موڭعول ەلىنىڭ ءتورت ايماعىنىڭ ۇلاڭعايىر ولكەسىن باسىپ ءوتىپ، مىڭنان استام شاقىرىم جول جۇرگەن قازاق كوشى دىتتەگەن جەرىنە امان-ەسەن جەتتى. شىعىس تۇركىستانداعى زۇلىم قىتاي اسكەرىنەن قاشىپ-پىسىپ جۇرگەن كەزدەگىدەي ەمەس. بۇل جولعى كوش ساياحات ىسپەتتى ەدى. جازدىڭ جايماشۋاق ماۋسىمىندا مامىراجاي عانا تىرلىك ەتىپ جايلاپ وتىرعان موڭعول جۇرتىنىڭ الىس ساپاردا كوشىن تۇزەگەن قازاقتارعا سىي-قۇرمەتى ەرەكشە. 

جول بويىندا ۇيلەرىنەن شىعىپ، اۋدەم جەردەن قازاق كوشىن كورگەن موڭعول جۇرتى ىستىق شاي، اق دامدەرىنەن الىپ الدارىنان توسادى. كوك مايسادا جايعاسىپ وتىرىپ، شاي-تاماقتارىن ءىشىپ-جەپ جەرگىلىكتى قالقالارمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرادى. 

-باراتىن جەرلەرىڭ ءالى الىستا ەكەن. دامنەن الىپ، تىنىعىپ دامىلداپ قايتىڭدار! – دەپ، قوناق ەتكەن موڭعولدار كوش-كەرۋەنگە توتە جول سىلتەپ، اق جول تىلەيدى، باتالارىن بەرىپ شىعارىپ سالادى.

كەيبىر مەكەندەردە جاۋىن-شاشىن بولىپ كەتسە، اق شاڭقان ۇيلەرىن قاز-قاتار ءتىزىلتىپ، جايلاپ وتىرعان موڭعولدار قازاقتاردى بالا-شاعالارىمەن ۇيلەرىنە ءبولىپ، ەنگىزىپ، اسپان اشىلعانشا ايالداتىپ قويادى. كەتەرىندە ازىق-تۇلىكتەرىن بەرىپ، اۋىل شەتىنە دەيىن شىعارىپ سالادى. 

تۋعان-تۋىستان بەتەر مەيرىمدى، سايىن دالاسىنداي كەڭ پەيىلدى ەلگە قازاقتاردىڭ العىستارى شەكسىز ەدى. وسىلايشا تىنىش تا جايلى جۇرىسپەن ولون نۋر جايلاۋىنا جەتكەندەردى قوبدا بەتىنە ەرتەرەكتە كەلىپ قونىستانعان جەكجات-جۇراعات، جاقىن-جۋىقتارى قارسى الىپ، مارە-سارە بولىپ، ءبىر جاساستى. اقسارباستارىن سويىپ، تىلەۋ-تويلارىن جاسادى...

ءدوڭتاي اۋلەتى اقارال مەن اقشيدى الما-كەزەك قىستاپ، جازدا كوكەرىك، ولون نۋر، مارا، جاماتى، سۋلى قاراعاي سەكىلدى تسامباگاراۆ تاۋىنىڭ شۇرايلى ساي-سالاسىن جايلاپ ءجۇردى. اۋلەت دەيتىندەي دە ەمەس، ءدوڭتايدىڭ قاراشاڭىراعى مەن وتاۋى عانا. بىرگە كەلگەن اعايىنداردان كونەكوز قاريا جاعاباي اقساقالدىڭ قاراشاڭىراعى، وتاۋلارىمەن بىرگە التايدان بۇرىندارى كەلىپ ورنىققان اتالاس تۋىستاردىڭ قاراسى دا اجەپتاۋىر بارشىلىق.

جالپى، بۇل جولعى جاڭا مەكەندەرى حاساگت حايرحاننان قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ بارىنە دە قولايلى بولدى. جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە جان مەن مالعا جايلى، ءشوبى شۇيگىن، شۇرايلى، سۋلى-نۋلى، تاۋ-تاستان دا كەندە ەمەس ءارى كەڭ مول مەكەن ەكەنى اڭعارىلدى. قوبدا وزەننىڭ بويىنداعى  يت تۇمسىعى وتپەيتىن توعايى قىستاۋعا قولايلى بولسا، ءمولدىر بۇلاعى مەن تۇنىق وزەن، كولى، كەڭ دە وتتى ءورىس-قونىسى  جاز جايلاۋ مەن كۇزەۋگە وتە جايلى ەكەن. ال، وشقى تاۋىنىڭ قويناۋى مەن قوبدا وزەنى بويىنىڭ ورمانى قىستاۋعا اتاپ سوققان دەرلىكتەي.  

شىعىس تۇركىستانداعىداي كوپە-كورىنەۋ ۇرلاۋ-توناۋ، اسكەري كۇشتەردىڭ زورلىق-زومبىلىعى، بەتالدى قىرىپ-جويۋ بولماسا دا، سوۆەتتىك قىزىل وكىمەتتىڭ ىقپالىمەن ەل اراسىنداعى باس كوتەرەر وقىمىستىلاردى، مولدالار مەن باي-باقۋاتتى ادامداردى «حالىق جاۋى» دەپ بايلاپ-ماتاپ اكەتۋ، قوبدا قالاسىنا اپارىپ، اباقتىعا جاۋىپ تاستاۋ بۇل جاقتى دا اينالىپ وتپەگەن ەكەن. سونىڭ سالدارىنان ەل اراسىندا قورقىنىش پەن ۇرەي باسىم. 

حاساگت حايرحان جاقتا ساناۋلى عانا اتانىڭ ۇرپاعى ءبىر-بىرىمەن قۇدا-قۇداندالى، ەرتەدەن تانىس-ءبىلىس جاندار شوعارلانعاندىقتان بولار، جۇرت ءبىر-بىرىمەن وتە تاتۋ-ءتاتتى تۇرۋشى ەدى. ال، مۇندا ايماقتىڭ اۋماعى ۇلكەن، اباق كەرەيدىڭ ون ەكى اتاسىنان تىس، ۋاق، نايمان رۋلارىنان قۇرالعان سان جاعىنان كەلگەندە دە قازاق بالاسى كوپ. ازعانا ۇرانقايلار بولعانىمەن ولاردىڭ كوبى قازاقشاعا سۋداي. كيگەن كيىمدەرىنەن عانا ايىرماساڭ، تۋۆا سەكىلدى ۇلىستار  قازاقشا سويلەگەندە ءوزىڭدى جاڭىلدىرادى.  

 ەل اراسىندا تارايتىن الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر دە جىرتىلىپ ايىرىلاتىنداي-اق جەلدەي ەسەدى. سونىڭ سالدارىنان وپىق جەپ قالاتىندار دا كەزدەسىپ جاتتى. ارعى بەتتەن شەكارا اسىپ كەلىپ-كەتىپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا «شىعىس تۇركىستاندا تىنىشتىق ورنادى» دەپ ماقتاۋشىلار دا، «موڭعول وكىمەتى كامەلەتكە تولعان بارلىق قازاق ۇلدارىن تۇتقىندايدى ەكەن» دەپ قاۋەسەت تاراتۋشىلار دا ەل-جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ، ەكىۇداي كۇيگە ءتۇسىردى. حالىق اراسىندا «ەسىمىز باردا ەلىمىزدى تابايىق، ارعى بەتكە قايتا ءوتىپ، نە كورسەك تە، تۋعان جەردە كوپپەن بىرگە كورەيىك» دەيتىندەر دە پايدا بولدى.   

بىردە سونداي جەل سوزگە سەنگەن ءبىر توپ جان ساناۋلى عانا اۋلەتىمەن اينالاسىنا بىلدىرمەي سىتىلىپ، اۋا كوشۋگە ءسوز بايلاسادى. كيىز ۇيلەرىن تىگۋلى قالپىندا قالدىرادى دا، قىمبات بۇيىمدارى مەن كورپە-جاستىق، ازىق-تۇلىكتەرىن تۇيەگە ارتىپ، جىلقىلارىن ايداپ، شەكاراعا قاراي تارتادى. جول ورتاعا كەلگەندە ولاردىڭ سۋىت ءجۇرىسىن كورىپ كۇدىكتەنگەن بىرەۋ زاستاۆاداعى اسكەرلەرگە حابارلاي قويادى. الدىن توسىپ جاتقان اسكەرلەر شەكاراعا جەتە بەرگەندە پۋلەمەتپەن وق جاۋدىرىپ، ءبارىن قىرىپ تاستايدى. 

سەنگىشتىكتەرىنىڭ سالدارىنان جازىقسىز قاندارى توگىلىپ، اڭعالدىقتارىنان وپىق جەگەن وتباسىلاردىڭ يەسىز قالعان ەكى مىڭ جىلقىسى مەن ونداعان ۇساق مالىن كەيىن جەرلەستەرى بارىپ ايداپ اكەلەدى. اۋىلعا كەلگەن سوڭ اقساقالدار كەڭەس قۇرىپ، يەسىز مالدى كەدەي-كەپشىككە تاراتىپ بەرەدى. جالپى، «پالەن جەردە التىن بار، بارساڭ باقىر دا جوق» دەمەكشى، اركىمنىڭ جەل سوزىنە ەرىپ، وپات بولعاندار دا، قولعا ءتۇسىپ تۇتقىندالعاندار دا كوپ بولدى. كەيىن ەكى ەل اراسىنداعى شەكارا بەكىگەن سوڭ عانا ەل-جۇرتتىڭ اۋا كوشۋى سايابىرسىپ، تۇراقتالعان جايى بار. بىراق، ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ سالقىنى ءتيىپ جاتتى. شاش ال دەسە، باس الاتىن شولاق بەلسەندىلەردىڭ ۇردا جىق ارەكەتتەرى بەرتىنگە دەيىن جالعاستى.           

اقشيدە تۇراتىن ءبىر قازاق ازاماتىن «بەس ۋاق ناماز وقيدى، مولدالىعى بار» دەپ وشەسكەن ارامزا بىرەۋ ارنايى قىزمەتكە حابارلايدى. قوبدانىڭ ىشكى ىستەر بولىمىنەن ونى ۇستاپ اكەتۋگە ءتورت-بەس قارۋلى ساقشى كەلىپ ۇيىندە كۇتىپ وتىرعانىن ەستىگەن الگى بەيشارا تاۋ بوكتەرىندەگى ۇرانقايلاردىڭ ۇيىنە بارىپ باس ساۋعالايدى. 

-سەنى ۇيىڭدە كۇتىپ وتىرسا، ولار ۇستاپ اكەتپەي قويماس. ۇيىڭە بارماي مۇندا جاتا بارسەڭ، ىزدەۋ سالىپ، بۇكىل اۋىلدى تىنتەدى. ءويتىپ ۇستالساڭ، سەنى ولار ايامايدى. تابان استىندا اتىپ تاستاۋدان دا تايىنبايدى. ەگەر امان-ساۋ قۇتىلعىڭ كەلسە، مەنىڭ ايتقانىمدى ىستە! – دەيدى، وعان ءبىر ۇرانقاي قاريا. 

-ءتىرى قالۋ ءۇشىن نە ايتساڭىز دا كونەيىن. جان ءتاتتى عوي، اعاسى! قۇتقارا الساڭىز بولدى – دەيدى، الگى قازاق. 

-ولاي بولسا، سەنى قۇتقارۋدىڭ جولى وتە وڭاي. مىنانى ەش الاڭسىز ءىشىپ ال دا ۇيىڭە بار! قۇداي بىلەدى، ولار ساعان تيىسپەيدى، ءوز جوندەرىمەن كەتەدى – دەيدى دە ۇلكەندەۋ كۇمىس كەسەگە تولتىرىپ اراق قۇيىپ بەرەدى. 

ومىرىندە ىشىمدىك اتاۋلىنى اۋىزعا الىپ كورمەگەن بايعۇس نە ءومىر، نە ولىمگە تىرەلىپ تۇرعاندا ايانىپ قالسىن با، اشىرقىنا وتىرىپ، ءبولىپ-ءبولىپ ۇرتتاپ، اقىرى زورعا تاۋىسادى. سالدەن سوڭ ۇرەيدەن ارىلىپ، كوڭىلدەنىپ شىعا كەلەدى دە، ەشتەڭەدەن قورىقپايتىنىن ايتىپ، ءتىپتى باتىلدانىپ  كەتەدى..  

ۇرانقايلار ونى ابدەن ماسايا باستاعان سوڭ ۇيىنە قاراي اتتاندىرىپ جىبەرەدى. «حالىق جاۋى» - ءدىندار مولدانى كۇتىپ وتىرعان ساقشىلار تاڭ تاماشا بولادى. ءۇيىنىڭ سىرتىنا اندەتىپ جەتكەن «مولدەكەڭنىڭ» قىزارا ءبورتىپ، ءتىلى كۇرمەلىپ، قارق-قارق كۇلىپ، اياعىن زورعا باسىپ، ۇيىنە ەنگەنىن كورگەن ساقشىلار: 

-مىنا كىسى ەشقانداي حالىق جاۋى ەمەس. اراق ىشكەن، ۋداي ماس بولعان قازاقتى العاش رەت كورىپ تۇرمىز. بۇل كىسى ناعىز قىزىل كوممۋنيست ەكەن – دەپ ءسۇيسىنىپ:

-اعاسى، ۇيىقتاپ دەمالىڭىز! ءبىز باسقا ءبىر ءۇيدى ىزدەپ ءجۇر ەدىك – دەسىپ، ىڭ-شىڭسىز كەتىپ قالىپتى. جول-جونەكەي الگى كىسىنى سىرتىنان كورسەتىپ بەرگەن ادامنىڭ ۇيىنە بارىپ: 

-سەن اراق ىشەتىن، ءدىن اتاۋلىدان اۋلاق، جاڭا زاماننىڭ قازاعىنا «مولدا» دەپ جالا جاپتىڭ. ناعىز حالىق جاۋى سەن ەكەنسىڭ! – دەپ، ارىزقويدىڭ ءوزىن ۇستاپ، اباقتىعا الىپ كەتكەن كورىنەدى...

حاميلات ەكى وتباسىن اسىراپ باعۋ ءۇشىن تەك مالمەن عانا كۇن كورۋدى جەتكىلىكسىز دەپ ءبىلدى دە، جاڭادان قۇرىلعان ساۋدا ۇيىمىنا اگەنت بولىپ قىزمەتكە ورنالاستى. اي سايىن ەكى تۇيە زات ارتىپ اكەلەدى، ءۇيىنىڭ قاسىنا اشقان شاعىن دۇكەنىندە ساۋدا-ساتتىق جاسايدى. جايلاۋدا وتىرعان جۇرت ۇن، شاي، كامپيت-شەكەر، كەزدەمەلىك پۇل سەكىلدى كەرەك-جاراعىن ساتىپ الادى. كۇنى بويى كەلىمدى-كەتىمدى ادامدار قاراسى ۇزىلمەيتىنى ءشامىل باستاعان اۋىل بالالارىنا كوڭىلدى بولدى. 

ولاي بولاتىن سەبەبى، كەيبىر اسا قاجەتتى زاتتارعا، اسىرەسە، شاي مەن ۇنعا حاميلات دۇكەندەگى ەڭ ءوتىمسىز تاۋار اراقتى مىندەتتى تۇردە قوسىپ بەرەدى. 

-اراق المايمىز! مۇنىڭدى ۇسىنبا! – دەپ قازاقتار ات-توندارىن الا قاشادى. وندايدا حاميلاتتىڭ ءسوزى دايىن: 

-مەنى وسى اراقتى ءوز قالاۋىمەن اكەلىپ وتىر دەيسىز بە؟ مىنا زاتتارعا ءبىر شولمەك اراقتى قوسىپ الماسا، ونداي ادامدارمەن ساۋدا جاساما دەگەن باستىقتىڭ بەرگەن بۇيرىعى بار. سەنبەسەڭىز، مىنە، وقىپ كورىڭىز! – دەپ، ءمور باسىلعان الدە ءبىر قاعازدى كورسەتەدى. 

ايتارعا ءسوز تاپپاعان قازاقتار قالاماسا دا، ءبىر-ءبىر شولمەكتى قوسىپ الۋلارىنا تۋرا كەلەدى. بىراق، ۇيدەن ۇزاي بەرە ونىسىن  بۇتانىڭ تۇبىنە تاستاپ كەتەدى. 

ءشامىلدىڭ اڭديتىنى دا سول. بالالاردى باستاپ جۇگىرىپ جەتەدى دە تاستالعان اراقتى تۇگەل جيناپ الادى. شولمەكتەردى جار قاباقتىڭ شەتىنە قاز-قاتار ءتىزىپ قويادى دا وزدەرى قىرىق-ەلۋ قادامداي شەگىنىپ الىپ، تاسپەن دالدەپ تۇرىپ اتادى. اراقتى اپاسى «سايتان سۋ» دەپ اتايتىنىن بىلەتىن ءشامىل بۇل ويىنعا «سايتانعا تاس اتۋ» دەپ ات قويعان. 

بالالار ءۇشىن ەڭ ءبىر كوڭىلدى ويىن دا وسى. ءار ءبىرى مەرگەندىكتەرىن سىنايدى. كىم كوپ شولمەك سىندىرسا، سول باتىر اتاق الادى. ۇرانقايلاردىڭ كەلىپ زات العانىن ءشامىل ونشا جاقتىرمايدى. سەبەبى، ولار اراقتى حاميلاتتىڭ ماجبۇرلەۋىنسىز-اق قوس-قوستان ساتىپ الادى. بىراق، ونىسىن بۇتانىڭ تۇبىنە ءولىپ بارا جاتسا دا تاستامايدى. ءبىر جولى اراقتى ءتىزىپ قويىپ تاسپەن اتىپ، كۇل پارشاسىن شىعارىپ جاتقان بالالاردىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ءبىر ۇرانقاي كىسى اتتان ءتۇسىپ كەلىپ، بارىنە «سارقۇلاق» دەپ اتالاتىن ءبىر توگىرىك اقشادان تاراتىپ بەرىپ، ونشاقتى شولمەك اراقتى تۇگەل جيناپ الىپ كەتكەنى بار. كەتەرىندە بالالارعا: 

-مەن كەلەسى جولى سەندەرگە بوساعان شولمەك اكەلىپ بەرەمىن. ال، سەندەر ىشىندە سۋسىنى بار شولمەكتى ەشكىمگە كورسەتپەي تىعىپ قويىڭدار! سىندىرماڭدار، جاراي ما؟ بوس شولمەك پەن اراقتى باسپا باس ايىرباستاپ تۇرايىق! – دەپ، شامىلمەن كەلىسىمگە كەلدى. 

شىنىمەن الگى ۇرانقاي سوزىندە تۇردى. بوساعان شولمەكتىڭ ونشاقتىسىن اكەلىپ تاستايدى. قازاقتاردىڭ ۇيدەن ۇزاي بەرە تاستاپ كەتكەندەرىن جيناپ الىپ، وزەن جاعاسىنداعى قۇمقايراققا تىعىپ قويعان ءشامىل وعان اراقتاردى وتكىزەدى. 

اراق قۇيىلعان بوتەلكەنى سىندىرعاننان گورى بوس شولمەكتى بالالار ءتاۋىر كورەدى. سەبەبى، الىستان اتقان تاستارى كەلىپ تيگەندە شاعىلعان شولمەكتىڭ داۋسى ادەمى ەستىلەدى جانە اراق توگىلگەندەي جاعىمسىز ءيىس شىقپايدى. 

الايدا، بۇل ويىندارىنان دا كوپ كۇندەردىڭ بىرىندە كوز جازىپ قالدى. بۇلاردىڭ ۇرانقاي جىگىتپەن جاسايتىن استىرتىن «ساۋدالارى» مەن «سايتانعا تاس اتۋ» ويىندارىنىڭ سىرىن اڭدىپ ءجۇرىپ ءبىلىپ العان جەڭگەلەرى حاميلاتقا دەرەۋ جەتكىزدى دە، الگى ۇرانقاي دا ءىزىن سۋىتتى، بالالاردىڭ شولمەك اڭداۋلارىنا تيىم سالىندى.   

بىراق، ءشامىل وعان ەش وكىنگەن جوق. ونسىز دا بۇل ويىننىڭ قىزىعى كەتىپ، ءوزى دە جالىعا باستاعان-دى. سونداي-اق، ەكى شاڭىراقتىڭ ىشىندەگى جاسى ۇلكەنى دە ءوزى بولعاندىقتان، مال-سۇلعا قاراۋ، ءشوپ جيناۋ، وتىن-سۋ تاسۋ سەكىلدى قات-قابات شارۋالار جاسى ءبىر مۇشەلگە دە تولماعان ءشامىلدىڭ موينىندا ەدى. 

وزىمەن قۇرداس بالالاردىڭ كەيبىرى ايماق ورتالىعىنا كەتىپ، ءبىر توبى باينورعا بارىپ، جاڭا زامان وقۋىن ۇيرەتەتىن مەكتەپتە وقىپ جاتقانىنا قىزىققان ءشامىل: 

-اعا-اۋ، مەن دە وقۋ وقىعىم كەلەدى – دەدى، حاميلاتقا. 

-ءتايت، سەن وقۋعا كەتسەڭ مالعا كىم قارايدى، ءۇي شارۋالارىنا كىم قولعابىس جاسايدى؟ جالعىز اريرات قاي جاعىنا جەتەدى؟ – دەپ، اعاسىنان بۇرىن اۋىز اشىپ ۇلگەرگەن جەڭگەسى تيىپ تاستادى... 

ءبىر كۇنى اۋىلعا ايماق ورتالىعىنان ات ارىلتىپ جەتكەن ۋاكىل قاسىنا جەرگىلىكتى باستىقتاردى ەرتىپ كەلىپ، جۇرتتى اۋلاعا جينادى. جينالعان قازاق، ۇرانقايلار اراسىنداعى شيراقتاۋ بىرەۋلەرىنىڭ  ايتۋلارىنا قاراعاندا، دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى قاندى سوعىس باستالىپتى. ۇستىندەگى جىپ-جىلتىر قارا بىلعارى پلاششى مەن اياعىنداعى حروم ەتىگى، باسىنداعى قالپاعى دا سول تۇستەس جالت-جۇلت ەتكەن ۋاكىلدىڭ قيمىلى شالت، ءتۇسى تەمىردەي سۋىق. 

-جولداستار! – دەپ، ءسوزىن باستاعان ۋاكىل قاباعىن قارس ءتۇيىپ، ءجۇزىن سۇرلاندىرا تىستەنىپ، ونسىز دا سۋىق ءتۇسىن ودان بەتەر «مۇزداتىپ»، جينالعانداردى ءبىر شولىپ ءوتتى دە: 

-ءبىزدىڭ ماڭگىلىك دوسىمىز سابەت وداعىنا قاۋىپ ءتوندى. كۇتپەگەن جەردەن گيتلەردىڭ گەرمانى سابەت ەلىنىڭ شەكاراسىن بۇزىپ، دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى قاندى سوعىستى باستادى. ەرجۇرەك كوسەم ستالين باستاعان سابەت حالقى جاۋدىڭ بەتىن قايتارۋ ءۇشىن جان اياماي سوعىسىپ جاتىر. مارشال چويبالساننىڭ جارلىعىمەن ءبىز قىزىل ارميانىڭ جەڭىسى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتىپ، سابەت حالقىنىڭ جەڭىسى ءۇشىن قولدان كەلگەن كومەكتى ايامايمىز. شىعىستان جاپونيا باسقىنشىلارى وڭەشىن سوزىپ، باتىستان گيتلەردىڭ گەرمانى شابۋىلداپ، سابەت ەلىمەن بىرگە بىزگە دە ەلەۋلى قاۋىپ ءتونىپ تۇر – دەپ ۇزاق سويلەدى. 

اناسىنىڭ قاسىندا تۇرعان ءشامىل ۋاكىلدىڭ ءسوزىنىڭ ارى قارايعىسىن تىڭداعان دا جوق. تۇسكى ساۋىن ۋاقىتى بولىپ كەتكەندىكتەن اريرات ورىستەن قويدى ايداپ كەلە جاتىر ەكەن. قازىر قوي قوساقتاۋعا كومەكتەسۋى كەرەك. 

بالا-شاعالار ساۋلىق قويلاردى ۇستاپ، قوساققا تاسي باستاعاندا كوك مىلجىڭ ۋاكىل دە ايتارىن تاۋىسقان بولسا كەرەك. جۇرت تارقاپ، اۋىل ايەلدەرى قوي ساۋماققا قوساق باسىنا جينالا باستادى. 

قوساق باسىندا قوي ساۋىپ وتىرعان قاتىن-قالاش، ءۇي اۋلاسىندا ەر ازاماتتار توپتاسىپ الىپ، ۋاكىلدىڭ جەتكىزگەن سۋىت حابارىن تالقىلاپ جاتىر. 

ەرلەردىڭ ءسوزىن تىڭداساڭ، الگى جاپون مەن گەرماندار ەكى جاقتان قاتار باسىپ كىرىپ، بالا-شاعا، كارى-جاس دەمەي ادام اتاۋلىنىڭ ءبارىن نايزانىڭ ۇشىنا شانشىپ الىپ، وتقا قاقتاپ جەپ قوياتىن سەكىلدى. بىتىرلاتىپ اتقان وعىنان شاشىلعان ءورت اينالانى جالماپ، تۇگەل كۇلگە اينالاتىنداي. اۋەدەن ۇشىپ كەلەتىن «تەمىر قۇستارىنان» تاستالعان وتتى «جۇمىرتقالارى» تاۋ-تاستى قاق ايىرىپ، بارلىق اۋىل جەتى قات جەر استىنا ءتۇسىپ كەتەتىنگە ۇقسايدى. تىڭداساڭ ۇرەيىڭ ۇشىپ، زارەڭ ءزار تۇبىنە جەتەدى. 

ال، قوي ساۋىپ وتىرعان ايەلدەردىڭ اڭگىمەسى سونشالىق ۇرەي تۋدىرا قويمايدى. كەرىسىنشە، جاقسىلىق بولاتىنداي. «ە، ول گەرمان مەن جاپوننىڭ بىزدە نە ءوشى بار عوي دەيسىڭ. قىسقادا كەتكەن كەگى بولسا، الگى ءدىنسىز كاپىر ستالين مەن مارشال چويبالساننان الار. بىزگە تيسەر دەيسىڭ بە. بالكىم، سول گيتلەر جەڭسە، ەسەرگۇۇگە ۇستالىپ، «حالىق جاۋى» دەلىنىپ، حابارسىز كەتكەن ەرلەرىمىز امان-ەسەن بولسا، ورالىپ كەلەر» - دەسىپ، كادىمگىدەي ۇمىتتەنىپ وتىر. 

مۇنى ەستىگەن ءشامىل اناسىنا بارىپ: 

-اپا، گەرمان جەڭسە، اكەم مەن قۇدىس، نۇكەي اعالارىم قايتىپ كەلە مە؟ – دەپ، سۇرادى. 

-قايدان بىلەيىن، بالام! ولاردى ۇستاپ اكەتكەن سول ورىستىڭ ءستالينى مەن موڭعولدىڭ مارشالى ەكەۋى ەدى عوي. مۇمكىن، سول ەكەۋىمەن جاۋلاسقان گەرمان سوعىس اشقان بولسا، اكەڭ مەن اعالارىڭا جاقتاساتىن دا شىعار. وندا، گەرماننىڭ قاس جاۋلارى ۇستاپ اكەتىپ، اباقتىعا قاماعان جازىقسىز جانداردى بوساتۋى دا كادىك. بىراق، سەن بۇنى تەك ىشىڭنەن عانا ويلاپ جۇرە بەر. ءتىرى جانعا ءتىس جارما! انا ۋاكىلدىڭ بەلىندەگى تاپانشانى كوردىڭ بە؟ ونىڭ قۇلاعىنا تيسە، اۋزىنان وت شاشاتىن تاپانشاسىن سۋىرىپ الادى دا، اياماي اتىپ سالادى – دەپ، اپاسى شامىلگە مۇقيات ەسكەرتتى. 

بيىل جاسى ونعا تولعان ءشامىل ەشكىمگە ءتىس جارماي تەك ىشتەي عانا گەرمانيانىڭ جەڭىسكە جەتۋىنە تىلەۋلەس بولىپ، جاقتاسىپ ءجۇردى. ونىڭ قيالىندا گەرمان دەسە بولدى، ءبىر ۇزىن بويلى، ءساندى كيىنگەن كوركەم جىگىت ەلەستەيدى. اۋىل اقساقالدارى «المان» دەپ تە اتاۋلارىنا قاراعاندا، ول ءوزى قازاق بولسا كەرەك. ءبىر كۇنى سول كوركەم جىگىت قاسىنا اكەسىن، قۇدىس، نۇكەي اعاسىن جانە ماحمەت حاتشىنى ەرتىپ كەلىپ «ال، ءشامىل بالا! تۋىستارىڭدى مارشالدىڭ اباقتىسىنان بوساتتىم. ەندى، ۇنەمى بىرگە بولىڭدار!» - دەپ كۇلىمسىرەپ قاراپ تۇرسا... 

وسىلاي ارمانداۋمەن كۇندەر ءوتىپ جاتتى. تاياۋدا تۇسىندە دە كوردى. اكەسىنىڭ قاسىندا ءوزىنىڭ ەكى ءىنىسى، حاتشىسى بار جانە الگى گەرمان دەيتىن ادەمى جىگىت بەسەۋى اقبوز اتپەن اۋىلعا قاراي شاۋىپ كەلەدى ەكەن. ءشامىل الدىنان جۇگىرىپ شىققالى جاتقاندا: «ءاي، ءشامىل! تۇر نە عىپ جاتسىڭ؟ وتىن اكەل!» دەپ شاقىرعان جەڭگەسىنىڭ داۋىسىنان ويانىپ كەتكەنى. قاتتى وكىندى. 

جەڭگەسى وياتپاي تۇرا تۇرعاندا عوي. الدىنان جۇگىرىپ شىعار ەدى. اكەسى باياعىداي قۇشاعىنا قىسىپ، ماڭدايىنان يىسكەگەندە عوي... شىركىن، سول كۇندەر قايتا ورالسا... گەرمان جەڭسە... 

ءتۇسىن وڭاشادا اناسىنا ايتتى. «جاقسى ءتۇس ەكەن. ەشكىمگە ايتپا!» دەپ اناسى تاعى دا ەسكەرتكەن. ءشامىل ونى دا ىشتەي ويلاۋمەن ءجۇر. سول ءتۇسى ەسىنە تۇسسە، بويىندا ەرەكشە ءبىر كۇش-جىگەر پايدا بولعانداي، كوكىرەگىن قۋانىش كەرنەپ كەتەدى. 

اسپان شايداي اشىق، تامىز ايىنىڭ تامىلجىپ تۇرعان ءبىر كۇنى ەدى. ەل تسامباگاراۆ تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى جايلاۋلاردان تومەنگە ءتۇسىپ، ولون نۋر بويىنا قونىستانعان كەز. بۇل جەر الداعى بىرەر ايدا كۇزەۋگە باراردا ايالدايتىن، كەزەكتى جاز جايلاۋىنىڭ سوڭعى مەرزىمىن اياقتايتىن ۋاقىتشا قونىس دەۋگە بولادى. ياعني، وزەن بويىنداعى توعاي اراسىنا جاقىندار الدىنداعى مەزەت دەۋگە بولادى. ايماق ورتالىعىنان باينورعا باراتىن جولاۋشىلاردىڭ ات جولى دا وسى ولون نۋردى باسىپ وتەدى.

ءشامىل سوناۋ سوقپاق جولمەن جەلدىرىپ بارا جاتقان سالت اتتى ەكى جولاۋشىنىڭ اۋىلعا قاراي بۇرىلعانىن كوردى. ءدۇربى سالىپ قاراپ ەدى، ءبىرى قازاق شاپاندى كادىمگى قازاق. ال، ەكىنشى جولاۋشىنىڭ كيىم كيىسى ەشكىمگە ۇقسامايتىنداي بوتەن كورىندى. وعان تاڭدانعان ءشامىل ءۇي سىرتىندا جۇرگەن شەشەسىنە جۇگىرىپ بارىپ: 

-اپا، الگى مەن تۇسىمدە كورگەن گەرمان كىسى كەلە جاتىر! – دەدى، اقىرىن سىبىرلاپ. 

-نە دەيدى؟ – دەپ، ساسىپ قالعان اناسى وڭ قولىنىڭ ساۋساقتارىن جازىپ، بىرىكتىردى دە ماڭدايىنا اپارىپ ۇزاق قاراپ تۇردى دا: 

-شىنىمەن دە بوتەن ادامدار ەكەن. انا قازاقتىڭ قاسىنداعى ادامنىڭ كيىم كيىسى تىپتەن بولەك – دەپ تاڭدانىس ءبىلدىردى. 

سالدەن سوڭ بيە باۋدىڭ باسىندا تۇرعان حاميلاتقا قاراي بۇرىلعان ەكى جولاۋشىنىڭ ءبىرى الگى «گەرمان»: 

-اسسالاۋماعالايكۋم! – دەپ قازاقشا سالەم بەرگەنىن ەستىگەن ءشامىل دەرەۋ قاستارىنا جۇگىرىپ جەتتى. 

اياعىنداعى جىپ-جىلتىر حروم ەتىگى ۋاكىلدىكىنە ۇقساعانىمەن، ەشبىر قارۋ-جاراق اسىنباعان، ۇستىندەگى كيىمى مەن قالپاعى دا مۇلدە بولەك. ءشامىل بۇرىن ءدال وسىنداي كيىمدى اكەسىنىڭ دوسى سۋراحبايار مەن گەندەننىڭ كيىپ جۇرەتىنىن ەسىنە الدى. وسى ولكەگە كەلگەلى ءدال وسىلاي كيىنگەن ادامدى العاش رەت كورىپ تۇر. حاميلات اعاسىمەن ءجون سۇراسا كەلىپ، ونى-مۇنى ءسوز ەتكەن سوڭ الگى توسىن جولاۋشى: 

-حالەكە، ۇيلەرىڭىزگە بۇگىن قونىپ كەتسەك رۇقسات پا؟ – دەدى. 

-ويباي-اۋ، جىگىتىم! رۇقسات سۇراعانىڭ قاي ساسقانىڭ؟ نەشە كۇن قونىپ جاتامىن دەسەڭ دە، ءۇي انە! ءتور سەنىكى، ءجۇر كانە! – دەپ تاڭدانا جاۋاپ قاتقان حاميلات جولاۋشىلاردى ۇيگە قاراي ەرتە جونەلدى. ءشامىل ەكى جولاۋشىنىڭ اتتارىن بايلاۋعا جەتەلەپ اكەتتى. 

قوناققا قوي سويىلىپ، قىمىز قۇيىلدى. جينالعان جۇرتپەن ول كىسى ۇزاق اڭگىمەلەستى. ءشامىلدىڭ ۇققانى، «گەرمان» دەپ اتاعان ادامى قازاقستاننان بالا وقىتۋعا كەلگەن مۇعالىم ەكەن. بيىل كۇزدەن باستاپ، باينوردا جاسى سەگىزگە تولعان بالالاردى جيناپ الىپ، مەكتەپ اشپاقشى. مۇنى ەستىپ ەلەڭ ەتە قالعان ءشامىل: 

-مەنىڭ جاسىم وندا. مەنى وقۋعا الاسىز با؟ – دەپ سۇرادى. 

-اتىڭ كىم؟ – دەپ الگى مۇعالىم وعان سۇيسىنە قارادى. 

-اتىم ءشامىل. 

-بارەكەلدى، ءشامىل اينالايىن! ارينە وقۋعا الامىز. كەلەسى ايدا باينورعا كەلسەڭ، وزىڭمەن قۇرداس بالالارمەن بىرگە وقيسىڭ – دەپ، جىلى جۇزبەن مەيىرلەنە جاۋاپ بەردى.

قوناق مۇعالىم اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزا سويلەيتىن شەشەن ەكەن. جينالعان جۇرتتى اۋزىنا قاراتۋمەن بىرگە دومبىرا شەرتىپ، ءان ساىپ ونەرىمەن دە تامساندىردى.  

ءشامىلدىڭ ءبىلىم الۋىنا اناسى دا تىلەكشى ەدى. الايدا، كۇزەۋگە كوشەردەن ءۇش كۇن بۇرىن ول كىسى كەنەتتەن دۇنيە سالدى. ءشامىل اناسىنىڭ سىرقات ەكەنىن دە بىلمەگەن. بالكىم، بىلدىرمەگەن دە بولار. كۇزگى اق جاۋىنمەن قرسىلا توقتاۋسىز اققان كوز جاسىمەن بەتىن جۋا ءجۇرىپ، اناسىن ارۋلاپ كومگەن بەيىتكە كوپپەن بىرگە ءشامىل دە توپىراق سالدى. ءىشى باۋىرى ەزىلىپ، ءۇش كۇن بويى وكسىگىن باسا الماي ءجۇردى.  

بيىكتەۋ توبەنىڭ ۇستىندەگى سول ءبىر ءۇيىندى قۇمنىڭ استىنا ءشامىل اياۋلى اناسىنىڭ اق كەبىنگە ورالعان تانىمەن بىرگە «وقىسام، ءبىلىم السام» دەگەن اسىل ارمانىن دا قوسا كومگەن ەدى. 

بارشا قازاقتىڭ تاريحي وتانى، كۇن شۋاقتى قازاقستاننان ارنايى كەلگەن، سول تۇستاعى جاس ۇستاز، كەيىن اتاقتى عالىمعا اينالعان، اعارتۋشى تىلەۋبەردى ساۋرانباەۆتىڭ باينور جەرىندە العاش رەت اشقان مەكتەپكە جينالعان الپىس بالانىڭ ىشىندە، رامازان، وناباس، اعىپەش، بايىلحان سەكىلدى بالا كەزىنەن قۇلىن-تايداي تەبىسىپ، بىرگە وسكەن قۇرداستارىنىڭ اراسىندا، العاشقى شاكىرتتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشىسى كاپتىڭ قاسىندا وقۋ-بىلىمگە قۇشتار ءشامىل عانا بولمادى.

ءشامىلدىڭ بالالىق شاعىنىڭ قىزىق تا دۋماندى ساتتەرىن، باقىتتى دا شۋاقتى كۇندەرىن اكەسىنىڭ «حالىق جاۋى» بولىپ ۇستالۋى ءبىر ۇرلاسا، اناسىنىڭ مەزگىلسىز قازاسى ءبىرجولاتا كوزدەن بۇلبۇل ۇشىردى. تۇلدىر جەتىمدىكتىڭ قامىتىن تىم ەرتە كيگىزگەن اۋىر تاعدىر ءشامىلدى اياۋسىز سىناپ، ابدەن يلەدى. اش-جالاڭاشتىڭ، جوقشىلىق-تاپشىلىقتىڭ، تۇرمىستىق تاۋقىمەتتىڭ سانقيلى اۋىرتپالىعىن كورە-كورە كوندىكتى. ويىن بالاسىنان ويلى جەتكىنشەككە اينالدى، جىلدان جىلعا ەسەيىپ ەر جەتىپ كەلە جاتتى...

قۋاندىق شاماحايۇلى

 Abai.kz