مۇسىلمانداردىڭ ەكى ۇلكەن مەرەكەسى بار. ول ورازا ايت پەن قۇربان ايت. اللاعا شۇكىر، قازىر ءدىني مەرەكەلەردى اتاپ وتۋدە ەشقانداي كەدەرگى جوق. كەرىنشە مەملەكەتتىك دارەجەدە مول قولداۋ بار. ال كەڭەس ۋاقىتىندا قالاي ەدى؟ مۇسىلمان مەرەكەلەرى وتكەن عاسىردا قالاي اتاپ ءوتىلدى؟ ول تۋرالى ارحيۆ دەرەكتەرى نە دەيدى؟ 

رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ №6991-قورىنىڭ، 3-ءتىزىمى، 377-ىسىندە اتىراۋ ايماعىنداعى ءدىني احۋال جانە ءدىن وكىلدەرى جونىندە «قۇپيا» گريفى سوعىلعان قۇجاتتار ساقتالعان.

...1948 جىلدىڭ 20 قاراشاسىندا گۋرەۆ وبلىستىق ءدىن ىستەرى جونىندەگى كەڭەستىڭ ۋاكىلى گابدراحمانوۆ كسرو مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى ءدىن ىستەرى كەڭەسىنىڭ توراعاسى پوليانسكيگە جولداعان مالىمدەمەسىندە گۋرەۆ وبلىسى كولەمىندە 4 مۇسىلمان جانە 1 ەسكى ءداستۇرشىل (حريستيان) قاۋىمى بولعان. قالادا 1 مۇسىلمان جانە ەسكى ءداستۇرشىل قاۋىمى، ماقات اۋدانىندا دوسسور، ماقاتتا – ءبىر، جىلىوي اۋدانى قۇلسارى دا ءبىر مۇسىلماندار قاۋىمى بولدى. ۋاقىتىندا قالاداعى ەكى ءدىني قاۋىم وكىلدەرى تاراپىنان جەرگىلىكتى ۇكىمەت ورگاندارىنا مەشىت پەن ۋسپەن  شىركەۋىن ءدىني جورالعىلاردى وتەۋ ءۇشىن قاۋىمعا قايتارىپ بەرۋ تۋرالى وتىنىشتەرىن بەرگەنىمەن، ولارعا رۇقسات بەرىلمەگەن.

1948 جىلدىڭ ءىىى توقسانىندا كسرو مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى ءدىن ىستەرى كەڭەسى ءوز تاراپىنان گۋرەۆ قالاسىنداعى مۇسىلماندار قاۋىمىنىڭ ءوتىنىشىن ورىنداعان، ياعني سول جىلدىڭ 15 قىركۇيىگىندە بارلىق ەرەجەلەر مەن نۇسقاۋلىقتاردى ساقتاي وتىرىپ قالاداعى مۇسىلماندار قاۋىمى تىركەلۋدەن وتكەن. ءسويتىپ قالادا ۇزاق جىلدار بويى وكىمەت تاراپىنان تىيىم سالىنىپ كەلگەن مۇسىلمان ءدىني قاۋىمداستىعى زاڭدى تۇردە تىركەلىپ، مەكەن-جايى سامارقان كوشەسى، 45-ءۇي بولىپ بەلگىلەندى.

1947 جىلى وبلىستا 3446 ادام ءدىن جولىن ۇستانعان، ونىڭ ىشىندە نيكولسكي (حريستياندار) قاۋىمىندا 646 ادام، مۇسىلماندار قاۋىمىندا 2810 ادام بولعان. قالادا 1000 ادام ءدىن جولىن ۇستانعان. مالىمەت بويىنشا وبلىستىڭ بارلىق اۋماعىندا حالىقتىڭ جاسى كەلگەن ءدىن جولىن ۇستانعان وكىلدەرى ۇيلەرىندە كۇندەلىكتى نامازىن وقيتىنىن، ورازا جانە قۇربان ايت كۇندەرى اشىق اسپان استىندا جينالىپ ناماز وقيتىنى نازارعا بەرىلگەن. وبلىستا ەسەپكە الىنعان 3 مولدا بولعان. ولار: اتىراۋ قالاسىندا – قۇسپان نۇرمۇقاشەۆ، دوسسوردا – عابدەش قارعانباەۆ، جىلىوي اۋدانىندا – قارابالا بيسەمباەۆ. ولار جەرگىلىكتى جەرگە مۇلدەم سالىق تولەمەگەن جانە ءدىني جورالعىلاردى اتقارۋ كەزىندە اقى الماعان. ال 1949 جىلعى 29 ناۋرىزداعى بەرىلگەن ەسەپ بويىنشا 1947 جىلى قارابالا بيسەمباەۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جىلىوي اۋدانىندا ءدىني قاۋىمداستىق اشۋ جونىندەگى ءوتىنىشى كەڭەس ورگاندارى تاراپىنان كەيىن قايتارىلىپ، قۇجاتتارىن قايتادان جاساقتاۋعا بەرگەن. مولدا ق.بيسەمباەۆ ەڭبەكاقى تابۋ ءۇشىن جۇمىسقا كەتكەن بولسا، دوسسورلىق مولدا ع.قارعانباەۆ تا ءدىن جولىنداعى قىزمەتىن توقتاتقان جانە قايدا كەتكەنى بەلگىسىز دەلىنەدى.

ءبىر قىزىعى وكىمەت تاراپىنان دىنگە قانشا قىسىم كورسەتىلسە دە، بۇقارا حالىق ءدىني جورالعىلارعا قاتىسۋدا بەلسەندىلىك تانىتقانى مالىمدەمەدە ەرەكشە اتاپ وتىلگەن. ورازا ايت، قۇربان ايت ۋاقىتىندا وتكىزىلەتىن ايت نامازدارىنا جۇرتشىلىق كوپ جينالعان. مىسالى، 1948 جىلدىڭ 14 قازان كۇنى قالادا وتكەن قۇربان ايت نامازىنا 1500 ادام قاتىسقان. ونىڭ 70-كە جۋىعى ايەلدەر بولعان. ايت نامازىنا نەگىزىنەن 50 جاستان اسقان ازاماتتار قاتىسقان.

قۇربان ايت كۇنى قالادا 400 قوي، 50-70 ءمۇيىزدى ءىرى قارا مال قۇربان شالىنعان. اۋىلدىق جەرلەردە دە قۇربان شالىنعان، ونىڭ ەسەبى بەلگىسىز بولعانىمەن، جوعارىعا بەرىلگەن مالىمەتتەن اڭعاراتىنىمىز، 1947 جىلعا قاراعاندا اتالعان جىلى قۇرباندىققا كوپ مال شالىنعان. وكىمەت تاراپىنان بۇل كۇنى قۇربان شالۋدى ازايتۋ جانە ونىڭ مىندەتتى ەمەستىگى جايلى مالىمدەمەسىنە قاراماستان قالا حالقى تاراپىنان قۇرباندىق شالۋ كەڭ كولەمدە جۇزەگە اسقان. بۇل جاعداي ۇكىمەت ورگاندارى تاراپىنان قۇربان شالۋ بارىسىندا مال باسىنىڭ كەمىپ كەتۋىنە سوقتىراتىنى، ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىنىڭ دۇرىس جۇرگىزىلمەي وتىرعانىمەن ءتۇسىندىرىلدى. سونىمەن بىرگە جەرگىلىكتى جەرلەردەگى ءدىني احۋالدىڭ حال-جاعدايىن ءبىلۋ جونىندە ءىس-ساپارلارعا شىعۋ ءۇشىن قاراجات جوق ەكەندىگى تىلگە تيەك ەتىلدى. يسلام ءدىنىنىڭ جورالعىلارى مەن مەرەكەلەرى اۋىلدىق جەرگە قاراعاندا قالا حالقى اراسىندا كەڭىنەن اتاپ ءوتىلدى. ونىڭ سەبەبى ورازا جانە قۇربان ايت كۇندەرى كوپتەگەن كولحوزشىلار جۇمىستا بولعان جانە جۇمىس ورىنىن تاستاپ كەتە الماعان، وسىلايشا اۋىلدىق جەرلەردە ايت مەرەكەلەرىن تويلاۋ كورىنىسى بايقالماعان.

قالاداعى مەشىتكە جاي كۇندەرى 10-15 ادام نامازعا كەلسە، جۇما نامازىنا 60-70 ادام قاتىسقان. 1949 جىلى ۇكىمەت تاراپىنان رۇقسات العان ءدىن قىزمەتكەرلەرى حالىق اراسىندا ءوز جۇمىسىن ناتيجەلى جۇرگىزە باستادى. سودان بولار، وبلىستىق ءدىن ىستەرى باسقارماسى مالىمەتى بويىنشا، 1949 جىلى دىنگە بەت بۇرعان مىڭنان استام ادام ەسەپتە تۇرعان.

1950 جىلدىڭ 16 شىلدەسى كۇنى ورازا ايت مەيرامىن وبلىس جۇرتشىلىعى اتاپ وتكەن. ورازا ايت نامازى قالا سىرتىندا وقىلىپ، وعان 250-300 ادام قاتىسقان. قالاداعى مۇسىلمان مەشىتىندەگى تىركەۋدەن شىعارىلعاننان كەيىن مولدا قۇسپان نۇرمۇقاشەۆقا مۇسىلمان جاماعاتتىڭ بەس ۋاقىت ناماز، جۇما جانە تاراۋىق نامازدارىن وقۋعا، ورازا جانە قۇربان ايت نامازدارىن وقۋعا  شاقىرۋعا بولمايتىنى ەسكەرتىلگەن. دەگەنمەن قۇسپان مولدا جۇما جانە تاراۋىق نامازىن وقۋعا شاقىرماسا دا، ورازا ايت نامازىن وقۋدان باس تارتا الماعان. كەيىن ءتيىستى ورگاندار قۇسپان مولدانى شاقىرتىپ، تۇسىنىك العان. ول بەرگەن جاۋابىندا گۋرەۆ مۇسىلماندار قاۋىمىنىڭ بۇرىنعى مولداسى ەكەنىن، مۇسىلمان جاماعاتى ايت نامازىن وقۋعا شاقىرعان سوڭ، باس تارتا الماعانىن، بۇل جۇمىسى ءۇشىن وعان ەشكىم ەشتەڭە بەرمەگەنىن العا تارتقان.

ال قۇربان ايت نامازى قالادا 22 قىركۇيەك كۇنى اتاپ ءوتىلدى. وعان 700-800 ادام قاتىسقان. ونىڭ 100-گە جۋىعى ايەلدەر بولدى. اشىق اسپان استىندا وقىلعان قۇربان ايت نامازىنا قۇسپان مولدا نۇرمۇقاشەۆ يمامدىق جاسادى. بۇل جولى دا قىراعى ورگاندار مولدانى تۇسىنىكتەمە الۋعا تاعى شاقىرعان. قۇسپان مولدانى ءدىني مەرەكەلەر قارساڭىندا قالاداعى جانە قالا ماڭىنداعى اۋىلدارداعى دىنگە سەنەتىن ادامدار اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزدى، يسلام ءدىنىن ناسيحاتتادى، ۇكىمەت ايت نامازىن وقۋعا كەدەرگى كەلتىرمەيدى، ناماز وقىعان جۇرتتى قۋىپ تاراتپايدى دەپ سەندىردى، مۇسىلمانداردان مول كولەمدە ساداقا جينادى دەپ ايىپتاعان. ۇكىمەت ورىندارى قالادا قۇرباندىققا شالىنعان مالدىڭ كوپ بولۋى، قۇسپان مولدانىڭ جۇرگىزگەن ناسيحاتىنىڭ ناتيجەسى دەپ باعالاعان.

ال 1951 جىلى 11 قىركۇيەكتە قالادان ءۇش شاقىرىم جەردە قۇربان ايت مەيرامى اتاپ وتىلگەن. وعان قالادان جانە قالا ماڭىنداعى اۋىلداردان مىڭداعان ادام قاتىسقان، ونىڭ 152-ءسى ايەل ادام بولعان. بۇل جولى ايت نامازىن وقىعان، بۇرىن ەسەپكە تىركەلمەگەن، 1937 جىلدان قالادا تۇراتىن مولدا احمەت قاليموللاۇلى بولاتىن. ول 1880 جىلى تۋعان، ۇلتى تاتار، قالاداعى اۋرۋحانادا قويماشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. مالىمەت بويىنشا بۇل كۇنى قۇرباندىققا 100 قوي، 20-30 سيىر مالى شالىنعان. 25 قىركۇيەك كۇنى احمەت مولدانى تەرگەۋگە شاقىرعان. اڭگىمە بارىسىندا ول ءوزىنىڭ دىنگە سەنەتىنىن، بىراق مولدا ەمەس ەكەنىن، قۇراندى ءوزى وقىپ، ۇيرەنگەنىن ايتقان. قۇربان ايت مەرەكەسىندە وعان قۇران وقۋعا كىم رۇقسات بەرگەنى جونىندەگى سۇراققا تومەندەگىشە جاۋاپ بەرگەن. نامازعا جينالعان جاماعات مولدا قۋاتباي بوبەكباەۆقا سەنىمسىزدىك ءبىلدىردى، ال مولدا قۇسپان نۇرمۇقاشەۆ بولمادى. كوپشىلىك تاراپىنان ماعان ءوتىنىش بىلدىرگەن سوڭ وقۋعا تۋرا كەلدى دەپ جاۋاپ بەرگەن. تەرگەۋ سوڭىندا احمەت مولدانىڭ بۇدان بىلايعى جەردە ءار ءتۇرلى ءدىني جورالىعىلاردى وتكىزبەۋگە جانە وبلىستىق قارجى باسقارماسى مەن قالالىق ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارى كەڭەسىنە سالىق تولەۋگە مىندەتتەلگەن.

ۇكىمەت ورگاندارى جەرگىلىكتى ءدىن وكىلدەرى قۇسپان نۇرمۇقاشوۆ، احمەت قاليموللاۇلى، قۋاتباي بوبەكباەۆقا «قاڭعىباس مولدالار» دەگەن ايدار تاقتى. قۇسپان مەن احمەت مولدالاردى ەش جەردە جۇمىس ىستەمەيدى، 1-3 باسقا دەيىن مال ۇستايدى، ءدىني جورالعىلار ارقىلى، كاپيتاليستىك سارقىنشاق توعىشارلىق، ماسىلدىق جولمەن اقشا تاۋىپ جۇرگەن ارامتاماقتار، جاتىپىشەرلەر دەپ ايىپتادى. دەگەنمەن ءدىن جولىن ۇستانعان بۇل ازاماتتار سول زامانداعى ادامداردىڭ ءناپسىسىن تىيىپ، رۋحاني وسۋىنە، ءوز بويىنداعى جامان ادەتتەردەن ارىلىپ، كوركەم مىنەزىن قالىپتاستىرۋعا، تاقۋالىققا جەتىپ، قۇدايعا جاقىنداي تۇسۋىنە ايتارلىقتاي ىقپال ەتكەن ەدى.

اققالي احمەت،

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى  اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

«مۇنارا» گازەتى، №14. 2020 جىل.

Abai.kz