(ابايدىڭ «تاسديق» تراكتاتى جايىندا بىرەر ءسوز. جالعاسى)

قاراپ وتىرساق، الدىمىز جارىق ساۋلە وشكەندەي كەيىپكە ەندى. قىم-قۋات تىرشىلىك توقتاپ قالدى. بۇرىن-سوڭدى كارى تاريحتا بولماعان وقيعا! بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ، «وي-ھوي»-لاعان پروگرەسس، اۋىزدىڭ سۋى قۇرىپ ەرگەن وركەنيەت ءتۇرى مىناۋ، نە بوپ كەتتى، ءوزى؟ اركىم وسىلاي باس قاتىرۋدا قازىر. بالەكەت باسى – ەگويستىك مىنەز بەن اشكوز قاناعاتسىزدىق. قۇلقىن قامىنان وزگە سانا، قارىن تويدىرۋدان وزگە ماقسات قالماعانى راستىق.  جەر انانىڭ ازىپ-توزۋ دارەجەسى دە، ونىڭ زاردابى دا ۇرەيلى. كوسموستىق گارمونيا جۇيەسى بۇلىنۋدە. عالىمدار وىلاي دەپ دابىل قاعۋدا (كورەشەكتى كورسەتىپ-اق جاتقان مىنا پاندەميا ىندەتى – سول كاتاكليزمنىڭ ءبىرى).

بۇگىنگى تاڭدا بۇكىل الەمدى الاڭداتقان ساۋالدار: قۇدايدىڭ قاھارىنا نەگە ۇشىرادىق؟ قايتسەك قالىڭ تۇمان سەيىلمەك؟ كوشتى قاي باعىتقا بۇرۋ كەرەك؟ ءبىر انىعى، «بىزگە كەرەگى – تەك ۇزدىك تەحنولوگيا!» دەگەن ستەرەوتيپ ەسكىردى. رۋحاني ازىق الدىعا شىقتى. ەندىگى ءومىر تالابى وسى!

سول سەبەپتى ابايدىڭ «تاسديق» (قازىرگىشە 38-ءشى قارا ءسوز) اتتى كىتابى ەكشەپ-تالداۋعا، وي بولىسۋگە سۇرانىپ تۇرعانى ءسوزسىز. قولجازبا كىتاپ يسلام فيلوسوفياسى، دالىرەك ايتساق، سۋفيزم نەگىزىندە جازىلعان. بىراق ول جالعىز مۇسىلمان الەمىنە قازىنا ەمەس. اۆتور ونى بارلىق جەر انا تۇرعىندارىنا ارناپ جازعان. اراب، پارسى تەرميندەرى كوپ. سونىمەن قاتار شىعارما: «ەي، جۇرەگىمنىڭ قۋاتى، پەرزەنتلەرىم!» دەپ باستالعان («ەي، مۇسىلمان باۋىرلار!» دەمەي). كەمەڭگەر يمان، ءىلىم بيىگىنە كوتەرىلىپ، اللانىڭ عىلىمى اسۋىنان عارىشتىق جاراسىمعا، تەپە-تەڭدىككە ۇندەگەن، اللاعا قاراي جەتەلەگەن.

ءسويتىپ، «تاسديق» – ءبىر ءدىننىڭ يا بولماسا ءبىر مادەنيەتتىڭ شەڭبەرىنە سىيمايتىن، بارشاعا ورتاق «قۇداي جولى» ۇعىمىن ۇقتىرعان عاجايىپ عىلىمي ەڭبەك. دەمەك، اباي الەمنىڭ ابايى ەكەندىگىنىڭ بۇلجىماس دالەلى.

باس ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىندا ۇلى اقىن ءنار العان ەكى جاعا، قوس باستاۋ حاقىندا بىلاي دەگەن: «بارلىق اباي شىعارمالارى شىعىس پەن باتىستىڭ مادەني-تاريحي جاپسارىن، وي-سانالىق شەكارالارىن جۇلگەلەي جۇرگەن قازاق دالاسىنىڭ ءبىر اعىنى سياقتى». دەمەك، ءسوزدى وركەنيەتتەر تاريحىنان باستايىق.

حۋ عاسىردا باتىس قاۋىمداستىعى وزىندىك وركەنيەت سوقپاعىن تاپتى. ول «رەنەسسانستىق»، ياكي ويانۋ ءداۋىرى ەسەپتى. بۇگىنگى جاھاندىق وركەنيەتتىڭ باسى سول. جاڭا وركەنيەتتىڭ پارمەن العان سەبەبى – عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسسكە كەڭ جول اشتى. عىلىم ارقىلى باس اينالاتىن تابىستارعا قول جەتكىزدى. بىراق بۇل قارقىنعا رۋح، سانا ىلەسە المادى. «ەل بۇزىلسا، تابادى شايتان ەرمەك» دەمەكشى، زاتشىلىق ۇستەم بولعان تۇستا  جەر بەتىندە قاتىگەزدىك، دۇشپاندىق قاۋلاپ، كۇللى الەمدى وتارلىق جۇيە شىرمادى. ءدىن وزەگى – «قۇداي جولى» ۇعىمىن «ميستيتسيزم»، جان الەمىن «مەتافيزيكا» دەپ قارا باستى. تاكاپپارلىق دەرتىنە ۇرىنعان ادامزات قۇدايىلىق سانانى تاركى ەتتى. ءسويتىپ، الەم قازىرگى بۇرالاڭ جولىنا ءتۇستى. وسى سىڭارجاقتىق ابايدىڭ تۇسىندا-اق سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ايقىن ءجايت ەدى.

سويتسە دە، وركەنيەت كوپ جاسادى عوي دەرسىز. وعان پروگرەسس قانا ەمەس، ادامزات ساناسىن ۋلاعان جالعان تەوريالار، زاتشىلىققا  بايلاپ-ماتاعان جاساندى، ءتۇبى شىرىك كوپ ءىلىم (پوزيتيۆيزم، دارۆينيزم، ماتەرياليزم، ەكزيستەنتسياليزم، مودەرنيزم، پوستمودەرنيزم جانە ت.ب.) كىنالى. جالعان نانىمدار، اسىرەسە، تۋرا جول، اقيقات ىزدەپ شارق ۇرعان جاستارعا قاقپان قۇردى. ءسويتىپ، باتىس يدەولوگياسى، ورىس كلاسسيگى جازعانداي، «يت جۇرەكتى» ادامدار قاۋلاپ شىققان قۇنارلى توپىراق بولدى. ءبىر ءتاۋىرى، ەندى جابايى كاپيتاليزم، ياكي ءناپسى بيلەگەن تەرىس باعىتتىڭ ساناۋلى عانا كۇندەرى قالعان سياقتانادى.

ەندى كۇن شىعىسقا كەلەيىك. شىعىستىق مەنتاليتەت ءھام مادەنيەتتىڭ دىڭگەگى نەدە؟ ول، الىمساقتان –  يماندىلىق. نيەت امالدان، ىشكى ءمان (رۋح تازالىعى) سىمباتتان، مازمۇن فورمادان جوعارى تۇردى. دانالىق نۇرى توگىلگەنى سول. ىشكى ءمان، بەك نازىك ميسسيا – قۇدايعا قاراي جاقىنداۋ. دىندە ونان اسقان ماقسات جوق. بىراق بيىك ماقساتتى ۇستاپ تۇرۋ قيىنعا سوقتى. يسلام الەمىنىڭ ءسۇننيت جانە شيت بولىپ ەكىگە جارىلۋى سياقتى ءبىرىن ءبىرى جاۋ ساناپ، جانجالداسۋ، قىرقىسۋ سوڭى ءدىندى – رۋحاني جەتەكشى رولىنەن ايىرىپ تىندى. شاكارىم: «ءوستىپ، بۇزىپ، ءبۇلدىرىپ ەسىل ءدىندى، ءدىن دەسە بىلىمدىلەر تۇرا قاشار» دەمەكشى، جالپى شىعىس تۇتاستاي قالىڭ ۇيقىعا كەتتى («ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەيتىن وتارلاۋشى كۇشكە كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلدى). سول قالىڭ ۇيقىدان شىعىس جۇرتشىلىعى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا جاڭاشىل قوزعالىس – ءجاديديزم تاريح ساحناسىنا شىققانشا ويانعان جوق.

وكىنىشتىسى، وزگە تۇرماق سوپىلىق تا كوپ اعىمنىڭ بىرىنە اينالدى. ءدىننىڭ سىرتقى فورماسىنا ءتاۋ ەتكەن (سىرتى عانا تاقۋا، ال ىشكى دۇنيەسى دانالىقتان الشاق) مۇمينگە «اۋليە» نەمەسە «كامىل مۇسىلمان» دارەجەسى ەمەس، «دەرۆيش»، ياعني «ديۋانا قاڭعىباس»، «اپەندە» اتى بۇيىرعانى سول. ءدىني تاجىريبە سيقى وسى بولسا، مۇسىلماندىق شىعىس زەرتتەۋشىلەرى «سۋفيزم – ودنو يز تەچەني ۆ يسلامە» دەپ تەوريالىق تۇرعىدان اداسپاعاندا قايتەدى.

جاسالعان شولۋدان انىقتالعانى – قازىرگى وركەنيەت قالىڭ تۇماندا. قاتەلىك باعىتتا، ويتكەنى، قارا سۋعا دا سەمىرەتىن بەرەكەلى زامان الىستاي ءتۇستى. قايعى-قاسىرەت كوپ، جان ءلاززاتى از. ويلاۋ جۇيەمىز بۇلىنسە، سانانى زاتشىلىق بيلەسە، قايتىپ باسقاشا بولماق؟ قىسقاسى، قۇدايشىلىق قانشالىقتى تايازداسا، ادامشىلىق سونشالىقتى كەرى كەتتى. دالا دانىشپانى اباي وسى ايتىلعان پلانەتالىق تەرىس قۇبىلىستىڭ كۋاسى بولدى. ابايعا تۋرا جول دەگەن – ءتاننىڭ جانعا باس ۇرۋى، ياعني ماحابباتتىڭ عاداۋاتتى جەڭۋى ەكەنى ايان ەدى.

سوندىقتان ساحارا ءتوسى، شىڭعىستاۋ بوكتەرىن جايلاعان كەمەڭگەر تۋعان حالقىن «پايدا ويلاما، ار ويلا!»-عا شاقىرعان «عاقليا» كىتابىن 1897 جىلى  ءتامامداپ، ەندى قۇداي جولى تۋرالى «تاسديق» تراكتاتىن جازۋدى قولعا الدى. اتالمىش ەڭبەگىندە بارشا ادامزاتقا ورتاق تۋرا جول  سالعانى تالاسسىز اقيقات (وسىدان 122 جىل بۇرىن قازىرگى تىعىرىقتى كورە بىلگەنىنە عاجاپتاناسىڭ). الدىعا وزا ايتايىق، اباي سۋفيزم ءىلىمىن، ونىڭ «قۇداي جولى»، «تولىق ادام» تۇجىرىمدارىن جاڭارتقان رەفورماتور. الەمدىك كەمەڭگەر دەۋدىڭ ءجون-جوسىعى مەن عىلىمي دوكترينالىق نەگىزى وسى ارادا.

*   *   *

ابايدىڭ جاڭالىعى نەدە؟ تۋرا جول سالۋشى دەسەك، وعان دالەلىمىز قايسى؟ ەندى وسى ساۋالدارعا كەلەيىك.  «تاسديق» تراكتاتىنىڭ: «اللا تاباراكا ءۋا تاعالانىڭ پەندەلەرىنە سالعان جولى قايسى؟ ونى كوبى بىلمەيدى» دەپ باستالاتىن ورتاڭعى بولىگىندە اباي اشقان جاڭالىق ەكەۋ.

ءبىرىنشىسى – اۋليەلىك پەن حاكىمدىكتىڭ، ەكىنشىسى – جالعان سوپىلىق پەن شىن سوپىلىقتىڭ اراجىگىن كورسەتىپ، ايىرماسىن انىقتاپ بەرەدى. ەكەۋى دە كۇردەلى ماسەلە. ەندەشە رەت-رەتىمەن توقتالايىق.

اۋليە مەن حاكىمدى تانىمدىق تۇرعىدان سالىستىرا كەلىپ اباي: «عيبرات كوزىمەن قاراعاندا، ەكەۋى دە بىرىنەن ءبىرى كوپ جىراق كەتپەيدى» دەپ ءتۇيىن تۇيەدى. سەبەبى، ەكەۋى دە قۇدايعا عاشىق، ءۇش قاسيەتتى بىردەي ۇستاعان «تولىق ادام». ەكەۋى دە راقىمدىلىق پەن تازالىق سيمۆولى. بىراق ەلەۋلى ايىرما بار. بۇل ايىرمانى اباي: «اۋليەلەر ۋحراۋي (اقيرەتتىك) پايداسىن عانا كۇزەتتى، ال حاكىمدەر دۇنيەدە تيەتىن پايداسىن سويلەدى» دەپ كورسەتكەن. وسىدان قۇدايعا جاقىنداۋ جولى بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ ەكەنىن بىلدىك. قوعامعا جارامدىسى قايسىسى؟

ارقاشاندا تۋرا جول – اۋليەلىك دەلىندى. الەمدەگى بارلىق دىندەردە وسىلاي. دىنشىلەر ادام بالاسى كامالاتقا تەك قانا تاقۋالىق جولمەن جەتەدى دەپ كامىل سەنەدى. بىراق ابايدا كۇمان كوپ. ويشىل: «پەندەلىكتىڭ كامالاتى اۋليەلىكپەن بولاتۇعىن بولسا، كۇللى ادام تاركى دۇنيە بولىپ «ھۋ» دەپ تاريقاتقا كىرسە، دۇنيە ويران بولسا كەرەك، – دەپ كەلەدى دە، ءارى قاراي: «بۇلاي بولعاندا مالدى كىم باعادى، دۇشپاندى كىم توقتاتادى، كيىمدى كىم توقيدى، استىقتى كىم ەگەدى؟...»، «قۇداي تاعالانىڭ راحاتىن كورمەگىنە بولا جاراتقان، بەرگەن نىعمەتتەرىن ...ەسكەرۋسىز تاستاپ كەتپەك اقىلعا، ادەپكە، ىنساپقا دۇرىس پا؟»، «بۇل جولداعىلار قور بولىپ، دۇنيەدە جوق بولىپ كەتۋ دە قاۋپى بار» دەگەن الدەنەشە مىقتى ۋاجدەرىن ايتىپ بارىپ توقتايدى.

ءبىز وسى ۋاجدەردى تاريقات دەيتىن اۋليەلىكتى سىناعاندىق دەپ ۇقتىق. شىندىعىندا، بۇل جەردە ءدىن جولى ەمەس، ءسوز دىنشىلەر تۋرالى بولىپ وتىر.

تاريقات – «بەك شەتىن، بەك نازىك جول»، ولاي بولسا، قالىڭ بۇقاراعا قايتىپ جارامدى بولماق؟ ماسەلەنى وسىلايشا قابىرعادان قويعان اباي: «ەگەردە بۇل جول جارىم-جارتىلارىنا عانا ايتىلعان بولسا، جارىم-جارتى راست دۇنيەدە بولا ما؟ راست بولسا، ھامماعا بىردەي راست بولسىن، الالاعان راست بولا ما؟» دەي كەلە، جەتكىزبەك وي-پايىمىن:  «ولاي بولعاندا، ول جۇرتتا عۇمىر جوق بولسا كەرەك. عۇمىر ءوزى – حاقيقات. قاي جەردە عۇمىر جوق بولسا، وندا كامالات جوق»،  – دەپ قورىتادى. ەكىنىڭ ءبىرى تۇسە المايتىن بولسا، ول قايتىپ بارشاعا سالعان اللانىڭ جولى بولماق؟

كوردىڭىز بە، اباي «قۇدايعا جاقىنداۋ» ۇعىمىنا ءدىنشىنىڭ ەمەس، حاكىمنىڭ كوزىمەن قاراعان. حاكىمدىك – اللاعا دۇنيە پايداسىن ويلاۋ ارقىلى جەتەلەيتىن جول. بۇل بارشانى عىلىم-بىلىمگە، رۋحاني ىزدەنىسكە شاقىرۋ دەگەن ءسوز. دەمەك، قوعامدىق دامۋعا، زايىرلىلىق ۇستانىمعا ساي. مۇنى دىنگە دەگەن رەفورماتورلىق كوزقاراس دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولا قويماس.

حاكىمدىككە اباي مىناداي باعاسىن بەرەدى: «اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا، دۇنيە ويران بولار ەدى. فيعىل پەندەنىڭ قازىعى – وسى جاقسى حاكىمدەر، ءار نارسە دۇنيەدە بۇلاردىڭ ىسىمەن پايداعا اسادى. بۇلاردىڭ ءىسىنىڭ كوبى – دۇنيە ءىسى». تەزيس استارى تەرەڭدە. بۇل ارادا رۋحاني دامۋدىڭ كۇللى پروگرەسس، بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، عىلىم جانە تەحنولوگيا الدىنا شىعۋى، ەڭ بولماعاندا، تەڭ ۇستالۋى ماسەلەسى قويىلعان. ويتكەنى: «ءاربىر عالىم – حاكىم ەمەس، ءاربىر حاكىم – عالىم» دەگەن كەلەسى تەزيس وسىنىڭ دالەلى (اباي ايتقان «جاقسى حاكىم» – رۋحاني ءىلىم يەسى، بۇل دالەل وتىنبەيتىن اكسيوما). اۋليەنى سياقتى عالىمدى دا تومەندەتپەي، حاكىمدى اسقاقتاتقان.

وسىمەن، اۋليەلىك پەن حاكىمدىك اراسىنداعى پرينتسيپتىك وزگەشەلىك نەدە ەكەنى انىقتالدى. اباي دىتتەگەن پەندەلىكتىڭ كامالاتى حاكىمدىكپەن بولماق دەگەن تىڭ ۇستانىم دا تۇڭعىش رەت ايتىلدى. ەندى اباي شەشكەن كەلەسى ماسەلەگە – شىن سوپىلىقتى جالعان سوپىلىقتان اجىراتۋ ىسىنە كوشەيىك.

بىردەن باسىن اشىپ الار ءجايت، سۋفيزم – يسلامنىڭ سىرى، وزگەرمەيتىن ىشكى ءمانى (ارابشا – يحسان).   ىشكى دۇنيەسى تازارعان مۇسىلمانعا «سوپى» دەپ ات قويعان («كامىل مۇسىلمان» دەگەن ماندە).  بىراق كەيىنگى عاسىرلاردا سىرتقى فورمانى عانا ۇستانىپ «سوپى» اتانۋ بەلەڭ الدى. جۇرت تاريقات – ادامنىڭ جەتىلۋىنىڭ ەمەس، دۇنيەدەن سۋىنۋىنىڭ جولى (تاركى دۇنيە) دەپ شاتاستى.

كوكىرەگى قاراڭعى، بىراق ءوزىن سوپى سانايتىن قاۋىم «جۇرتقا پايداسى تيمەك تۇگىل، ءتۇرلى-ءتۇرلى زارارلار حاسيل قىلادى». سونىڭ ۇلكەنى – عىلىم-بىلىمگە قارسىلىق. اباي: «دۇنيەنىڭ عىلىمىن بىلمەي قالماقتىق – ءبىر ۇلكەن زارارلى ناداندىق، ول قۇراندا سوگىلگەن»، – دەپ كەلەدى دە،  «مەن – سوپىمىن» دەيتىندەردى بىلايشا مىنەپ سوگەدى: «وزدەرى حۇكىم شاريعاتتى تازا بىلمەيدى، كوبى نادان بولادى. ونان اسىپ ءوزىن ءوزى ءاھىل تاريقات ءبىلىپ جانە بىرەۋدى جەتكىزبەك داعۋاسىن قىلادى». شاكىرتى شاكارىم دە: «عىلىمسىز ادام – ايۋان، نە قىلساڭ دا عىلىم ءبىل!» دەپ ءۇن قوسادى.

شىن سوپىلىقتىڭ ءمانىسى نەدە؟ ىشكى ءمان – يحسانعا بيلەتىپ، سول ارقىلى كوركەم مىنەز بەن ادەپتىلىكتە قول جەتكىزۋ. سوپىلىقتىڭ ءتۇپ مۇراتى وسى. سايىپ كەلگەندە، قۇدايعا جاقىنداۋ مەن مىنەزدى تۇزەۋ ءبىر ۇعىم. قاي كىسى ءوزىن تۇزەسە، سول كىسى – گەني. تەك سىرتقى فورمانى ۇستانۋدان ناتيجە جوق. سەبەبى، جان قۋاتتارى (اقىل، رۋح، سانا) ۇلعايىپ، زورايا المايدى. «بۇل قۋاتتار اۋەلدە كىشكەنە عانا بولادى، – دەيدى اباي. – ەسكەرىپ باققان ادام ۇلكەيتىپ، ۇلعايتىپ، ول قۋاتتاردىڭ قۋاتىن زورايتادى» (بۇگىنگى كۇنگى ءدىنشىل قاۋىمدا مەيىرىمدىلىك، كوركەم مىنەز ەمەس، قاتىگەزدىك پەن تاكاپپارلىق ءجيى كەزدەسەتىنى وسىنى راستاپ-اق وتىر).

كورىپ وتىرسىزدار، اباي سىن نايزاسىن جالعان سوپىلىققا قاراتقان. قوعامعا پايدالى بولۋ، بىلىمگە ۇمتىلۋ ورنىنا  باسىنا شالما وراپ، كۇن ۇزاق قۇر مۇلگۋمەن ۋاقىت وتكىزەتىن اۋليەلىكتى قىرىنا العان. نادان سوپىلار قۇداي بارشاعا سالعان جولدى دىنشىلەر مەنشىكتەپ، مونوپولياسى ەتتى. ءدىن جولىنىڭ ەسكىرىپ، زامانعا ىلەسە الماي قالعان جايى سول.

اباي – جۇرەكتەگى (نيەتتەگى) سوپىلىقتى جاڭارتقان دەپ تۇجىرۋعا وسى ايتىلعاندار جەتكىلىكتى سياقتى.   «تاسديقتىڭ» وزەگى – سۋفيزم ءىلىمىن ءتىرىلتۋ، جاڭعىرتۋ يدەياسى دەگەن تۇجىرىمنىڭ عىلىمي نەگىزى دە وسى ارادا.

اباي سۋفيستىك فيلوسوفياعا بىردەن-اق كەلمەگەن. جوعارىدا ايتتىق، جان قۋاتىن ۇلعايتۋ، مىنەزدى تۇزەۋ – تام-تۇمداپ وتەتىن ۇزاق ءارى اۋىر پروتسەسس.

ويشىلدىڭ سوپىلىقتى تەرەڭ تۇسىنە باستاعان كەزى – 1895-1896 جىلدار. دالەلگە مىسالدار الايىق. 1895 جىلعى «لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە» ولەڭىندە اباي:

كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى،

                      وزىنە قۇمار قىلعان ونىڭ ءامىرى، –

دەي كەلە، ءتۇپ يەنى تانىپ-بىلۋگە ۇمتىلعان ىڭكار ءحالىن شەبەر جەتكىزەدى:

وزگەنى اقىل ويعا قوندىرادى،

                               بىلە الماي ءبىر ءتاڭىرىنى بولدىرادى.

                               تالىپ ۇيىقتاپ، كوزىڭدى اشىسىمەن،

                               تالپىنىپ تاعى دا ويلاپ زور قىلادى.

ولەڭ سوپىلىق تانىمعا قاتىستى ەمەس دەپ ەشبىر ادام ايتا الماس. وسى جىلعى «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس» ولەڭى دە قۇدايدى تانۋدى كوكسەپ، «تەرەڭ ويدىڭ سوڭىندا تەلمىرگەن» حالىنە كۋا.  سول سياقتى 1897 جىلعى «اللا دەگەن ءسوز جەڭىلىن» اباي بىلايشا قورىتادى:

اقىل مەن حاۋاس بارلىعىن

                                 بىلمەيدۇر، جۇرەك سەزەدۇر.

                                 مۇتاكالليمين، مانتيكين

                                 بەكەر بوسقا ەزەدۇر.

وسى شۋماق ۇلكەن ماڭىزعا يە. بۇل جەردە «اقىل» ءسوزى مەن «حاۋاس» ءسوزى ەكى بولەك ۇعىم. ادامدا سەزىم الەمى (ارابشا –  حاۋاس ءساليم) بەس ىشكى، بەس سىرتقى، جيىنى – ون سەزىمنەن تۇرادى. سوندىقتان اباي ارابتىڭ «حاۋاس» ءسوزىن ءوز مانىندە «سەزىم» رەتىندە قولدانعانى ءشۇباسىز. ءتۇپ يەنى اقىل دا، سەزىم دە بىلە المايدى. قۇر شارشاپ، بولدىرادى.  تەك قانا  جۇرەك سەزەدۇر... مىنە، بۇل – ابايعا اشىلعان حاقيقات. شەكسىز قۇدايدى دۇرىس تانۋعا شەكتەۋلى اقىل جەتكىلىكسىز، حيكمەتىن جۇرەكپەن سەزۋ كەرەك. عۇلامانىڭ بۇل پايىمى يمام ءال-عازالي نەگىزىن قالاعان سوپىلىق پالساپامەن تولىق ۇندەسەدى. بۇل اقيقاتتى مويىنداماعان ءدىن عۇلامالارى (مۇتاكالليمين، مانتيكيندەر) قاتەلىككە كوپ ۇرىندى. قۇدايدى اقىلمەن تولىق تانىدىق دەپ شاتاستى. دىندەگى اداسقان قاۋىم، شاتاق اعىمدار وسىلايشا دۇنيەگە كەلگەنى تاريحتان ايان.

قورىتا ايتقاندا، قازاق ويشىلى ءسۋفيزمنىڭ ىشكى ءمانىن عانا قابىلداپ، جۇرەك كۋلتىن قالىپتاستىرعان. سۋفيزم ءىلىمىنىڭ قۇدايعا عاشىقتىق سارىنىن ساقتاپ قالىپ، «تولىق ادام» كونتسەپتسياسى ارقىلى ونى زايىرلىلىق تالابىنا ساي جاڭعىرتقان. مەشىت ىشىندە مۇلگىگەن قارەكەتسىز سوپى مونتانى بەينەسىن بولمىستىڭ زاڭدارىنا جەتىك، قايراتتى، اقجۇرەك يدەالمەن الماستىرعان. ابايدىڭ حاكىمدىگى مەن اشقان ەكى جاڭالىعى جايلى ايتار ءسوزىمىز ازىرگە وسى.

*   *   *

ابايدا ءۇش ولەڭ («اسەمپاز بولما ارنەگە»، «اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز – اقىل زەرەك»، «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق، مالدان باسقا») «تولىق ادام» تانىمىنا العاش 1894-1896 جىلدار كىرىسكەنىنىڭ كۋاسى. بىراق «اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز...» 1888 جىلعى ولەڭ دەلىنىپ، باقانداي التى جىلعا «اداسىپ» ءجۇر. مىنە، ابايدىڭ ەۆوليۋتسياسىن ساتى-ساتىلاپ تەكسەرۋ جۇمباعىن اشۋدان بولەك، وسىنداي اداسىپ جۇرگەن شىعارمانىڭ زاڭدى ورنىن تابۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ۇلى ءومىردىڭ سوڭعى حاكىمدىك باسقىشى – 1898-1902 جىلدار ارالىعى. ويشىلدىڭ سۋفيزم ءىلىمىن جاڭارتقانى، سوپىلىق باعىتتى قاپىسىز ۇستانعانى تاپ وسى شاق. وعان «تاسديق» كىتابى مەن «اللانىڭ ءوزى دە راس» ولەڭىنەن اسقان دالەل بولا قويماس. وسى تۇستا اكەسى قۇنانباي قۇساپ، دارۋىشتەي دۇنيەدەن باز كەشكەن دەمەسەك تە، اباي قوعامنان مۇمكىندىگىنشە وقشاۋلاندى. بۇل اقيقات. كەشەگى سوۆەتتىك داۋىردە اباي ومىردەن قاجىدى دەپ كوپ ايتتىق. شىنى قالاي؟ اللاعا قاراي تۋرا جول سالۋشى اباي باسىنان قايعى-قاسىرەت بۇلتى ىدىرادى ما؟ شاكارىم اۋليەلىك جولعا مەڭزەپ: «تۋرا جولدا قايعى تۇرماس» دەمەي مە. «ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى – دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم» دەيتىن ۇلى ۇستاز ءوز مىنەزىن تۇزەپ بولعان با؟

بىزشە ۇلى تۇلعا فانيدەن باقيعا كوڭىلى قوش، جانى تىنىش بولىپ وتكەن. ابايدا ءسوز بەن ءىس تۇتاس. ايتالىق، «ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز» دەگەنى ءوز مىنەزىن دە تۇزەگەنى. تۇراعۇل ەستەلىگىندە: «اكەم اباي جاسىندا اشۋ مەن ماحابباتتى قاتار قولدانعان بولسا... ۇلعايعان سايىن اشۋى ازايىپ، جۇمساق تارتا بەردى» دەيدى. دەمەك، سوڭعى كۇندەرى «ەشكىممەن سويلەسپەدى»، «اۋىرىن ەمشىگە كورسەتپەدى»، «ەندىگى تىرشىلىگىن ارتىق ساناي باستادى» دەيتىن سوزدەردە باقيعا ءوزىنىڭ جان قالاۋىمەن اتتانعان كەمەڭگەردىڭ جۇمباعى بۇگۋلى.

جەكە ادام، ۇلت، ءتىپتى بۇكىل ادامزات ءۇشىن دە قۇداي جولى – باقىت جولى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ: «اباي ءوز حالقىنىڭ الداعى ۋاقىتتا ەركىن گۇلدەنىپ، دامي بەرۋىنە بەرىك نەگىز قالادى، ونىڭ بولاشاعىنا تۋرا جول سالىپ بەردى» دەگەنى ەسكە تۇسەدى (ايگىلى ەپوپەيانىڭ «اباي جولى» اتالۋ سىرى دا وسى).

دەسە دەگەندەي، اۋليە حاكىمنىڭ ءىلىمى، فيلوسوفياسى – تاۋسىلماس دانالىق كومبەسى. سول سەبەپتى تۋرا جول تۋرالى ءسوزىمىزدى ءبىر ماقالا اياسىنا سىيدىرا المادىق، قۇداي قالاسا، الداعى ۋاقىتتا  جالعاستىرماقپىز.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى.