تسيتوكين (cytokine) 

تسيتوكين (سك) – بۇل كوپ ءتۇرلى تكان ء(تىن) كلەتكالارىندا (نەگىزىنەن يممۋندىق كلەتكالاردا) وندىرىلەتىن جانە بولىنەتىن كىشكەنە مولەكۋلالى پوليپەپتيد نەمەسە گليكوپروتەين. تسيتوكيندەردى نەگىزىنەن يممۋندىق كلەتكالار وندىرگەنىمەن، سولاردىڭ ىشىندە باستىسى لەيكوتسيتتەر وندىرەدى (سينتەزدەيدى) جانە لەيكوتسيتتەردىڭ ءوزارا سايكەسىپ، سەلبەسىپ ارەكەتتەسۋىنە اسەر ەتەدى، سوندىقتان تسيتوكيندەردى ينتەرلەيكين (IL) دەپ تە اتايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا تسيتوكيندەر جاسۋشالاردىڭ (يممۋندىق جاسۋشالاردىڭ) ءوزارا ۇيلەسىپ، سەلبەسىپ ارەكەتتەسۋىنە دەلدالدىق قىزمەت اتقارادى.  

1, تسيتوكيندەردى سينتەزدەيتىن (وندىرەتىن) جانە ءبولىپ شىعاراتىن (سەكرەتسيا) يممۋندىق جاسۋشالار - مونوتسيتتەر، ماكروفاگتار، T جاسۋشالارى، NK جاسۋشالارى جانە ت.ب.) 

2, تسيتوكيندەردى وندىرەتىن يممۋندىق ەمەس جاسۋشالار - ەندوتەلي جاسۋشالارى، ەپيدەرمالدىق جاسۋشالار، فيبروبلاستتار جانە ت.ب.

تسيتوكيندەردىڭ بيولوگيالىق اسەر ەتۋ بەلسەندىلىگى جوعارى، اۋماعى كەڭ. تسيتوكيندەر - ۇساق مولەكۋلالى، مولەكۋلالىق سالماعى تومەن (جەڭىل), سۋدا ەرىگىش اقۋىزدار بولىپ تابىلادى. تسيتوكيندەر ادەتتە، جاسۋشانىڭ سىرتقى بەتىندەگى ءتيىستى رەتسەپتورلارمەن بايلانىسۋ، رەتسەپتورلارعا  جابىسۋ ارقىلى جاسۋشالاردىڭ ء(وسۋى، گەماتوگەنەز، ديففەرەنتسيروۆانيە، زاقىمدالعان تىندەردى قالپىنا كەلتىرۋ ت.ب.) قىزمەتىن رەتتەيدى، يممۋندىق رەاكتسيالاردى دا رەتتەيدى. 

1957 جىلى لسساك ينتەرفەروندى زەرتتەپ تاپقاننان بەرى، وسى ۋاقىتقا دەيىن 200-دەن استام ءتۇرلى تسيتوكيندەر تابىلدى. عالىمدار (ينتەرفەرونداردى، ىسىك نەكروزىنىڭ فاكتورلارىن، گەموپوەتيكالىق فاكتورلاردى، ءوسۋ فاكتورلارىن، حيموكيندەردى جانە ت.ب.) ءبارىن ءبىرتۇتاس تسيتوكيندەر دەپ اتايدى.

تسيتوكيندەرگە قاتىستى زەرتتەۋ ناتيجەلەرى – كلينيكادا اۋرۋدىڭ الدىن-الۋدا، دياگنوستيكالاۋدا جانە ەمدەۋدە، ءبارىن دە عىلىمي نەگىزبەن قامتاماسىز ەتۋدە. اسىرەسە تسيتوكيندەردى قولدانا وتىرىپ ىسىكتەردى، ينفەكتسيالاردى، اۋتويممۋندىق اۋرۋلاردى جانە ت.ب. اۋرۋلاردى ەمدەۋدىڭ بولاشاعى زور. 

تسيتوكين داۋىلى (cytokine storm)

تسيتوكين داۋىلى (cytokine storm) – ۆيرۋس سياقتى ميكروورگانيزمدەر ادام ورگانيزمدە قابىنۋ تۋدىرعاندا دەنە سۇيىقتىعىنا (مىسالى، قانعا) تەز ءارى كوپ مولشەردە تسيتوكيندەردى ءبولۋ ء(وندىرۋ) قۇبىلىسى. تسيتوكين جەدەل رەسپيراتورلىق ديسترەسس سيندرومىنىڭ (Acute respiratory distress syndrome, ARDS) جانە كوپتەگەن مۇشەلەر قىزمەتىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن تۋدىراتىن ماڭىزدى سەبەبى بولىپ تابىلادى. 

قان سارىسۋىنا (سىۆوروتكاعا) جاسالعان تالداۋلار، كوروناۆيرۋس پنەۆمونياسىنىڭ اۋىر تۇردە ءوتۋى، ءجيى ولىمگە الىپ كەلۋى تسيتوكين داۋىلىنىڭ رەاكتسياسىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن كورسەتتى. تسيتوكين داۋىلى - ۆيرۋستىق ينفەكتسيادان تۋىنداعان تۇتاس ورگانيزمدى قامتيتىن قابىنۋ رەاكتسياسى

ادامعا ۆيرۋس جۇعىپ، ۆيرۋس تىنىس جولدارى، وكپە سياقتى اعزالاردا قابىنۋ تۋدىرىپ، زاقىمداي باستاعان كەزدە يممۋندىق جاسۋشالار وعان قارسى تەز ارەكەتتەرگە كوشەدى. پاتوگەندەردىڭ (اۋرۋ قوزدىرعىشتاردىڭ) كوزىن جويادى، ورگانيزم پاتوگەندەردەن تازارىپ، قابىنۋ باسىلادى. ادەتتەگى جاعدايدا وسىلايشا اۋرۋ جازىلىپ، قالپىنا كەلەدى. ادام اعزاسى ءاردايىم وسىنداي كەرى بايلانىس تسيكلىن ءوزى باقىلاپ، ءوزى رەتتەپ وتىرادى.

كەي جاعدايدا شامادان تىس مولشەردەگى تسيتوكيندەر ءبولىنىپ، يممۋندىق جاسۋشالار شامادان تىس اكتيۆتەنەدى، ءاسىلى وكپە قاتارلى اعزالاردى ۆيرۋستاردان تازالاپ عانا قويۋ كەرەك ەدى، بىراق، تسيتوكيندەر شامادان تىس كوپ بولىنگەندىكتەن، يممۋندىق كلەتكالار تىم قاتتى اكتيۆتەنىپ، باقىلاۋدان شىعىپ، اسىرا سىلتەپ، ءتىپتى «جويعىش مىقتى قارۋلاردى» دا ىسكە قوسىپ ءورانيزمنىڭ ءوزىن زاقىمداي باستايدى. يممۋندىق جۇيەنىڭ مۇنداي ادامنىڭ اعزاسىن دا زاقىمدايتىن «كەرى توڭكەرىس» ناتيجەسىندە، باستىسى قان تامىرلاردىڭ بۇلىنۋىنە، جىرتىلۋىنا، قاننىڭ ۇيۋىنا، قان قىسىمىنىڭ تومەندەۋىنە، ەڭ قيىنى وكپە، بۇيرەك، باۋىر ت.ب. اعزالار قىزمەتىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە (السىرەۋىنە) الىپ كەلەدى. وسىلايشا دەنساۋلىقتى ساقتاۋ پەرىشتەسى (يممۋندىق كلەتكالار) كەرىسىنشە ۆيرۋستىڭ كومەكشىسىنە اينالىپ، جان العىش ناعىز جەندەتكە اينالادى.

تسيتوكين داۋىلى ازوت وكسيدىنىڭ جاپپاي بوساتىلىپ، قانعا وتۋىنە سەبەپ بولادى. قانعا تۇسكەن ازوت وكسيدى قان تامىرلاردى ودان ارى بۇلدىرەدى. بارلىق وسى فاكتورلاردىڭ قوسىلىپ اسەر ەتۋى قان قىسىمىن تومەندەتىپ قاۋىپتى دەڭگەيگە جەتكىزدى. سوندىقتان Covid-19 ينفەكتسياسىمەن اۋىرعان ناۋقاستىڭ دەنى قان جوعالتۋدان ەمەس، اۋىر سەپتيكالىق شوكقا ۇقساس پروبلەمادان ولەدى.

ينتەنسيۆتى تەراپيا بولىمىندە (Intensive Care Unit，ICU) تسيتوكين داۋىلى -  سەپسيسپەن اۋىراتىن ناۋقاستاردىڭ ءجيى ولىمىنە اكەلەتىن نەگىزگى مەحانيزم. سوندىقتان تسيتوكين داۋىلىنىڭ پايدا بولاتىنىن قالاي الدىن-الا قالاي بولجاۋعا بولادى؟ جانە پايدا بولۋىنىڭ الدىن قالاي الۋعا بولادى؟ بۇل ءاردايىم ماڭىزدى ءارى وتە كۇردەلى ماسەلە بولىپ تابىلادى. 

تسيتوكين داۋىلىنىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى

كوروناۆيرۋس (Covid-19) پنەۆمونياسىن مىسال رەتىندە الا وتىرىپ، تسيتوكين داۋىلىنىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى تومەندەگى جولدارمەن تۋىنداۋى مۇمكىن:

1, اعزاداعى كوروناۆيرۋستاردىڭ كەنەتتەن كوبەيىپ، كۇش الۋى. 

2, ۆيرۋستىق ينفەكتسيا باكتەريالىق قابىنۋدى قاتار تۋدىرىپ، ال يممۋندىق جاسۋشالار باكتەريالارعا قارسى ارەكەتتەنۋ پروتسەسىندە شامادان تىس بەلسەندىرىلىپ، باقىلاۋدان شىعىپ كەتۋى.

3, ۆيرۋس وكپەگە، بۇيرەككە، باۋىرعا جانە باسقا دا تىندەرگە زاقىم كەلتىرگەننەن كەيىن تسيتوكيندەردىڭ كوپ مولشەردە ءوندىرىلۋى يممۋندىق جاسۋشالاردى بەلسەندىرىپ، تسيتوكين داۋىلىنا اكەپ سوعۋى. 

ەمدەۋ ادىستەرى

COVID-19 ينفەكتسياسى بار ناۋقاستاردى ەمدەۋ كەزىندە ۇلتتىق دسم تارابىنان رەسمي تۇردە جاريالاعان ۆيرۋسقا قارسى ەمدەۋ جوسپارلارى بويىنشا ەمدەۋدەن باسقا, دارىگەرلەر اۋىر ناۋقاستاردى ەمدەۋگە تسيتوكين داۋىلىنىڭ وراسان زور زاقىمداۋ اسەرىنىڭ قاشان تۋىلاتىنىنا باسا نازار اۋدارۋلارى كەرەك. وسلاي ىستەۋ جاعدايى اۋىر ناۋقاستاردى ەمدەۋدە، ناۋقاستاردىڭ ءولىم-ءجىتىم مولشەرىن مەيلىنشە ازايتۋ ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزعا يە. العاشقى قادامداعى كلينيكالىق باقىلاۋلار ناتيجەسىندە، COVID-19 ينفەكتسياسىمەن اۋىرعان جاعدايى اۋىر ناۋقاستاردا «IL-6, TNF-a جانە IFN-γ» سياقتى تسيتوكيندەردىڭ دەڭگەيى ايقىن  كوتەرىلەتىنى بايقالدى. ياعني، تسيتوكين داۋىلىنىڭ ەرەكشەلىگى بايقالۋدا. ەگەر ناۋقاستا تسيتوكين داۋىلى جانە تۇتاس اعزالاردىڭ جۇيەلى قابىنۋ رەاكتسياسىنىڭ سيندرومى (Systemic inflammatory response syndrome ،SIRS) انىقتالعان جاعدايدا ءتيىستى ەمدەۋ شارالارىن قابىلداۋ كەرەك.

تومەندەگى ەمدەۋ ادىستەرىن ءار ناۋقاستىڭ وزىندىك دەنساۋلىق جانە اۋرۋ جاعدايىنا قاراي وتىرىپ دارىگەرلەر تاڭداپ پايدالانۋعا بولادى:

1, شوككە قارسى ەمدەۋ ء(بىرىنشى كەزەكتە ءومىردى ساقتاپ قالۋ): قان كولەمىن قورعاۋ ءۇشىن ينفۋزيا، قان قىسىمىن كوتەرۋ نەمەسە تومەندەتۋ ماقساتىندا ۆازواكتيۆتى پرەپاراتتاردى قولدانۋ، ماڭىزدى ورگانداردىڭ فۋنكتسيالارىن قورعاۋ، قاجەت بولعان كەزدە يۆل اپاراتىن قولدانىپ جاساندى جولمەن وكپەدە اۋا الماستىرۋ;

2, سۇيەمەلدەۋ تەراپياسى جانە سيمپتوماتيكالىق ەمدەۋ، دەنە قۋاتىن قالپىنا كەلتىرۋ: سيستەما قويۋ ارقىلى ورگانيزمگە قاجەتتى  سۋ مەن مينەرالداردىڭ قاجەتتىلىگىن وتەۋ، قىشقىل-نەگىزدىك بالانىستى ساقتاۋ، ورگانيزمدى قاجەتتى قورەكتىكپەن قامتاماسىز ەتۋ جانە ت.ب.

3, يممۋندىق جاسۋشالاردىڭ شامادان تىس اكتيۆتەنۋىن تەجەۋ جانە تسيتوكيننىڭ ءوندىرىلۋىن ازايتۋ (ياعني، اۋرۋدىڭ سەبەبىن ەمدەۋ، ساۋىقتىرۋ): قالىپتى دوزاداعى گورمونمەن ەمدەۋ كۋرسىن الىپ بارۋ (مىسالى دەكسامەتازون نەمەسە باسقاسى), ستەرويدتى ەمەس قابىنۋعا قارسى پرەپاراتتاردى (نپۆپ) قولدانۋ جانە س دارۋمەنى، ە دارۋمەنى ت.ب.

4, تسيتوكين داۋىلىن انتيدەنەلەرمەن بەيتاراپتاندىرۋ: مونوكلونالدى انتيدەنەلەردى (monoclonal antibodies, mAb) قولدانىپ تسيتوكيندەردى بەيتاراپتاندىرۋ – اۋرۋدىڭ ءورشۋى مەن ءولىمنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ماڭىزدى.

كەنجەبەك قۇدىسۇلى

Abai.kz