قازاقستاننىڭ شەتەلگە ەت ەكسپورتتاۋىنا قاتىستى ەكى ماڭىزدى جاڭالىق بولدى. ءبىرىنشىسىن حالىق قۋانا قارسى السا، ەكىنشىسىنە نارازىلىق ءبىلدىردى. ەندى اڭگىمەنى كوپ سوزباي ەل ىزاسىنا تيگەن ەكىنشىسىنەن باستايىق. 

«شوشقا ەتى قازىر ىشكى نارىقتا وتە از تۇتىلسا دا، ەگەر سىرتقى نارىققا ەكسپورتتاساق، مۇرتىمىزدى بالتا شاپپايدى؟» دەگەن ءسوز بەن ونى وسىرۋشىلەردى نەسيەلەندىرۋ قايدان شىقتى. 

Eurostat (ەۋروپانىڭ ستاتيستيكالىق قىزمەتى) ەو جان باسىنا شاققاندا جىلىنا – 45 كەلى، قىتايدا – 40 جانە رەسەيدە – 30 كەلى ەت تۇتىنادى. 2019 جىلى ەۋروپادا شوشقا ەتىنە دەگەن 10 ملن توننانىڭ سۇرانىسى وتەلمەگەندىگى جايىنداعى مالىمەتتى العا تارتتى. دوڭىز ەتىنە دەگەن سۇرانىس كەيىنگى 3-5 جىلدا ارتا تۇسەدى دەپ بولجامداۋ دا وسى دەرەككە قوسا تىركەمەلەندى. بۇل جاعىمدى حابار قۇلاعىنا تيگەن قازاق شەنەۋىنىكتەرى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانىپ، الاشتى دوڭىز باعۋعا ۇندەپ شىعا كەلدى. ءتىپتى باعدارلاما جاساپ، بولىنەتىن اقشا كولەمىن دە ەسەپتەپ تاستادى. 

ەندى ولارعا وسى ءبىر جاعىمدى حاباردى كىم ۇسىندى دەسەك، ول - مال شارۋاشىلىعىنداعى تيىمدىلىكتى ارتتىرۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى نيكولاي بابەنكو ەكەن. كوزدەرىن ەۋرو تۇمانداتىپ، ۇلتتىق نامىس تارس ەستەن شىققان ءبىزدىڭ مينسترلىكتەگى شەنەۋىنىكتەر ونىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاماي، مۇسىلماندار قاۋىمىن جەرگە قاراتتى. اۋ، اعايىن، ءبىز امالسىزدىڭ كۇنىمەن كوپ اقشا بەرىپ جاتقاندىقتان بارلىق جەردى ساسىتىپ، تالپاق تانۋدى وسىرەيىك، بىراق، ونى رەسەي جەرى ارقىلى باتىسقا وتكىزەمىز عوي دەگەن سۇراق شەندى-شەكپەندىلەردىڭ ويلارىنا دا كىرىپ شىققان جوق.

ءبىر كەلى شوشقاعا ەتىنە 0,9 ەۆرو جۇمساپ، 1,97 ەۆرونى قالتاعا باسامىز دەگەن وي سانالارىن جاۋلاپ الدى. ونى دوڭىز ۇستاۋشى وتانداستارىمىز ەتنيكالىق ازشىلىقتاعى سلاۆياندىقتار تۇتىنۋ ءۇشىن قازىر ەل نارىعىندا 1,4 ەۋروعا ساۋدالاپ وتىرعانىن ەستەرىنە دە العان جوق. جانە سول شوشقا ەتىن ساۋدالاۋشىلار: «ءبىز نەگە باتىستاعىداي تەڭگەگە شاققاندا 1,97 ەۋروعا ساتپايمىز»، دەگەن پىكىرگە كەلەتىندىگىن دە كەرەك ەتپەدى. ەگەر ولار ءوسىپ-ونسە، ساتۋعا شىعاراتىن ىشكى نارىقتا سۇرانىستىڭ ازدىعى، سىرتقى نارىقتاعى قوس كورشىمىز: قىتايدىڭ ساتىپ الۋدا قوياتىن جوعارى تالابىن، ءوز نارىعىنا رەسەيدىڭ ەش جىبەرمەيتىنىن دە ەسكەرگەن جوق.  

جانە ايدى اسپانعا شىعارىپ، اقشاسى بار قازاقتاردى شوشقا كەشەنىنە اقشا سالساڭ، ءبىر جىلدان كەيىن قايىرىپ الا الاسىڭ دەگەن قىزىقتىرا ەلىكتىرۋ ناۋقانىن باستاپ كەتتى. نيكولاي بابەنكونىڭ سوزىنە سەنسەك، قازاقستان بۇدان جىل سايىن 1,5 ملرد. ەۋرو پايدا كورەدى-مىس. 

«شوشقا ۆيرۋسىن جۇقتىرعان» شەنەۋىنىكتەرىمىزدى جايىنا قالدىرىپ، قازاق بالاسى ءۇشىن شوشقا ەتىنەن باسقا 1,5 ملرد. ەۋرودان اسا پايدا كورەتىن جول مەن باعىت-باعدار بار ما؟ بار بولسا نە؟ ەندى سوعان توقتالايىق.

قازاقستان  2025 جىلى جاڭا ەت وڭدەۋ كەشەندەرىن ىسكە قوسۋ ارقىلى ەت ەكسپورتىن $370 ملن. جەتكىزۋدى كوزدەپ وتىر. 

Kapital.kz اقپاراتىنا سەنەر بولساق، اشم وبلىس اكىمدىكتەرىمەن بىرلەسىپ، وسى باعىتتا تارانسۇلتتىق كومپانيالار مەن ستراتەگيالىق ينۆەستورلاردى تارتۋدى قولعا الىپ جاتىر.

ءمينيسترىمىز ساپارحان وماروۆ بار ءۇمىت نۇر-سۇلتان مەن قوستانايعا سيىر ەتىن وڭدەۋگە Tyson Foods كومپانياسىن، باعىلان ەتىن وڭدەۋگە Bauman كومپانياسىن اگروكەشەندەر سالۋعا تارتا بىلۋدە دەگەندى ءسوز ەتكەن بولاتىن.

العاشقى كومپانيامەن كەلىسسوزدەر باستالىپ كەتسە، سوڭعىسىمەن مامىلەلەسۋ ەندى قولعا الىندى. ءساتىن سالسا، وندا ولار سالعان ينۆەستيتسيا ارقاسىندا 42 مىڭنان اسا جۇمىس ورنى قۇرىلادى. 

جۋىق ارالىقتا جالپى قۇنى 271 ملرد. تەڭگەنى قۇرايتىن جەكە تۇلعالار سالعان ينۆەستيتسيا ءوندىرىس كولەمىن 2,7 ەسەگە ارتتىرىپ، قوسىمشا 4 مىڭعا جۋىق جۇرت جۇمىسپەن قامتىلماقشى. 

ەnergyprom.kz اقپارى بويىنشا، ءبىز ەتپەن ءوز ەلىمىزدىڭ ىشكى نارىعىن تەك 87%-عا قامتىساق، سىرتقا ءونىم شىعارۋىمىز بار بولعانى 2%-عا جەتىپ، سىرتتان 14,5%-عا ەت ساتىپ الىپ ءجۇرمىز. ەتى وڭدەۋ مەن ساقتاۋ جاعى كوڭىل كونشىتپەيدى. 38% شۇجىق ونىمدەرى سىرتتان اكەلىنىپ وتىر. 

2013 جىلمەن سالىستىرعاندا وتكەن 2019 جىلى سيىر سانى 37%-عا ارتىپ، 2,7 ملن-نان 3,8 ملن. باسقا دەيىن جەتتى.  بىراق جەكە شارۋالاردىڭ قولىنداعى مال باسى 72%-دەن 56%-عا كەمىسە، ونىڭ ەسەسىنە، مەملەكەتتىك سۋبسيديانىڭ ارقاسىندا فەرمەرلىك شارۋاشىلىقتاعى زەڭگى بابا تۇقىمى 23%-دان 37%-عا دەيىن ارتتى. وسى ارالىقتا ەلىمىزگە ەنىپ كەتكەن شەتەلدىك ونىمدەردەن ارىلۋ جولىندا وتاندىق وندىرۋشىلەر ازىرشە، ەل نارىعىنىڭ 7%-ىن عانا وزدەرىنە قاراتا الدى. 

بىراق، ءبىر سيىرعا شاققاندا جىلدىق ورتاشا ءسۇت ساۋىلۋى: جەكە شارۋاشىلىقتا – 2,4 توننا بولسا، فەرمەرلىك شارۋاشىلىقتا – 1,9 تونناعا جەتىپ اقساپ جاتىر.

ءبىر وكىنىشتىسى قازاق جىلقىسىنىڭ ەتىنىڭ شەتەلگە ەكسپورتالماۋى ءام بۇل سالادا ەشبىر نارىقتىق بارلاۋ ساراپتاما جاسالىنباۋى جۇرەكتى اۋىرتادى. بىراق، قازاق قىمىزى قۇرعاق ۇنتاق تۇرىندە «ەۋرازيا ينۆەست لتد» مەن «گولدەن كەمەل» كومپانيالارى تاراپىنان قىتاي، رەسەي جانە گونكونگكە ساتىلىمعا شىعىرىلا باستادى.  

بيىلعى مامىر ايىنان باستاپ ۆەتەرينارلىق سەرتيفيكاتپەن ماقۇلدانعان جىلقى ەتى جاپون ەلىنە ەكسپورتتالاتىن بولدى. مال شارۋاشىلىعىنىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعانداردىڭ سوزىنە سەنەر بولساق، 1991 جىلى قازاقستاندا بار جوعى 1,7 ملن. باس قىلقۇيرىق بولسا، 2000 جىلى ونىڭ سانى 976 مىڭعا دەيىن ازايىپ، ەندى قازىر قامبار اتا تۇقىمى 3 ملن. دەيىن جەتىپ وتىر.

قازاقستاندا مەملەكەت قولداۋى ارقاسىندا جىلقى سانى 2,9 ملن. باسقا كوبەيىپ، ەت ساتۋ – 30% (132 مىڭ توننا), قىمىز ساۋىپ-ساتۋ – 7% (27,6 مىڭ تونناعا) ارتتى. ءبىر اسىل تۇقىمدى جىلقىعا –  100 مىڭ تەڭگە، ءبىر ليتر قىمىزعا – 60 تەڭگە سۋبسيديا بەرىلە باستادى. 

بيە ساتىپ العانى جانە وعان مال ازىعىن دايىنداعانى ءۇشىن دە ءبىر باسقا 20 مىڭ تەڭگە تولەنىپ كەلەدى. جىلقى وسىرگەندە جەم دايىندايتىن تەحنيكا ساتىپ الاتىندارعا تولەنەتىن سۋبسيديالانعان ينۆەستيتسيا ساتىپ الۋ قۇنىنىڭ 25%-ىن قۇرايدى. نەسيە مەن ليزينگ  ءباسى 10% توڭىرەگىندە.

وتكەن جىلى جىلقى وسىرەتىن 4,7 مىڭنان اسا شارۋاشىلىق مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ پايداسىن كورە الدى. 2016 جىلدان باستاپ، 10 جىلعا جەڭىلدەتىلگەن جىلدىعى 6% نەسيەمەن بەرىلگەن «قۇلان» باعدارلاماسى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. 2017 جىلى 1440 شارۋاشىلىق 40 مىڭ باس، ودان كەيىنگى 2018  جىلى 512 شارۋاشىلىق 12 مىڭ باس ساتىپ الا الدى. 2020 جىلى بۇل قولداۋدىڭ اياسى كەڭەيەدى دەپ بولجانعان ەدى. 

ۇكىمەتتىڭ بەرگەن قولى العان. ەندى مال باسىن وسىرگەن قازاقتار اتا سالتىندا جوق شوشقا ەتىن ساۋدالاۋدى ءداستۇرلى ءام قىرىق شىرماۋلى، توقسان قاقپاندى رف ارقىلى وتەتىن ەۋروپاعا ەمەس، بابادان قالعان ءتورت تۇلىكتى وتكىزۋ ءۇشىن ءۇندى-قىتاي باعىتىندا الەمدىك نارىقتى جاۋلاۋعا ازىرلەنە باستادى. 

بىراق، شەندىلەردىڭ نازارىنان تىس قالىپ كەلە جاتقان دۇنيە – 5-كە جەتپەس سيىرى، 20-عا جەتپەس قوي-ەشكىسى، 2-3 باس جىلقىسى 10-15 تاۋىعى بارلارعا جەكە سۋبسيديا جاساۋ. وسى ازعانا مالىن ءوسىرىپ وتىرعاندار نە ساندا، نە ساناتتا جوق. ءارى جۇمىسسىز مارتەبەسىن دە يەلەنە المايدى. اياعىنان تىك تۇرىپ كەتكەن مالىن مىڭداپ، جۇزدەپ ورگىزگەن ءىرى، ورتا جانە شاعىن شارۋاشىلىقتارمەن قاتار بىرگە اتالعان ساناتقا جاتاتىندارعا دا بازار ءباسىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءار ساتۋعا شىعارعان دۇنيەسىن بازارلاۋ ءۇشىن ارزان ءونىم ءوندىرىپ، ونى ساتۋعا بىردەي جاعداي جاساپ، 10 جۇمىرتقاسىن 35-37 تەڭگەگە ساتقىزىپ، ۇستىنەن 300 تەڭگەگە، ەتتەرىن  400 تەڭگەگە ساتقىزىپ، ۇستىنەن 1700 تەڭگەلىك دوتاتسيا جاساپ وتىرسا، تۇگىمىز كەتەيدى عوي. سول جۇمىرتقانى 35-37 تەڭگەگە، سول ەتتى 400-گە كوتەرىپ ساتىپ الۋشىلاردى الۋشىلاردى 5-تەن 50-گە دەيىن ارالىقتا عانا اقشا قوسىپ ساتۋعا مىندەتتەسە، بىرەۋ قوي دەي مە؟!

ينفلياتسيانى قاشاندا اۋىزدىقتاۋعا بولادى. ويتكەنى، جەكەشەلەر وندىرگەن ونىمدەر شەتەلدەن كەلەتىن دوللارعا بايلاۋى تاۋار ەمەس، ءوز ىشىمىزدەگى وسىنداي بولار بولماس جاعدايدى رەتتەي الماساق، نەسىنە مەملەكەت قۇرىپ وتىرمىز!؟ جوعارعى كابينەتتە وتىرعان مىرزالار، ءىرى، ورتا، شاعىن جانە جەكە مال ونىمدەرىن ساتۋشىلارعا ايلىق جانە توقساندىق ءام جىلدىق ينفلياتسيانى ەسكەرە وتىرىپ، كوتەرمە ساۋداعا ءونىم وتكىزۋدە بىردەي جاعداي جاساپ، ءبولىپ-جارىلماي دوتاتسيالانۋلارىن جولعا قويۋ كەرەك. ال، كوتەرمە ساۋداداعىلاردى تەك 5-25 تەڭگەنى ۇستىنەن قوسۋعا مىندەتتەيتىن ۋاقىت تۋدى. سوندا قازىر مالى جوقتار، جۇمىسسىز جۇرگەندەر دە نە اۋىل ىشىندە، نە قالا شەتىندە مال ءوسىرىپ مەملەكەتكە ماسىل بولماۋعا بارىن سالادى. 

ءبارى ءوز قولىمىزدا تەك سونى ىستەۋگە مەملەكەتتىك دەڭگەيىندەگى نيەتىمىز جوق. قازاق جاعدايىنداعى الەۋمەتتىك جاقتان قورعاۋ دەگەنىمىز – وسى.

وسى ماسەلەدە ەۋروەكونوميكامەن اۋىرىپ-سىرقاعاندار ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدى، دىلدىك وزگەشەلىگىمىزدى ەش قاپەرلەرىنە دە المايدى. باتىس پەن ورىستىڭ ەكونوميكالىق ءىلىمى ءوتىپ كەتكەندەرگە نە دەرسىڭ!؟ ءوز قولىڭدى ءوزىڭ كەسە المايسىڭ عوي!؟

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz