- سماعۇل اعا، ءسىزدىڭ سوڭعى جاز­عان كىتابىڭىز «قيامەت-قايىم عاسى­رىن» وقىعاندا كادىمگىدەي تول­قىپ، ۇلكەن ويعا قالدىق. سەبەبى ءسىز وندا ءدىني نانىم-سەنىم، ءتۇرلى زا­مانالار جايلى، اينالادا بولىپ جاتقان قۇبىلىستار تۋرالى ساراپتاپ، ادامزاتتى تاۋبەسىنە كەلۋگە شاقىرىپسىز. اسىرەسە ف.نيتسششەنىڭ ءحىح عاسىردا «قۇداي ءولدى» دەگەنى­نە حح عاسىردا ايگىلى جازۋشى دوستوەۆ­سكيدىڭ «ءحىح عاسىردا قۇداي ولسە، وندا حح عاسىردا ادام ءولدى» دەگە­نى سانالى جاننىڭ ويلانباسىنا قوي­مايدى. قاي زاماندا دا ءوز تۇ­سىنا باعا بەرگەن ويشىلدار تابىلادى. وسى تۇستا ءسىز بۇگىن ءبىز ءومىر ءسۇ­رىپ جات­قان مىنا عاسىرعا قانداي تۇ­جى­رىم جاساپ، قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

- ءوزى ءومىر سۇرەتىن قوعام مەن زامان جايلى ويلانبايتىن ويلى ادام بولۋى مۇمكىن ەمەس. كەز كەلگەن ويلى ادام وسى ەكى ۇعىممەن قاتار، سول زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇرپاعىنىڭ بولاشاعى تۋرالى ويلارى انىق. تىلگە تيەك بولىپ وتىرعان «قيا­مەت-قايىم عاسىرى» - سونداي ويدان تۋعان ەڭبەك، ياعني مەنىڭ تەك قانا جازۋشى ەمەس، ءوز زامانىمىز تۋرالى، ءدىنىمىز تۋرالى وي تولعاۋىم ەدى. ءبىر جاعىنان، ونتولوگيا، ياعني قۇدايتانۋ، ەكىنشى جاعىنان، تەولوگيا - ءدىنتانۋ، سونداي-اق بۇل - ەسسە، ياكي وي. جوعارىدان كەلگەن بۇيرىق بولار، وسى كىتاپتى جازۋ ۇستىندەگى كەلگەن ويلار اق قاعازعا تىزبەكتەلە بەردى. ەندى قازىرگى زامانعا كەلەر بولساق، شىنىندا دا، ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان عاسىر بۇل - جاي عاسىر ەمەس، جالپى ادامزاتتىڭ تاريح الدىندا ەسەپ بەرەتىن، قورىتىندى شىعاراتىن عاسىرى. ەگەردە ول قورىتىندى شىعارا الماسا، بۇل اقىرى قيىنعا اپارىپ سوعاتىن قيىن عاسىر بولۋ قاۋپى بار. ويتكەنى قاسيەت­تى قۇران كارىمدە جانە وعان دەيىنگى كيەلى كىتاپتاردا دا ايتىلعان زاماناقىر جايلى بولجامداردىڭ كوپتەگەن بەلگىلەرى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا كولبەڭدەپ ءجۇر دەپ ايتۋ­عا نەگىز بار. ەڭ قيىنى - ادامداردىڭ نيەتى وزگەرىپ، قۇندىلىققا دەگەن كوزقاراسى وزگەرىپ، ادامدار قۇنىعىپ كەتتى. بۇل قۇبى­لىس قايدان، قالاي ءوربىدى دەر بولساق، ءتۇپ-تامىرىن سوناۋ XVI عاسىردان تاباتىندايمىز. سەبەبى سول تۇستان باستاپ باتىس الە­مىندە يمپەرياليزم دۇنيەگە كەلە باستادى. نەگىزى، قانداي دا بولسىن وركەنيەت ءوز باستاۋىن قارۋ شىعارۋدان الادى. بەرتىن كەلە، ادامزات سول قارۋدى سۋ جولىمەن، باسقا دا شالعاي جولدارمەن جەتكىزەتىن كەمە، پويىز سياقتى كولىك تۇرلەرىن ويلاپ تاپتى. سول باعىتتا كەي ەلدەردىڭ ارانى اشىلىپ، وزدەرىنەن السىزدەۋ ەلدەردى جاۋلاپ الۋعا كىرىستى. مۇنى يمپەرياليزمنىڭ الەمگە اۋىز سالۋى دەۋگە بولادى. سول ورتا عاسىرلاردا باتىستا ادامزاتتى كوپ نارسە­دەن شەكتەپ، اۋىزدىقتاپ وتىرعان ءدىن ەدى، ياعني حريستيان ءدىنى سوناۋ 16-18 عاسىرلاردا يمپەرياليزمگە تۇساۋ سالۋعا تىرىستى. نەگە؟ سەبەبى يمپەرياليزم ءوز ماقساتىنا جەتۋ جولىندا جاۋلاپ الۋ، توناۋ، قان توگۋ، زورلىق-زومبىلىقتان دا تايىنباي، اياق الىپ بارا جاتىر ەدى. وكىنىشتىسى، وسى قوعام ءوز جولىنا كەدەرگى بولعان ءدىندى السىرەتۋگە كوشتى عوي. كاپيتال ومىرگە كەلىسىمەن، بارلىق كۇش يدەولوگيالىق قارۋ، بارلىعى دا سونىڭ جاعىنا شىعىپ كەتتى دە، دىنگە بۇل اۋىر سوققى بولدى. مۇنداي پروتسەستەر باتىستىڭ بارلىق ەلىندە تەگىس ءجۇرىپ جاتتى. ناتيجە­سىندە سوناۋ نيۋتون، ونىڭ بەرگى جاعىنداعى دارۆين، جالپى عىلىمدا اشىلىپ جاتقان ءاربىر ۇلكەن جاڭالىق «قۇداي جوق» دەگەن قاعيدانىڭ قۇرالىنا اينالدى. سول جولعا قىزمەت ەتىپ، بۇقارانى اتەيزمگە ەرتىپ اكە­تۋگە بارىن سالدى. بۋرجۋازيا وعان ءماز بولىپ، قول سوعىپ وتىردى. مىنەكەي، دارۆين ەۆوليۋتسياسى وسى قولداۋ-قۋاتتاۋدىڭ ار­قا­سىندا دۇنيەگە كەلگەن ەدى. كاپيتال ءسوز­سىز وعان بارىنشا دەمەۋ جاساپ، ونىڭ الەم­دى شارلاۋىنا جاعداي جاسادى. كۇشەي­گەن ەۆوليۋتسيا بولسا، قۇدايدىڭ «تاعدى­رىنا» نۇكتە قويدى. مىنا قىزىققا قارا­ڭىز، بۇكىل باتىس بۋرجۋازياسى وزدەرىن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ قاۋىمنان ساناي وتىرىپ، ادامنىڭ، ياعني ءوز تەگىنىڭ مايمىلدان شىققانىنا سەندى سوندا. سولايشا «قۇداي ماسەلەسىن» شەشتى. سوندىقتان دا سول ءحىح عاسىردىڭ ويشىلى فريدريح نيتسشە «قۇ­داي ءولدى، ونى ءبىز ولتىردىك» دەپ الەمگە جار سالدى. ونى ەستىگەن فەدور دوستوەۆسكي «ءحىح عاسىردا قۇداي ولسە، وندا حح عاسىردا ادام ويىنا كەلگەندى جاساي بەرەتىن بولدى عوي» دەپ ءوزىنىڭ ادامي بيىك ويىن قورىقپاي ايتىپ سالدى. ۇلى جازۋشىنىڭ ايتقانى كەلدى، شىنىندا، قۇداي «ولگەننەن» كەيىن، ادام ازعىنداۋ جولىنا ءتۇستى. نيتسشەنىڭ فيلوسوفيالىق ءىلىمىن گيتلەر ءىلىپ اكەتتى دە، قولىنان كەلگەنشە ادامزاتتى قىرىپ-جو­يىپ، جەر بەتىن قانعا بويادى. ميلليون­داعان ادام ءفاشيزمنىڭ قۇربانى بولدى. وسىدان كەيىن حح عاسىر قۇدايسىزدار عا­سى­رى بولدى دەۋگە ابدەن نەگىز بار. جەر شا­رى­نىڭ جارتىسىن سوتسياليزم جايلادى. ولاردىڭ نەگىزگى ماقساتى سول - قۇدايعا سەنە­تىندەردىڭ كوزىن جويىپ، اتەيستەردى العا ۇمتىلدىرۋ بولعانى وزدەرىڭىزگە ايان. سول ماقساتقا جەتتى، ونىڭ زاردابىن ءسىز بەن ءبىزدىڭ اتا-بابامىز دا تارتىپ، ءتىپتى بۇگىنگە دەيىن سالقىنى سەزىلىپ قالادى. دىنسىزدىك پەن يماننان اجىراۋدىڭ زاردابىن قازاق تارتۋداي-اق تارتتى: بىزگە ۇلگى كورسەتىپ، باتا بەرۋگە ءتيىس قاريالارىمىز اراق ءىشىپ، توي-تومالاق قۋعا اينالدى. مىنەكەي، وسىنداي شىندىقتى، وسىنداي سۇمدىقتى كورگەن بۋىننان قالعان بىزدەر وسى جاعىن كوپتەن ويلاندىق.

- كوپتەن ويلاندىق دەيسىز، ال ەندى وسى سوزىڭىزگە قاراپ جۇرت كوكە­يىندە «ەگەر كوپتەن ويلانسا، وندا نەگە بۇرىنىراق جازبادى، بۇگىن­گىدەي اتا سالتتىڭ ساقالىنا جارماسىپ، مارقۇمداردىڭ زيراتىن قيرا­تاتىن ۇرپاق، بالكىم، سوندا تۋماس پا ەدى؟» دەگەن وي تۋى زاڭدى عوي؟

- كورگەنىمىزدى، بايقاعانىمىزدى قاي­تەيىك، نەگىز بولماي، سۇيەنەتىن دەرەك بولماي ءبىز ەشتەڭە ايتىپ، جازا المايتىن ەدىك قوي. سوندىقتان كوزىمىز اشىق بولعانىمەن - سوقىر، قۇلاعىمىز بولعانىمەن - كەرەڭ، ءتى­لى­مىز بولعانىمەن مىلقاۋدىڭ كۇيىن كەشۋگە ءماجبۇر بولدىق. سەبەبى كەڭەس ۇكىمەتى كۇيرەپ، تەمىر تورلارى قۇلاماي، ءبىزدىڭ قولىمىز الەمدىك فيلوسوفياعا جەتپەدى. تەرەڭ ويلى عۇلامالار ەڭبەگى، قۇران سەكىلدى ۇلى كىتاپتاردى وقۋعا تىيىم سالىنعان ەدى. تاۋەلسىزدىك ۇرپاعى، بالكىم، ءبىزدى ءتۇسىن­بەس، سەبەبى ءبىزدىڭ كورگەنىمىزدى، باقىتتارىنا وراي، ولار كورگەن جوق. ولار ەركىن، ولار تىيىم دەگەندى بىلمەيدى. شۇكىر، تاۋەلسىز­دىكتىڭ كەلۋى اقپاراتقا جول اشتى عوي. بۇرىن تىيىم سالىنعان تالاي-تالاي تۋىندىلار اۆتورلارى اقتالىپ، ارامىزعا ورالدى. ءنا­تي­جەسىندە ءبىز قازىرگى زامان، قازىرگى قو­عامعا وسىنداي وي ايتا الاتىن دارەجەگە جەت­تىك. وسى تۇستا ايتا كەتۋگە ءتيىسپىز. 1991 جىلى ەگەمەن ەل بولعاندا ەكى بىردەي ۇلكەن تاريحي جاڭالىق بولدى. ونىڭ ءبىرى - جاق­سى، ەكىنشىسى... جاقسىسى - تاۋەلسىز ەل بولىپ، وتارلىق بۇعاۋدان قۇتىلساق، ال جامانى - ءوزىمىز بىلمەي، سەزبەي، اساۋ تولقىنعا كۇمپ بەرگەندەي بولدىق. سول جولدا ءبىز كوپ­تەگەن قيىندىقتارعا ۇشىراستىق. كاپيتال «قۇداي» بولىپ ەسەپتەلەتىن سول اساۋ اعىسقا تۇسكەن باتىس ەلدەرىنىڭ كۇيىن قازىر كورىپ وتىرسىزدار: ءار ەلىندە داعدارىس، اقشاعا تابىنعان باتىس الەمى جاراتۋشىسىن «ءولتىرىپ»، ورنىنا، تاققا اقشانى وتىر­عىزدى. سويتكەن كاپيتاليستىك جۇيەنىڭ جەر بەتىندە بۇگىن ۇلكەن داعدارىسى باستالدى. سەبەبى ول «تاققا وتىرعىزعان» اقشا ادام­زاتقا باقىت الىپ كەلمەدى. تىعىرىق پەن داعدارىستىڭ بار ءمانىسى - وسىندا. وكىنىشكە قاراي، ادامزات ءالى كۇنگە دەيىن كاپيتاليزمنەن باسقا دامۋدىڭ جولىن ويلاپ تاپقان جوق، ءازىر. بىراق سوعان قارا­ماستان يماندى قوعام قۇرساق دەگەن ارمان بار بىزدە. ول الاش ارمانى ەدى. ەركىن نارىق قالا بەرۋى كەرەك، ارينە، بىراق يماندى نارىق بولسا. سول سياقتى كاپيتاليستىك قوعامعا دا ەشكىم قارسى بولماس ەدى، ەگەر ول يماندىلىققا يەك ارتقان، حالىققا جۇمىس ىستەيتىن ادال كاپيتال بولسا. ول حالىقتىڭ نەگىزگى بولىگىن سورلاتاتىن كاپيتال بولماۋعا ءتيىس قوي. وكىنىشكە قاراي، ءبىز ونداي كاپيتالدى كوپ­تەگەن ەلدەر ءتاجىري­بەسىنەن كورىپ تە ءجۇرمىز. ماسەلەن، اراب ەل­دەرىندە پيراميدانىڭ ۇشار باسىنداعى باي-شونجارلار ودان سا­يىن داۋلەتى تاسىپ، ال قالىڭ بۇقارا بولسا باقىتسىز كۇيگە تۇسۋدە، ارينە، الەۋمەتتىك تۇرعىدا. قازىر ول ەلدەردە بولىپ جاتقان الاپات سوعىستار سونىڭ ناتيجەسى دەۋگە ءاب­دەن نەگىز بار. سوندىقتان دا ءبىز، قازاقستان نا­رىقتىڭ مۇنداي داعدارىسقا اپارىپ سوقتىراتىن ەمەس، يماندى جولىن تاپسا ەكەن دەگەن نيەتپەن وسىنداي ەڭبەك جازىپ وتىرمىز.

- قازاق - ەشقاشان يمانىنان اجى­راماعان حالىق. سويتە تۇرا، ءبىز قازاقتى ءدىندار بولدى دەي الامىز با؟ قازىرگى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ سەنىمى، سوعان ساي ءوزىن-ءوزى ۇستاۋىنا، سەنىمىن سىرت پىشىنىمەن كورسەتۋ قۇ­بى­لىسىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

- جۋىردا عانا مەن ەگيپەتتە بولىپ كەلدىم. سوندا سول كايردىڭ وزىندە قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ەش تۇمشالانباي-اق، زاماناۋي كيىممەن جۇرگەنىن كوردىم. بەت-اۋزىنا دەيىن بۇركەپ نەمەسە قاپ-قارا كيىنىپ ءجۇر­گەندەر ول جاقتا جوقتىڭ قاسى. ال ەندى كورشى اراب ەلىندە جاعداي ءتىپتى باسقا. ولاردىڭ كيىمى دە، يسلامعا دەگەن قۇلقى دا وزگەشە. مىنەكەي، سول ءتارىزدى سەنىم، يمان، ءدىندى ۇستانۋ دەگەن دە ءار ەلدىڭ تاريحي مەنتاليتەتىنە، سالت-داستۇرىنە ساي ەنۋى كەرەك، مەنىڭشە. بۇل جايلى قاسيەتتى قۇران كارىم­دە دە ايتىلعان، ياعني ءدىندى تىم اسىرا سىلتەپ، فانات دارەجەسىندە ۇستانۋدان ساق بولۋدى ەسكەرتەدى. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) حا­ديستەرىندە دە ايتىلادى. نەگىزىندە، قازاق - يماندى جۇرەگىنە تەرەڭ ۇيا­لات­قان حالىق. الايدا قازاق ەشقاشاندا دىنگە بايلانىستى كيىمىن وزگەرتپەگەن، ءوزىنىڭ ۇلتتىق كيىمىندە قالعان. سەبەبى ءبىزدىڭ ۇلت­تىق كيىمىمىز شاريعاتتا ايتىلعان شارتتارعا قايشى كەلمەيدى. سوسىن تاعى ءبىر ايتارلىعى حالقىمىز ەشقاشان ءدىني فانات بولماعان. بىراق قازىر ءتىپتى ەل-جۇرتى قالاعا كوشىپ، قاڭىراپ قالعان اۋىلدارعا بارساڭىز دا، ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان كونە مەشىتتەردى كورەمىز. ياعني بۇل - اۋىلداردا مەشىت بولدى، ونىڭ يمامى، مولدالارى بولدى، سون­دىق­تان اۋىل ءدىني ساۋاتتى بولدى دەگەننىڭ ءدا­لە­لى. ءتىپتى ءبىزدىڭ احاڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆ جاساپ شىققان ءتول ءالىپبيىمىزدىڭ اراب گرافيكاسى نەگىزىندە ازىرلەنگەن توتە جازۋدا بولۋىنىڭ ءوزى ءدىني ساۋاتتىلىعىمىزدىڭ بۇلتارتپاس دالەلى ەدى. ءCوزسىز، ءبىز مۇسىل­ماندىقتى جۇرەكپەن قابىلداعان حالىق­پىز، بىراق ءبىز ءدىندى قازاقتىڭ، تۇركىلەردىڭ مەنتاليتەتىنە، دالانىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ۇستاندىق، ەشبىر جەرىنەن بولمىسىمىزبەن قايشىلىق تۋعان جوق.

- ال ەندى وسى تۇستا ءسوزىڭىزدى بولەيىن، «قازاق تاڭىرلىك ءدىندى ۇستاندى، شامان بولدى» دەيتىندەر دە تابىلىپ ءجۇر. وعان دالەل رەتىندە ەل ىشىندە ساقتالعان كەيبىر، ايتالىق، وتقا ماي قۇيۋ، ايعا سالەم سالۋ سەكىلدى سالتتاردى العا تارتادى. سول سەكىلدى قازاقتىڭ ءبىرتۋار تۇل­عاسى، عاجايىپ دارىن يەسى شوقان ءۋا­ليحانوۆتىڭ «قازاقتارداعى شا­مان­دىق­تىڭ قالدىعى» اتتى عىلىمي مونو­گرافياسى دا بار. وسىعان نە دەر ەدىڭىز؟

- راس، ءار اۋىلدا باقسىلار بولدى، ءتىپتى ءالى كۇنگە دەيىن باقسىلىق ساقتالعان. ولاردىڭ قوعامداعى ورنى قانداي؟ نە ءۇشىن باقسىلىق فەنومەنى جويىلماي كەلەدى؟ سەبەبى ونىڭ ەل ىشىندە اتقاراتىن ءوز فۋنكتسياسى بار، ول ەمشىلىك قىزمەت اتقا­رادى. شىنىنا كەلەر بولساق، باقسىلاردىڭ سىرت كەيپى شاماندىققا تارتقانىمەن، ىشكى مازمۇنى جاعىنان مۇسىلماندىققا جاقىن جاندار ەدى. سەبەبى ولار اللادان بەرىلگەن ەمشىلىك قاسيەتىن ادامدارعا بەرۋ ارقىلى اللادان اۋرۋعا شيپا تىلەگەن. ال ەندى قازىرگى كەزدە ءبىز اتا-بابامىز مىڭ جىلدان بەرى ۇستانىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋىمىز كەرەك. سەبەبى ءداس­تۇرلى دىنىمىزدە ەشقانداي تەرروريزمگە، ۆانداليزمگە ورىن جوق. قازاقتا ەشقاشان ءبىر اتانىڭ بالالارى ءبىر-بىرىنە وق اتپاعان. قازاق «مۇسىلماندىق استە-استە» دەپ تەككە ايتپاعان. بۇل - ناعىز فاناتيزمگە قارسى تويتارىس بەرەتىن تاربيە. ال قازاقتىڭ اۋزىنان اللاسى ەش ۋاقىتتا تۇسپەگەن. ءدىن بولشەكتەنۋدىڭ، ىرىتكى سالۋدىڭ ەمەس، ۇلتتىق تۇتاستىقتىڭ فاكتورى بولعان. دالاداعى جالعىز ءدىن يسلام بولدى، باسقا ەشقانداي ءدىندى ءبىزدىڭ حالقىمىز قابىلداعان جوق. ءبىز سول قالىپقا، ياعني ءدىني تۇتاستىققا قايتا كەلۋىمىز كەرەك.

- كەڭەستىك زاماننىڭ قازاققا اكەلگەن ۇلكەن ءبىر قاسىرەتى - قۇداي­سىزداندىرعانى. ال ەندى تاۋەلسىز­دىكتىڭ ەڭ ۇلكەن سىيى دەسەك تە بولار، قازاقتى قايتا قۇدايمەن قا­ۋىش­تىردى. بىراق ءدىني بوستاندىقتى دا دۇرىس تۇسىنبەۋدەن ءبىز نەشە اع­ىم­­عا ءبولىنىپ، ءتىپتى ءبىر وتباسىنىڭ ءمۇ­شەلەرى ءارتۇرلى سەنىم جەتەگىندە كەتىپ، داستارقان باسىندا بىرگە تا­ماقتانا المايتىن حالگە جەتكەن دە جايىمىز بار. باسقا سەكتالاردى ايت­پاعاننىڭ وزىندە، مۇسىلمان دە­گەندەردىڭ ءوز ىشىندە دە قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن جوققا شىعارۋشىلار تابىلىپ ءجۇر...

- مەن، مىنە، سوعان قارسىمىن. باتىستا تۇركى وركەنيەتى دەگەن ۇعىم بار. ءبىز سول ءوز وركەنيەتى بار ۇلكەن تۇركى جۇرتىنىڭ ءبىر بولشەگىمىز. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ بۇكىل بول­مىسىمىزعا سىڭگەن ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى ىسىرىپ تاستاۋعا بولمايدى. جالپى، قازاق عۇرپىنداعى اتا-بابا مازارىن قۇرمەتتەۋ، قايتىس بولعاندارعا قۇران باعىشتاۋ شا­ري­عاتقا قايشى نارسەلەر ەمەس. ناماز وقى­عاندا دا سوڭىندا اتا-بابا ارۋاعىنا ارناپ دۇعا ەتۋ بار عوي. قۇران حاتىم قىلۋ - ەشقانداي دا اللاعا سەرىك قوسۋ ەمەس، ارۋاقتى سىيلاۋ. سول سەكىلدى اتا سىيلاۋ، انا سىيلاۋ دەگەننىڭ ءوزى يماننىڭ ەڭ ءبىرىنشى شارتتارى، «جۇماقتىڭ كىلتىن انا تابانى­نىڭ استىنان ىزدەڭدەر» دەيدى پايعامبا­رىمىز ءوز حاديستەرىندە. ال قازىرگىدەي قى­رىق پىشاق بولىپ جاتقاندىعىمىز ول ءارتۇرلى ءدىني ءبىلىم العاندىقتان دەپ ويلايمىن. 90-جىلدارى ءبىزدىڭ ءبىلىم ىزدەپ شەتەلگە كەتكەن جاستارىمىزدىڭ دەنى جاقسى ءبىلىم الىپ كەلدى، اسىرەسە تۇركياعا بارعان­دار دەر ەدىم مەن. ال ەندى ءبىزدىڭ شىعىسى­مىزداعى دامىماي قالعان يسلام مەملەكەتتەرىنە بارىپ ءبىلىم العان جاستاردىڭ كەيبىرەۋلەرى سول ەكسترەميستىك ۇگىت-ناسي­حاتتىڭ جەتەگىنە ءوزىنىڭ قالاي ەرىپ كەتكەنىن دە بىلمەي قالدى. ەلىمىزدىڭ ءار شەتىندە ءوزىن-ءوزى قوپارىپ جۇرگەن بالالار كوزى اشىل­ماي، ساناسىنا تازا ءبىلىمنىڭ ەمەس، ارام­زا پيعىلداعى ۇگىت-ناسيحاتتىڭ ۋى ەگىل­گەندەر. ولاردىڭ ميىن ۋلاعان، ەكىنشى جا­عىنان، ۇلكەن قارجىمەن ولاردىڭ اياق-قولىن بايلاعان. ولاردىڭ كوبى شەتتە ءجۇ­رىپ، ۇيىنەن قارجىلاي كومەك الا الماي، ءوزىن-ءوزى اسىراۋ جولىندا الگىندەيلەردىڭ قۇرىعىنا ءىلىنىپ قالعان كەدەيدىڭ بالالارى دەپ توپشىلايمىن ءوز باسىم. شىن ءمانىن­دەگى يسلامي ءىلىم بەرىلسە، وندا ول كەرىسىنشە قوعامعا بارىنشا پايداسىن تيگىزىپ، ادام اتاۋلىعا مەيىرىمىن توگەر ەدى. سەبەبى ءبىزدىڭ ءدىنىمىزدىڭ نەگىزى تەك گۋمانيزمنەن تۇرادى. سونداي تەرەڭدىككە بارماعاندىقتان دا، ول بالالار سەكتالىق دارەجەدەگى ءدىني اعىم­داردىڭ قۇربانى بولىپ جاتىر. ول وتە وكىنىشتى جاعداي.

- ماسەلەن، «مادەنيەت ولگەن جەردە وركەنيەت سالتانات قۇرادى» دەگەن ءسوز بار، ءسىز وسىعان كەلىسەسىز بە؟

- وتە دۇرىس ايتىلعان ءسوز، مەن بۇعان تولىعىمەن كەلىسەمىن. راسىندا، جاھان­دانۋدى مادەني قۇبىلىسقا ەمەس، وركە­نيەتكە بالايمىن ءوز باسىم. ال سول جاھان­دانۋدى، ۇلتتىق مادەنيەتتەردى ءوز ەكپىنىمەن ۇشىرىپ، جويىپ كەتەتىن الەمدىك داۋىل دەۋ­گە بولادى. جاھاندانعان جۇرت ءبىر-بىرىنەن اۋمايتىن ۇيلەر سالۋدا. ماسەلەن، توكيو مەن نيۋ-يوركتەن نە ايىرماشىلىعى بار؟ سول سياقتى ءبىر-بىرىنەن اۋمايتىن ادەت-عۇرىپ، ءبىر-بىرىنەن اۋمايتىن كيىم-كەشەك كيىپ، تۋرا سونداي كينوفيلمدەر كورەدى. سويتەدى دە ءار حالىق ءوزىنىڭ ۇلتتىق كەلبەتىن جوعالتادى. ال جاھاندانۋدىڭ دا كوزدەگەنى - سول. ويتكەنى ول - وركەنيەت، ال وركەنيەتتە ۇلت­تىق بەت جوق. ۇلتتىق بەت تەك قانا مادە­نيەت­تە عانا بار.

الاشقا ايتار داتىم...

سەنىم، يمان، ءدىندى ۇستانۋ دەگەن دە ءار ەلدىڭ تاريحي مەنتاليتەتىنە، سالت-داستۇرىنە ساي ەنۋى كەرەك، مەنىڭشە. بۇل جايلى قاسيەتتى قۇران كارىمدە دە ايتىلعان، ياعني ءدىندى تىم اسىرا سىلتەپ، فانات دارەجەسىندە ۇستانۋدان ساق بولۋدى ەسكەرتەدى. نەگىزىندە قازاق - يماندى جۇرەگىنە تەرەڭ ۇيالاتقان حالىق. الايدا قازاق ەشقاشاندا دىنگە بايلانىستى كيىمىن وزگەرتپەگەن، ءوزىنىڭ ۇلتتىق كيىمىندە قالعان. سەبەبى ءبىزدىڭ ۇلتتىق كيىمىمىز شاريعاتتا ايتىلعان شارتتارعا قايشى كەلمەيدى. سوسىن تاعى ءبىر ايتارلىعى - حالقىمىز ەشقاشان ءدىني فانات بولماعان. بىراق قازىر ءتىپتى ەل-جۇرتى قالاعا كوشىپ، قاڭىراپ قالعان اۋىلدارعا بارساڭىز دا، ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان كونە مەشىتتەردى كورەمىز. ياعني بۇل - اۋىلداردا مەشىت بولدى، ونىڭ يمامى، مولدالارى بولدى، سوندىقتان اۋىل ءدىني ساۋاتتى بولدى دەگەننىڭ دالەلى. ءتىپتى ءبىزدىڭ احاڭ، احمەت بايتۇرسىنۇلى جاساپ شىققان ءتول ءالىپبيىمىزدىڭ اراب گرافيكاسى نەگىزىندە ازىرلەنگەن توتە جازۋدا بولۋىنىڭ ءوزى ءدىني ساۋاتتىلىعىمىزدىڭ بۇلتارتپاس دالەلى ەدى. ءCوزسىز، ءبىز مۇسىلماندىقتى جۇرەكپەن قابىلداعان حالىقپىز، بىراق ءبىز ءدىندى قازاقتىڭ، تۇركىلەردىڭ مەنتاليتەتىنە، دالانىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ۇستاندىق، ەشبىر جەرىنەن بولمىسىمىزبەن قايشىلىق تۋعان جوق.

سۇحباتتاسقان -  ءماريام ءابساتتار

«الاش ايناسى» گازەتى