حح عاسىردىڭ سوڭعى ون جىلدىعىندا ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى وپ-وڭاي كەلگەن ولجا سياقتى كورىنگەنىمەن، كۇردەلى ساياسي تارتىس، ءتىل بەزەسكەن ساياسي داۋ-داماي، كەسكىلەسكەن پىكىرتالاس ارقىلى كەلگەنى ايان. وسى ءبىر ساياسي كۇرەستىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرىپ، ەلدىك پەن ەگەمەندىك ءۇشىن كۇرەسكەن قايراتكەردىڭ بىرەگەيى - ءابىش كەكىلباەۆ. تاۋەلسىزدىك، ەگەمەندىك، مەملەكەتشىلدىك، ەلدىك ۇعىمدارى ءابىش اتىمەن قاتار ورىلەدى، ءبىرتۇتاس ۇعىنىلادى. ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەر ءابىشتىڭ كۇرەس ءتاسىلىنىڭ ءبىرى -كوسەم ءسوز. ءححى عاسىر بىلەكتىڭ ەمەس، بىلىكتىڭ، تەرەڭ ءبىلىمنىڭ عاسىرى ەكەنىن جازۋشىنىڭ جازعاندارىنان انىق كورەمىز. اسىرەسە مەملەكەتتتىك ءتىل ءۇشىن ءبىر ادامداي كۇرەسكەن، ءالى دە كۇرەسىپ كەلە جاتقان كەمەڭگەر، ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني كوسەمى ابەكەڭنىڭ الەمىنە بويلاپ، جازعانىن وقىپ، ايتقانىن تىڭداساق قازىرگىدەن جاعدايىمىز الدەقايدا جاقسىراق بولار ما، ۇلتسىزدانۋدان ارىلار ما ەدىك.

حح عاسىردىڭ سوڭعى ون جىلدىعىندا ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى وپ-وڭاي كەلگەن ولجا سياقتى كورىنگەنىمەن، كۇردەلى ساياسي تارتىس، ءتىل بەزەسكەن ساياسي داۋ-داماي، كەسكىلەسكەن پىكىرتالاس ارقىلى كەلگەنى ايان. وسى ءبىر ساياسي كۇرەستىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرىپ، ەلدىك پەن ەگەمەندىك ءۇشىن كۇرەسكەن قايراتكەردىڭ بىرەگەيى - ءابىش كەكىلباەۆ. تاۋەلسىزدىك، ەگەمەندىك، مەملەكەتشىلدىك، ەلدىك ۇعىمدارى ءابىش اتىمەن قاتار ورىلەدى، ءبىرتۇتاس ۇعىنىلادى. ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەر ءابىشتىڭ كۇرەس ءتاسىلىنىڭ ءبىرى -كوسەم ءسوز. ءححى عاسىر بىلەكتىڭ ەمەس، بىلىكتىڭ، تەرەڭ ءبىلىمنىڭ عاسىرى ەكەنىن جازۋشىنىڭ جازعاندارىنان انىق كورەمىز. اسىرەسە مەملەكەتتتىك ءتىل ءۇشىن ءبىر ادامداي كۇرەسكەن، ءالى دە كۇرەسىپ كەلە جاتقان كەمەڭگەر، ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني كوسەمى ابەكەڭنىڭ الەمىنە بويلاپ، جازعانىن وقىپ، ايتقانىن تىڭداساق قازىرگىدەن جاعدايىمىز الدەقايدا جاقسىراق بولار ما، ۇلتسىزدانۋدان ارىلار ما ەدىك.

جازۋشىنىڭ 2006 جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە جاريالانعان «ءتىل جانە تاۋەلسىزدىك» اتتى ەسسەسى ادامزات تاريحىنىڭ دامۋ ءۇردىسىن زەردەلەي وتىرىپ، قازاق ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان جولدارداعى قيلى بەلەستەرىن تۇتاس الەمدىك تاريحپەن ساباقتاستىرا قاراستىرىپ، ءتىل ءۇشىن كۇرەس - اسپان استىندا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كۇرەسپەن ءبىر ەكەنىن كورسەتتى. «قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە» دەگەن قاعيدانى الەمدىك تاجىريبە تۇرعىسىنان دالەلدەۋگە ۇمتىلادى. «ءتىلىن قۇرتۋ ارقىلى ەلىن دە قۇرتۋعا بولادى» دەگەن قارا نيەتتىڭ ەلىمىزدە قالاي جۇزەگە اسقانىن، قانداي جەتىستىكتەرگە جەتكەنىن ساراپتاي كەلە: «ءتىل تۋرالى ويلانۋ - ءبارى تۋرالى ويلانۋ. ءتىل كەلەشەگىن ەسكەرۋ - ارتىمىزدا قالعان مەن الدىمىزدا تۇرعاننىڭ ءبارىن دە ەسكە الۋ دەگەن ءسوز» دەپ تۇيىندەيدى. ورىس وتارشىلدىعىنىڭ قيتۇرقى ساياساتىن ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەيدى. اسىرەسە بۇراتانا جۇرتتى ءوز ماڭايىڭا تۇساۋدىڭ جولى وقۋ ءىسى ەكەنىن كورەمىز. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق دالاسىندا ميسسيونەرلىك جۇمىستار قارقىندى جۇرگىزىلىپ، ورىس-تۇزەمدىك مەكتەپتەر اشۋعا كوپ كۇش جۇمسالدى.  ءا.كەكىلباەۆ: «... ورىس-تۇزەمدىك مەكتەبى رەسەي ۇلت ساياساتىنداعى تۇراقتى ۇعىم بولىپ قالدى. كەڭەس كەزىندەگى ارالاس مەكتەپتەردىڭ داۋرەندەۋى - سونىڭ ايقىن دالەلى. ول حالىقتاردىڭ تابيعي تىلدەرىنىڭ دامۋىن قولدان تەجەپ، اعارتۋ ءىسىن ۇلتتىق دامۋدان گورى ۇلتسىزداندىرۋعا قىزمەت ەتكىزۋدىڭ بىردەن-ءبىر ءتاسىلى ەدى»،-دەيدى.  وتارشىلدىق الەۋمەتتىك لينگۆيستيكانىڭ تاعى ءبىر ۇستانىمى ءوز ءتىلىن وقۋ-ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزگى كوزىنە اينالدىرا وتىرىپ، بۇراتانا حالىقتىڭ، انىعىراق ايتساق، قازاق ءتىلىن مەكتەپ كولەمىنەن اسىرماۋ بولدى. وسى ماسەلەلەردى تەرەڭنەن قوزعاي كەلە جازۋشى: «بايىرعى ءتىل ساۋات اشۋدان باستاپ، قاي ماماندىق بويىنشا دا جوعارى ءبىلىم الۋعا تولىقتاي  پايدالانىلعان كۇندە عانا شىن مانىندەگى ءبىلىم الۋ تىلىنە اينالا الادى. تەك سونداي جاعدايدا عانا  ول مەملەكەت تىلىنە، بۇكىل مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ تولىقتاي قىزمەت اتقارۋ قۇرالىنا اينالا الادى»،-دەپ اتاپ كورسەتەدى. بۇل دەگەنىمىز جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى گۋمانيتارلىق ماماندىقتار عانا ەمەس، قازىرگى زاماناۋي ينجەنەرلىك-بيوتەحنيكالىق ماماندىقتار قازاق تىلىندە وقىتىلۋ دەگەن ءسوز. انا تىلدە يگەرىلگەن ءبىلىم عانا جاس مامانعا قۇت بولىپ داريدى. ول ءۇشىن باتىستىڭ عىلىمى مەن تەحنولوگياسىن ءوزى تىلىندە، ءوز داستۇرىندە سويلەتىپ وتىرعان قىتاي، جاپون جۇرتىنىڭ يگى ءداستۇرىن ۇلگى ەتۋگە تۋرا كەلەدى.  دەيتۇرعانمەن،  كەيبىر قازاقتار «وقۋ-ءبىلىم تەك ورىس تىلىندە، ماسكەۋدەن شىققان كىتاپتى عانا وقيمىز» دەگەن پيعىلدان ارىلار ەمەس. ابەكەڭدى تىڭداساق: «بۇل، اسىرەسە، ۇستەم تىلدەرگە باۋىر باسىپ قالعان جاعىمپاز ەليتا مەن جاڭا ىسكەر قاۋىم تاراپىنان ۇشىراسادى. بۇل جەرگىلىكتى تىلدەردىڭ ءبىلىم بەرۋ تىلىنە اينالۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋدە». وسىنداي ارەكەت كوپ جىل وتارلىق ەزگىدە بولعان الەم ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگىندە بولعان. تاۋەلسىزدىك جولىندا ۇلى ماقسات قويعان افريكا ەلدەرى دە جاعىمپاز قىلىقتاردان ارىلىپ، ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتۋدە. سوندىقتان قازىرگى قازاق قاۋىمى ءۇشىن رۋحاني تاۋەلسىزدىككە جەتۋ، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت رەتىندە سانانى جالتاقتىقتان ارىلتۋ باستى ماقسات.

لينگۆيستيكالىق وتارلاۋدىڭ ەكىنشى ءبىر قىرى جەرگىلىكتى ءتىلدىڭ سوزدىك قورىن شۇبارلاۋ، ۇستەم تىلمەن بۋدانداستىرىپ، وزىندىك سيپاتىنان ايىرۋ.  حح عاسىردىڭ باسىندا وسى ساياسات قارقىندى ءجۇردى. قازاق ۇلتى ءۇش رەت ءالىپبي اۋىستىردى،  ساۋاتسىزدىق جاعدايىنا كەلتىرىلدى. پانيسلاميزمنەن ۇرىككەن كەڭەس ۇكىمەتى اراب الىپبيىنەن باس تارتىپ، 1929 جىلى لاتىن ءالىپبيىن قابىلدادىق. ودان كەيىن پانتۇركيزم يدەياسىنان بوي تاسالاپ، 1940 جىلى كيريلل الىپبيىنە كوشىردى. وسى وزگەرىستەر حالىقتىڭ قاتىسۋىنسىز، قاتاڭ بۇيرىقپەن جۇزەگە اسقان، تۇتاس قازاق حالقىنا جاسالعان قيانات ەدى. قازىرگى تاڭدا ءتىلىمىزدىڭ شۇبارلانۋىنا باسى ارتىق 42 ءارىپتىڭ اسەر ەتكەنى سونشالىق، ورفوەپيالىق تۇرعىدان قاتە سويلەپ، قاتە جازساق تا بايقامايتىن بولدىق. ۇلتتىق دىبىستاۋ جۇيەمىز بۇزىلىپ، قازاقتىڭ ءسوزىن ورىسشا دىبىستايتىن حالگە كەلدىك. بولاشاقتا لاتىن ءالىپبيىن قابىلدايتىن بولساق، ەملە ەرەجەلەرىمىزدەگى قاتەلىكتەردى جوندەپ، اسىرەسە، ورىس تىلىنەن ەنگەن كىرمە سوزدەردى قازاق ءتىلىنىڭ زاڭىنا باعىندىرىپ بارىپ، قابىلداۋ قاجەت.

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ الدىندا تۇرعان جاھاندانۋ قۇبىلىسى دا كۇردەلى ماسەلە. قوعامتانۋشىلاردىڭ ءبىر توبى جاھاندانۋ ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ ءمانىن جويىپ، ولاردىڭ ورنىن ۇلتتان جوعارى حالىقارالىق ۇيىمدار باسادى دەپ تۇجىرىمدايدى. دەگەنمەن، شىنداپ كەلگەندە ۇلت پەن ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ تاريح ساحناسىنان ىعىسۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتتى.  جاھاندانۋ قۇبىلىسىنىڭ ءوزى ۇلتتىق ماسەلەنى وتكىر قويعىزىپ وتىر. كەڭەس ۇكىمەتى ىدىراپ، ورتا ازياداعى كوپتەگەن ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاۋى، ءتىپتى ەۆروپانىڭ وزىندە حورۆاتيا، سلوۆەنيا، ماكەدونيا سياقتى مەملەكەتتەردىڭ پايدا بولۋى - سونىڭ ايعاعى.  ەندىگە كەزەكتى ابەكەڭدى تىڭداساق: «...حالىقتى دا، ونىڭ تاۋەلسىزدىگىندە بار مۇراتىنا جەتكىزەتىن - وتارشىلدىققا قارسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا ءتان بولىپ ەسەپتەلەتىن وسى زامانعا ورايلاس ۇلتتىق دامۋعا باسا كوڭىل ءبولۋ. ول جوق جەردە بالاڭ تاۋەلسىزدىك كەشەگى كەندەلىكتىڭ قۇرساۋىنان شامالى ۋاقىتتا شىعا المايدى». ال ۇلتتىق دامۋ قازاق ءتىلىنىڭ تولىق قاندى قاجەتتىلىككە جاراپ، مەملەكەتتىك تىلگە اينالۋىنا تىكەلەي قاتىستى. بۇگىنگى كەزدە «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» جاڭا زاڭنىڭ قابىلدانۋىن قوعام كۇتىپ وتىر. بيلىك باسىندا ازعانتاي ورىسشىل قاۋىمنىڭ كوڭىلىنە قاراماي، ناقتى ارەكەت ىستەيتىن كۇن تۋدى. بۇدان ءارى جالپاقشەشەيلىككە سالىنۋدى ۋاقىت كوتەرمەيدى. قازاق ەلى شىن مانىندە ۇلت-مەملەكەت بولسا باسقا ەتنوستاردى مەملەكەت قۇراۋشى قازاق ۇلتىنىڭ ماڭىنا توپتاستىرىپ، قازاق ءتىلىن ەلدى بىرىكتىرۋشى قۇرالعا اينالدىرۋى قاجەت. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا جىل سايىن ۇكىمەت تاراپىنان مول قارجى بولىنۋدە. ەلباسىنىڭ «تىلگە قامقورلىقتى الدىمەن تىنىشتىققا قامقورلىقتان باستاۋ كەرەك. مەنىڭ ەل باسشىسى رەتىندەگى دە، قازاق رەتىندەگى دە پارىزىم قازاق ءتىلىن ءوسىرىپ، وركەندەتۋ» دەگەن ويلارىنا سۇيەنە وتىرىپ، قازاق ءتىلىن ناسيحاتتاۋدان گورى، تالاپتى كۇشەيتۋ كەرەك-اق. ءتىل تەڭدىگىنسىز -  ۇلت تەڭدىگى جوق. ۇلت تەڭدىگى قازاق ءتىلى ءبىلىم-عىلىم ءتىلى، بيلىك ءتىلى، زاڭ ءتىلى، مەملەكەت ءتىلى بولعاندا عانا كورىنەدى. بۇگىنگى  التى الاشتىڭ ابىزى ءابىش كەكىلباەۆ «ءتىل مەرەيى - ەل مەرەيى. بابالارىمىز باياعىدا ەسكەرتكەندەي، ادامزات تاريحىنا قاراساق، ءتىلى ماقۇرىم قاۋىمداردىڭ وزدەرى دە ماقۇرىم بولىپتى. ال تىلدەرىن دامىتىپ، كەمەلدەرىنە كەلتىرگەن حالىقتاردىڭ وزدەرى دە دامىپ، كەمەلدەرىنە كەلىپتى»،-دەيدى.

ءوز ۇلتىن قايتسەم كەمەلىنە كەلتىرەم دەپ، نە ايتسادا ايتەكە بيشە جارىپ، قازىبەك بيشە قازىپ، تولە بيشە تاۋىپ ايتاتىن cاڭلاق جازۋشىنىڭ قالامىنان تۋعان دۇنيە جاستارعا  - ونەگە، ۇلتقا - ساباق. جەتپىس دەگەن جايساڭ جاسقا جەتكەن ابەكەڭە ەلباسى «قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى» اتاعىن بەردى. بۇل جازۋشىعا عانا ەمەس - كۇللى قازاق ادەبيەتىنە بەرىلگەن باعا.

سابىر مۇرات بوكەنبايۇلى

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ

دوكتورى، پروفەسسور

«اباي-اقپارات»