مەن

ۋىستان سۋسىعان ۋاقىتتى تاعى دا قولدان بوساتىپ ۇيدەن كەشىگىپ شىقتىم. ەسىكتىڭ الدىندا پودەزى ءبىر بولعانىمەن، پاتەرى بولەك سۆەتا اپاي وتىر ەكەن.
«سالەمەتسىز بە؟» -دەگەن سوزىمە نەمكەتتى باس يزەدى دە، ءۇنسىز قالدى. ارينە، ءبىزدىڭ ۇيدەگى كورشىلەر مىنەزى سان قيلى. بىرەۋى كوڭىلدى، بىرەۋى تۇنجىر. ەسىكتىڭ الدىن باعىپ، كەلگەنىڭ مەن كەتكەنىڭدى اڭدىپ وتىراتىن كورشىلەرىمىز دە بار. نەمەسە «قاشان كەلىپ، قاشان كەتەتىنى بەلگىسىز وسى كىسى ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرا ما» دەپ تاڭىرقاي كوز سالار قوڭسىلار دا كەزدەسەدى. ورىسى، نەمىسى، تاتارى ارالاس ون ەكى قاباتتى ۇيدە كىمدەر تۇرمايدى، دەسەڭىزشى. ءزاۋلىم ءۇي قانشاما تاعدىرلاردى باۋىرىنا باسىپ الىپ ءۇنسىز جاتقان سفينيكس سەكىلدى. تۋىپ، ءوسىپ جاتقان جۇرتتى باۋىرىنا باسىپ تۇرعان ءۇي، ءار جانۇيا، ءار ادامنىڭ تاعدىرلارىن بەتون بولمەلەرمەن ءبولىپ-ءبولىپ تاستاعان. كورگە جەتكەنشە كورەرىڭ وسى. تەك كوردەن ايىرماشىلىعى تەرەزەسى بار، سۋى بار، جىلۋى بار. مەنىڭ اۋىلدا تۇرار تۋىستارىم ارەڭ قولىم جەتكەن ءۇيىمدى ۇناتپايدى. جارىقتىق اكەم وسى ۇيگە سىيماي كەتتى.

زينا اپاي

مەنەن تومەنگى ەتاجدا تەتيا زينا تۇرادى. كۇيەۋى - تاتار شال. قاشان كورسەم دەنساۋلىعى كەمشىن جان پودەزدى، ەسىكتىڭ الدىن سىپىرىپ جۇرەدى. جۇمىسى - سول. كۇيەۋى زەينەتكەر بولسا دا ءبىر پىسىق جان. قاشان كورسەڭ، ساياجايعا بارا جاتادى. كەلە جاتادى. جالعىز ۇلدارى بار، ۇيلەنگەن. «ءومىرىمنىڭ بار تىلەگى - وسى ۇلىم»، «ەكەۋ ەدى، اناۋ بۇلعاق جىلدارى ءولتىرىپ كەتتى» - دەيدى. قاشان كورسەڭ نەمەرەسىنىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ جاتادى. بىراق بالا-شاعاسىمەن بىرگە تۇرمايدى.ولار پاتەر جالداپ تۇرادى، قىزىق.

سۆەتا اپاي

وسى قازاقتارعا تاڭ قالامىن. اياداي ءبىر بولمەلى ۇيدە ءۇيىلىپ-توگىلىپ جاتادى. ءبىزدىڭ ۇيدە دە بۇلار قاپتاي باستادى. ءاي، گورباچەۆ اقىماقسىڭ عوي، اقىماقسىڭ... تابانى تىنىق مۇحيتتا، اياعى ازيادا جاتقان يمپەريانى تاس-تالقان ەتتىڭ. قالدى تاز. انا باسىنداعى تەڭبىل ءتاڭىردىڭ سالعان سايتان بەلگىسى عوي.

تاعى ويلادى. تۋعان جەرى بەلورۋسسيا ەدى. سىڭسىعان ورمان، كوكوراي شالعىن. ءتىپتى اقپان ايىندا قار استىنان كوك ءشوپ قولىن سوزىپ جاتاتىن. اق قايىڭنان اققان شىرىن جانىڭا جىلۋ، تانىڭە قىزۋ بەرەتىن.
سوعىستان سوڭ ەل قاڭىراپ بوس قالدى. اكەسى جارىمجان بولىپ  كەلدى. ال ءۇش اعاسى پوسەلوككە قايتىپ كەلگەن جوق. كوڭىلسىز مەكەن سوعىستىڭ سالعان ورتىنە ورانىپ، كۇل باسىپ، تۇتىنگە تۇنشىعىپ جاتتى. ءومىر ءۇشىن بولعان مايداندا ۇركىپ، شوشىنىپ شىققان ءبۇلدىرشىن قىز بالانىڭ جاس جۇرەگى الدەقايدان قىزىق ىزدەيتىن. ءومىرى كوركەم، وسىدان ازداعان ۋاقىت بۇرىن تىرشىلىك قايناپ جاتقان بارانوۆيچي ەلۋىنشى جىلدارى تىرتىعى تەرەڭ، جاراسى اۋىر ايماققا اينالعان. كارتوچكامەن بەرىلەتىن قارا نان، ارمانداي اسىل اپپاق قانت جۇرەك قارايتىپ، اسقازانعا مازاقتاي كورىنەتىن.
بارانوۆيچيدە ايگىلى « ماي بالىن » جاسايتىن بىردە - ءبىر ەۆرەي قالماعان ەدى.
نەمىستەر العاش كەلگەندە ءوزىمىز ۇستاپ بەرگەنبىز دەيتىن جەرلەستەرى.

- نەگە؟

- سەبەبى، ولار باي تۇراتىن، تىم باي. ءبىزدىڭ جەردە تۇرادى. بالىعىمىزدى اۋلايدى. قايىڭىمىزدى ساۋادى. وڭباعاندار. ءارى ىلعي ءبىر ءسۇتتى  سيىرلاردى تاۋىپ الاتىن. جيدتار. ادامنىڭ جىنىن كەلتىرىپ شوشقا جەمەيتىن. بىزبەن بىرگە اراق ىشپەيتىن ارامدار عوي. ارامدار.

- ال ءبىز نەگە سولارداي ءومىر سۇرە المادىق؟

- ءبىز سول رەۆوليۋتسيانى جاسادىق، تراكتورمەن دالادا قوندىق. سوقا جاستاندىق.
ال ولار تەك بالالارىن مينسكى مەن كيەۆتە وقىتۋمەن اۋرە بولدى. كۋلاكتار. كەلدى دە نەمىستەر اتىپ - اتىپ تاستادى.

- وبال ەمەس پە ؟

- ءاي، كەتشى، ولار ءبىزدىڭ اكەمىز، تابىنار قۇداي ۇلى يسانى كرەستكە كەرىپ ولتىرگەن. سول كەرەك ولارعا.

شەشەسىمەن كوپ سالعىلاسپاي سۆەتا ءۇنسىز قالاتىن. بىراق ءبارى وعان تۇسىنىكسىز ەدى. ەۆرەيلەر، نەمىستەر، بەلورۋستار، ورىستار. وسىلاي ءبولىنۋدىڭ كەرەگى بار ما  دەيتىن جاس بويجەتكەن. كۇن ورتاق، جەر ورتاق. ءومىر شارشاتقان شەشەسى، ءتۇنى بويى ۇيىقتامايتىن، ساموگونعا ىلعي ماس اكەسى سۋىق ءومىردىڭ وزگەشە سۋرەتىندەي. سودان سوڭ ستالين ءولدى. شاشى جايىلعان، شالا ماس شەشەسى، ىقىلىق اتا جىلاپ، ساندىراقتاپ، "ستالين جاساسىن" دەگەن اكە. ءبارى، ءبارى جاس سۆەتانىڭ جانارىندا قالدى.
تىڭ يگەرۋ دەگەن العاشقى ۇندەۋ شىققاندا سۆەتا قازاقستانعا اتتاندى. قيمايتىن تۇگى جوق ەدى. ەسكى لاشىق، شالا ماس اكە مەن شەشە. جاستارى جوق، كوڭىلى كۇز بارانوۆيچي.
سۆەتا ويلادى. مەن العاش قازاقستانعا كەلگەندە تاڭ قالعانىم كەڭ دالا بولاتىن. ارمانىڭداي الىس، ءتۇپسىز شەكسىز دالا. دالاداعى كۇنقاقتى كوزى قيىق، ءسوزى جۇمباق ەل.
قازاقتار تۇسىنىكسىز بولاتىن. بۇل جەردە سوعىس بولماعان. «تيگردىڭ» تابانى تيمەگەن. گاۋبيتسانى كورمەگەن. بىراق ءبارى جۇدەۋ. باقشا سالۋدى بىلمەيدى. جالقاۋ حالىق. سوعىستان بۇرىن اشتىقتان جارتىسى قىرىلىپ قالىپتى. سايتاننىڭ ساپالاقتارى ءبارى  بىراق نەگە قىرىلىپ قالماعان. وسىنداي دالادا تۇرىپ، مىنانداي مالمەن اشتان ءولۋ اقىلعا سىيماس ءىس. ءتىپتى وزىمەن-ءوزى اعىپ جاتقان ەرتىستەن بالىق اۋلاۋعا بولادى عوي. قوتىر-قوتىر ۇيلەرى قانداي قورقىنىشتى. «فۋ!»

ەندى كەلىپ «ءبىز ۇلى حالىقپىز...» ۇلى حالىقپىز. وركەنيەتتى اكەلگەن - ءبىزبىز. قابات-قابات ۇيلەردى سالعان - ءبىزبىز. ءبارىن ءبىز اكەلدىك. قانە كىم قارسى شىعادى؟ راديو، تەلەديدار، الگى اتى قالاي ەدى كومپو...كومپيۋتور. ءيا، ءبارى بىزدىكى. بۇلاردىكى نە الگى ءبىر، ەكى ىشەكتى تاياق. اتى قالاي ەدى. تۋ-ۋ. باس قاتتى. وزدەرى شەتتەرىنەن قىرت. تەلەديداردى قوسىپ قالساڭ سويلەيدى دە جاتادى. جارايدى، ءبىز ەندى ەسكى قۇلاقپىز.  بىراق ەستى قۇلاقپىز عوي. ال ۇعايىق، تۇسىنەيىن دەيسىڭ. تۇسىنبەيمىن. قىر-قىر، تىر-تىر. سوندىقتان دا سپۋتنيكپەن كورسەتەتىن رەسەي ارنالارىن قوسىپ العانمىن. راحات. ايتار ويلارى كوڭىلىمنەن شىعادى. وتكەن جولى-اۋ دەيمىن. ءيا، وتكەن جولى رەسەي پرەزيدەنتىمەن شەتتەگى ورىستار كەزدەسۋىن كورسەتتى. بۇندا نە ايتىلمادى. قايران قىلىش مىنەز، ورىستىڭ مىنەزى. ءبىز قىتاي سەكىلدى ۇندەمەس قۋ، امەريكالىقتار سەكىلدى  بوسپە ەمەسپىز عوي. ءبىز ەۋرازيانىڭ داۋىلى، قۇيىنى، اقبورانامىز. بالتىقتان باستالعان باسىمىز جاپونعا دەيىن جەتىپ، ارقامىزدى قىتايعا، ماڭدايىمىزدى ەۋروپاعا تىرەپ تۇرمىز عوي. ءبىز بولماساق، گرۋزيندەر مەن ارمياندار تۇرىكتىڭ تابانىندا، پولياكتار نەمىس تەپكىسىندە، تاجىكتەر اۋعاننىڭ استىندا، قازاق، وزبەك قىتاي قۇشاعىندا  تۇنشىعىپ ولەر ەدى /وزىنەن-ءوزى كۇلدى/. مەن نە ، پارتمەكتەپتى جايدان-جاي وقىپپىن با؟
ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتەمىن. سوندا رەسەي پرەزيدەنتى «جاستار وتانعا كەلىپ قىزمەت ەتىڭدەر» دەدى. «ال شەتتە قالعان كارىلەردى، زەينەتكەرلەردى ەگەمەندىك الدىق دەپ ەلەۋرەپ جۇرگەن جۇرت رەنجىتسە، باسقاشا اڭگىمە ايتامىز» دەدى سۇستانىپ. دۇرىس. وتە دۇرىس. براۆو. سول كۇنى ۇيقىم  كەلمەدى. قۇداي-اكەگە، قۇداي-انا، قۇداي ۇلىنا تاڭ اتقانشا ءمىناجات ەتتتىم. اناۋ 1 پەتردەن باستاپ، بۇگىنگى پۋتين ءۇشىن دەنساۋلىق سۇراپ، جىلاپ، جالبىراندىم. شۇكىر، شۇكىر.

ماعان ەندى نە كەرەك.تەك كەيدە ەسىمە سورلى ۇلىم  ميشا تۇسەدى. جوق-اۋ، راس تا. مەكتەپتى بىتىرەر-بىتىرمەستەن ءبىر قاپ-قارا قازاقتىڭ قىزىن الىپ جەتىپتى. ۇيلەنەمىن دەيدى. انا باسۋرمان قىز دا ميى اتالا بوپ كەتكەن ءبىر بالە ەكەن. «سۇيەمىن» دەپ تاق-تاق ەتەدى. تاربيەسىز. قاجەت دەسەڭىز، پراۆوسلاۆ ءدىنىن قابىلدايمىن دەپ قويادى. بەتسىز. قابىلدا ءبىزدىڭ اق جول ءدىنىمىزدى. بىراق اكەڭ مەن شەشەڭ مۇسىلمان عوي. سولاي. ولار دا قابىلداسىن. ولاردىڭ تۋىسقاندارى دا. بار قازاق ءبىزدىڭ اق ءدىنىمىزدى قادىر تۇتسىن. سودان سوڭ... جارايدى. ۇلدا دا ەس جوق. جىلاي ما كەرەك. ءىشىپ كەتتى مە. تاعى ءبىر بالا بولعاندا. جو-جوق. وندا قىزمەتتى كىم ىستەيدى. قاراپايىم تراكتوريستەن باستاپ وبكومنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنە دەيىن كوتەرىلدى. بۇگىنگى بوسپە قازاقتىڭ اكەلەرى مەن اتالارى بۇنىڭ الدىندا دىرىلدەپ، قالشىلداپ تۇراتىن. «كەڭەس وكىمەتىنە قارسىسىز با؟» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز تالايدىڭ كوك ەتىن سوگىپ، ىشەگىن سۋىرىپ الاتىن. وكىنىشتىسى بۇنىڭ كەزىندە اتۋ جازاسى بولمادى. ايتپەسە بار عوي... شىركىن.

جارايدى وكىنىشى جوق. ەرتە كەتىپ، كەش كەلەتىن. ال كۇيەۋى الەكسەي ميشا ەسىن جيماي كەتىپ قالدى. وپاسىز. باقىتسىز سانتەحنيك. وعان كۇتىم كەرەك ەكەن. كەرىسىنشە بۇعان كۇتىم كەرەك بولاتىن. بۇل وكىمەت ادامى ەدى. لەنين يدەياسى، كوممۋنيستىك پارتيا جولى ءبارى، ءبارى بۇكىل وبلىستىڭ مورالدىك احۋالى موينىندا بولدى. ارينە، شارشادى. بىراق مويىعان ەمەس. پلەحانوۆشا ايتقاندا: «ولگەن سوڭ دەم الامىز». بار جاستىعىن، ءىش-قۋاتىن وسى جولدا تاستادى. از الدى، كوپ بەردى. بۇگىنگى اكىمدەرمەن سالىستىرعاندا جەمەك تۇگىلى جالاعان جوق. سورەلەردىڭ استىنان الاتىن جارتى كەلى قارا ۋىلدىرىق دەگەن نە ءتايىرى. قازىر كەز كەلگەن سۋپەرماركەتتە ۋىلدىرىق، بالىق سامساپ تۇر. سولاي... جو-جوق...  بوسقا ءومىر وتكەن جوق. ك.ماركس، لەنين، ستالين، حرۋششەۆ يدەيالارى اداستىرماس سارا جولدار، قايداسىڭدار! تاعى دا جۇرەگى قاقتى. ەسكى دەرت. ەسىنە ۇيدەگى ءيتى روبي ءتۇستى. ءوزى كۇشىك كەزىنەن اسىراعان ساتىلماس، اينىماس دوسى وسى عانا قالعانداي.

سوندىقتان دا ونىڭ اتىن روبەسپەر دەپ اتاعان. فرانتسۋزدىڭ شەگىنبەس، تايسالماس رەۆوليۋتسيونەرى ەكىنشى ءومىرىن سول اتىمەن باستاعان. ءيا، ءيا... كەشەگى قۋاتتى يمپەريا، پاراساتتى پارتيا باستاعان ەل بۇنىڭ كوز الدىندا كۇل بولدى. قانتتاي ەزىلىپ، قارداي ەرىدى. جويقىن جۇرت جويىلىپ كەتتى. ال بۇلاردىڭ ىشىنەن سەن-جيۋستەر، روبەسپەرلەر شىققان جوق. ءيا، ءيا... فرانتسۋزداردىڭ پارىقتى ۇلدارى الىپ ەلدىڭ ىشىنەن شىقپادى. سۆەتا اپايدىڭ كوزىنە جاس كەلدى. ءيا. ءيتىن قۇشاقتاپ وتىرىپ بۇگىن تاعى جىلايدى. سورلى ورىس. بەيشارا ورىس، سەن قايدا شاشىلىپ قالمادىڭ. ەۋروپانىڭ كوشەسىندە، تۇرىكتىڭ تۇكپىرىندە، قىتايدىڭ قۇلجاسىندا جات جۇرتتا سۇيەگى شاشىلعان اقتىڭ اق يىق ۇلدارى. «كورنەت كوۆالەۆسكي» مۇڭدى رومانس. كەمەل كەڭەس تاراعان سوڭ بالتىق بويىندا، ازيانىڭ اپتابىندا، ەۋروپانىڭ ەزۋىندە قالعان ورىستار-اي. سەندەرع قازاقتار، ءوز ەلىڭدەرىڭدە وتىرىپ ەڭىرەيسىڭدەر. سەندەردىكى نە؟ ءبىزدى، ءبىزدى ايتساڭدارشى. بۇگىن، بۇگىن تاعى اكەسى قۇساپ... «وي، موروز، موروز» دەي وتىرىپ ۇزاق، وتە ۇزاق وتىرىپ جىلايتىن بولدى. سۆەتا اپاي ورنىنان اۋىر كوتەرىلدى.
دالا. ون ەكى قابات ءۇيدىڭ الدى بىردەن ىزعار تارتىپ سۋىپ كەتتى. سالدەن سوڭ ءىرى تامشىلار تامدى. ولارعا ءبارىبىر.

زينا اپاي.
قاپ، تاعى دا جاۋىن. بۇرىن وسى تابيعات تا تۇسىنىكتى بولاتىن. قايران كەڭەس كەزىندە ورىس قىسى وسىندا بولدى عوي. كوشەلەردە ورىس قايىڭى سىڭسىپ وسەتىن. مەنىڭ زاتىم تاتار بولسا دا، ءتىلىم ورىسشا شىقتى. بىراق ءدىلىم - يسلام. ءيا، ءيا. مەن مۇسىلمانمىن. نامازىمدى قازا قىلمايمىن. تەك مىناۋ سوڭعى كەزدە تۇسىنىكسىز بولىپ كەتتى. ءبىز تۇرعان جەر - شەت ەل... ءبىسىمىللا، قازاقستانعا اينالىپ شىعا كەلمەسى بار ما. مەملەكەتتىك ءتىل. ءانۇران. تۋ. وزگەرگەن ءبىز بىلمەيتىن كوشەلەر. ارينە، قازاق ءتىلى تاتار تىلىنە ءسال ۇقسايدى. وكىنىشتىسى مەن تاتار ءتىلىن بىلمەيمىن عوي. مىنە، ماسەلە قايدا. مۇمكىن بۇگىنگى قازاق بىلمەيتىن شىعار، مەنىڭ بابالارىم وسىندا ءدىن تاراتۋ ءۇشىن كەلگەن. ءوز ەركىمەن؟ جوعا. سول كەزدەگى رەسەي پاتشايىمى ەكاتەرينانىڭ پارمەنىمەن ۋكازنوي مولدا بولىپ كەلگەن. ءيا. وكىمەتتەن جالاقى الىپ تۇرعان. ورىستىڭ اقشاسى؟ ەندى پاتشاسى ورىس بولسا، كەڭسە ءتىلى ورىس بولسا، ءبىز قايدا بارامىز. جارايدى. جارايدى. وتكەن جولى اناۋ الگى وبلىس اكىمى ءوزى ايتتى عوي «بالام ورىس مەكتەبىندە وقيدى» دەپ. كىم ەدى. سەندەردىڭ ۇلكەن اقىندارىڭ، پۋشكين سەكىلدى مىقتىلارىڭ، ءۇي، الگى ۆاحاببيستار سەكىلدى ساقالى بار. كىم؟ ءيا. ءيا. سول. سول ايتىپتى وي. «ونەر دە، عىلىم دا ... ورىستا» دەپ. وسىندا تۇراتىن كەمپىر-شالدارىڭنىڭ ءبارى ورىس تىلىندە سويلەپ جۇرەدى. /كۇلدى/. تىلدەرى كەلسىن، كەلمەسىن... جارايدى سوكەتى جوق.

سۆەتا اپاي.
ءتۇن ورتاسى اۋعاندا سۆەتا اپايدىڭ جۇرەگى قىستى. جۇدىرىق جۇرەك كەۋدەسىنە سيماي بارادى. تىنىسى تارىلدى. الەم قۇلاي باستادى. كىسى تولى ءۇي وزىمەن-ءوزى ءۇنسىز.

***                                           
ءۇش كۇن ءوتتى. روبي كەمپىردىڭ جانىنا جاتتى دا قويدى. ۇرگەن جوق. ۇلىعان جوق. كوزىن اشقانننان سۆەتا اپايدىڭ قاسىندا وسكەن يت بۇندايدى بىلمەيتىن. ادامدار سەكىلدى بولىپ كەتكەن.      
روبيدىڭ قارنى ابدەن اشتى. كەمپىردىڭ باس جاعىنا كەلىپ وتىردى. كۇلىمسى ەتتىڭ ءيسى شىعا باستادى. روبي اۋزىن كەمپىردىڭ ءاجىمدى موينىنا سالدى. جەي باستادى.

«ماسا-اقپارات»