بۇل دا اللانىڭ ماڭدايعا جازعان نەسىبەسى ەكەن!

عاسىر پەردەسى جابىلۋعا شامالى قالعاندا ەل بايتاعى جەر جانناتى جەتىسۋدان، ايازى اقىرىپ تۇرعان ارقاعا كوشتى. الەم اڭ-تاڭ. حالىق ەسەڭگىرەپ قالعان. حانزادالارىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەيتىن بايىرعى ساقتار مەن عۇنداردىڭ، تاريحىن تاسقا ويىپ جازعان كوكتۇرىكتەردىڭ، الەمگە ءتارتىپ ورناتقان التىن وردا مۇراگەرىنىڭ بۇل توسىن ءجۇرىسى كەڭىنەن تالقىعا ءتۇسىپ، كوپتەگەن بولجام مەن بوپسانىڭ تامىزدىعى بولدى. بىراق، كوشەلى پىكىردىڭ نۇكتەسىن، استانانىڭ ون جىلدىق مەرەيتويىندا وزبەكستان پرەزيدەنتى مارقۇم يسلام كاريموۆ «قازاقتان دوسىڭ بولسا ۇزاق ساپارعا الاڭداماي شىعاسىڭ» دەپ قورتىندىلادى.

سول ءولارا كەزەڭدە الماتىنىڭ مۇرتىن بالتا شاپپادى. تەڭىز جولى اشىلۋدان بۇرىنعى جىبەك جولى بويىنداعى ترانسپورتتىق الەۋەتىن قايتادان جاڭا ورەگە كوتەرىپ، ءوزىنىڭ ميسسياسىن ويداعىداي اتقاردى. ويتكەنى بۇل قالاعا ءتيىپ تۇرعان شامالعان اۋىلىندا جانە قالانىڭ وزىندە بۇل كۇندە الەمدىك ساياساتكەرلەردىڭ قاتارىنان ويىپ ورىن العان حالقىمىزدىڭ ەكى ۇلى پەرزەنتى - نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ پەن قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ ءومىر ەسىگىن اشىپ، اتجالىن تارتىپ ءمىنىپ، ازامات اتانعان. بەسمويناق پەن اباي شىڭدارىنا قاراپ وسكەن، ءنار العان ەكى اردا ۇلدىڭ الىستى ويلاپ، بيىكتى باعىندىرۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس، دارحان دالا مەن قۇتتى مەكەننىڭ بويلارىنا اكەنىڭ كۇشى، انانىڭ سۇتىمەن دارىعان گەنى بولاتىن.  الاتاۋدىڭ ۇلارىن جەپ، ساقتاردىڭ ەسكى جۇرتىنىڭ اۋاسىمەن تىنىستاعان ەگەي ەرلەر الەمدىك وزگەرىس پەن سان عاسىردا ءبىر كەلەتىن مۇمكىندىكتى ەل مۇددەسىنە ساتىمەن بەيىمدەپ مەملەكەت ىرگەسىن قالاپ، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسىردى.

الماتى العاش استانا ستاتۋسىن العاندا بۇكىل قازاق زيالىلارىنىڭ ورداسىنا اينالا باستادى. رەسپۋبليكانىڭ ءتورت بۇرىشىنان الاش ازاماتتارى وسى ءبىر يمپەريانىڭ شەتىندەگى، جەلدىڭ وتىندەگى شاعىن قالاعا اعىلىپ كەلىپ، قازاق رۋحانياتىنىڭ ءبىر-ءبىر كىرپىشى بوپ قالاندى. ۇلى م. اۋەزوۆ سەمەي، تاشكەنت، قىزىلوردا قالالارىندا تولعاعى جەتكەن «اباي»، «اباي جولى» ەپوپيالارىنىڭ كىندىگىن الماتى دا كەستى. ەكىنشى جيھاندىق قانقاساپتىڭ اراسىنان ءتىرى قايتقان جاس سولدات ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ «قان مەن تەر» تريللوگياسىن مەدەۋدىڭ اۋاسىمەن تىنىستاپ وتىرىپ جازدى. اشتىق كەزىندە اتا-اناسىنان ايرىلىپ، جەتىمدەر ءۇيىن پانالاعان ءى.ەسەنبەرلين «كوشپەندىلەر»، «التىنوردا» رومانىن وسى قالادا مىڭ ماشاقاتپەن جازىپ، «ۇلتىڭ كىم دەسە؟ كسرو دەپ ايتام» دەگەن سارىندا ودا جازا باستاعان دىزەتپە اقىنداردىڭ بەتىن قايتارىپ، ساناسىنا  ساۋلە جاقتى. كوكتوبەگە شىعىپ، بايقوڭىردان ۇشقان عارىش كەمەسىنە قاراپ تۇرىپ شابىتى شالقىعان زاماننىڭ ەركەسى، اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ «ادامعا تابىن، جەر ەندى» دەپ تەبىرەندى. قازىردە سول بيىكتەن تۇسپەگەن اقىن اعىنعا قارسى ءجۇزىپ كەلەدى.

الماتىنىڭ ءاربىر تاريحي قۇرىلىستارى مەن الەۋمەتتىك نىساندارىن كورگەن سايىن ساياساتكەر د.قوناەۆ پەن اكادەميك ق.ساتباەۆتىڭ جاركەشتى ەڭبەگى مەن بيىك پاراساتى ەسكە تۇسەدى.

حالىقتىڭ اققا اۋزى جەتىپ، قارنى تويا باستاعاندا يمپەريانىڭ دا تابەتى ايىرىقشا اشىلىپ، سولتۇستىك وبلىستارعا كوزى تۇسە باستادى. سول سىن ساعاتتا سازگەر ءشامشى مەن اقىن جۇمەكەننىڭ شىعارماشىلىق دوستىعى بۇگىنگى ەل ۇرانىنا اينالعان شىعارمانى دۇنيەگە الىپ كەلدى. الماتى باستاپ، بۇكىل قازاقستان قوستاپ «ەلىم مەنىڭ، جەرىم مەنىڭ» دەپ كۇڭىرەنىپ كەتتى.

نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ جۇرەگىنەن شىعىپ، ساۋساعىمەن جەتكەن «اققۋ» كۇيى الماتىنىڭ اسەمدىگى مەن الاتاۋدىڭ ايباتىن كوزالدىڭا الىپ كەلىپ، كيەلى جەردىڭ يەلەرىنىڭ كىم ەكەندىگىن «اتا تولعاۋى» بولىپ اڭعارتتى. بۇل ەلدىڭ تاۋلارى قانداي بيىك بولسا، ادامدارى دا سونداي اسقاق تا ءور.

1986 جىلى 16-شى جەلتوقساندا الماتىنىڭ قارشاداي ۇلدارى مەن قىزدارى ورتالىق الاڭدا «مۇزعا جانعان الاۋ» بولىپ، ۇلتتىڭ مۇددەسى مەن نامىسىن قورعاي ءبىلدى. بۇل الاۋ يمپەريانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن شارلاپ بارىپ، اقىرى 1991 جىلى 21-ءشى جەلتوقساندا ايگىلى الماتى دەكلاراتسياسى قابىلدانىپ، ازۋلى يمپەريانىڭ جانازاسىن شىعاردى. الماتىم سول ءۇشىن دە بۇكىل الەمنىڭ جادىندا ماڭگىلىككە جاتتالىپ قالدىڭ!

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا الماتى باستاماشى بولىپ الدىمەن نارىققا كوشتى. كۇن مەن ءتۇن سياقتى جاقسىلىق پەن جاماندىق قاشاندا ەگىز ۇعىم ەمەس پە؟! نارىقتىقتىڭ زاڭىنا ىلەسىپ زاپىرانى دا قوسا كەلدى. ول - جۇمىسسىزدىق. ول -قىلمىس. ول - جابايى كاپيتاليزم. كوشپەلىلەر وتىرىقشىلارعا قاراعاندا جاڭالىقتى جاتسىنباي، تەز قابىلدايمىز. باعىمىز دا، سورىمىز دا وسىدان كەلىپ شىعادى. ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىر قولىمىزعا تيگەن سوڭ، بيلىك پەن بيزنەس سىبايلاسا كەتىپ، ىقپالى جەتكەن جەردىڭ بارىنە ۇلكەن-كىشى مونوپوليا ورنادى. ارانى اشىلعان مۇددەلى كلاندار كالاعانىن ىستەپ، قاراپايىم حالىقتىڭ قالتاسىن قاعىپ، كۇنكورىس كوزىن قيىنداتتى. اقىرى اقتاۋدان باستالعان ۇشقىن الماتىدا ءزىلزالا بولىپ جارىلدى. الماتى تەڭسەلىپ كەتتى. بيلىكتىڭ سيمۆولى - اكىمشىلىك ءۇيى وتقا وراندى. مەملەكەت پەن وركەنيەتتىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇردى. قاراعاندى دا تۋىلىپ، قازاقتىڭ داڭقىن عارىشقا جەتكىزگەن، بۇكىل عۇمىرى تاۋەكەلدەن تۇراتىن حالىق قاھارمانى توقتار اۋباكىروۆتىڭ حالىقتى سابىرعا شاقىرىپ، پرەزيدەنتكە جاسالعان ۇندەۋى جۇرتتىڭ جۇرەگىنە جول تاپتى. حالىق سايلاعان پرەزيدەنت انتىنا ادال بولىپ، كونستيتۋتسيا بەرگەن قۇقىعىن تولىق پايدالانىپ، بۇلىكتى تىنىشتاندىرى. حالىقتىڭ مامىراجاي ءومىرى باستالىپ، جاڭا قازاقستاننىڭ پاراعى اشىلدى.

31 جىلدان بەرى الماتى مەنى باۋىرىنا باستى. مەن دە بار بولمىسىممەن وسى قالامەن بىتە قايناسىپ كەتتىم. الماتىنىڭ بار جاڭالىعى قاشاندا نازارىمدا بولادى. سۇيىكتى قالادا سالىنۋ تاريحى ۇزاق، بىراق قاشىقتىعى تىم قىسقا مەترو قولدانىسقا بەرىلگەندە، قۋانىشىم قوينىما سىيماي، وتباسى مۇشەلەرىمدى الىپ باس بەكەتتەن سوڭعى بەكەتكە دەيىن ءجۇرىپ ءوتتىم. بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا العاشقى اينالما جول اشىلعاندا باسىنان اياعىنا دەيىن راقاتتانا، ءلاززات الا زۋىلداپ وتە شىققانىم ءالى ەستە.

شەتەلگە ساپارعا شىقسام اپتا وتپەي الماتىنى ساعىنىپ ءتۇس كورەمىن. شەكارا اتتاپ نەمەسە الىس وبلىستاردان قايتىپ قالاعا جاقىنداعان كەزدەرىمدە الىستان الاتاۋدىڭ اقباس شىڭدارى اعاراڭداپ كورىنە باستايدى دا، كوزىمە وتتاي باسىلىپ، جۇرەگىمە ەرەكشە جىلىلىق باعىشتايدى. ساعىنىش، ىستىق ۇيا دەگەن ۇعىمنىڭ تەرەڭىنە بويلاپ كەتەمىن. ۇشاقپەن كەلە جاتىپ، الاتاۋدىڭ قاپتالىمەن ەڭكەيە كەلىپ، قونعانداعى اسقار تاۋدىڭ باۋىرىندا كولبەپ جاتقان قالانىڭ تۇنگى جانە كۇندىزگى كورىنىسى قانداي عاجاپ، قانداي اسەم دەسەڭشى؟! جەر جانناتى جەتىسۋ دەپ تەككە ايتىلماعان عوي!

الماتىم، مەن ساعان عاشىقپىن دەسەم، ەشكىمگە ەرسى سەزىلمەس. مەنىڭ بۇل دەرتىم قان ارقىلى ۇرپاعىمنىڭ ۇرپاعىنا جالعاسا بەرمەك. ءتورت ماۋسىمى انىق، ءتورت تۇلىگى ساي، تاۋى بيىك، تاسى التىن، تارام-تارام وزەندەرى تۇنىق ەرتەگىدەي قالانىڭ تۇرعىنى بولۋ ادام بالاسىنىڭ شىن باقىتى بولار.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz