ءال-فارابي بابامىز: «كەز-كەلگەن ەلدىڭ بولاشاعىن كورگىڭ كەلسە، سول ەلدە تۇرىپ جاتقان جاستاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە قارا» دەگەن ەكەن. ەندەشە، قازاقستان جاستارىنىڭ الەۋمەتتىك بەت-بەينەسى قانداي؟ قازىرگى جاھاندانۋ جاعدايىندا ءتۇرلى الەمدىك مادەني پروتسەستەر قازاقستان جاستارىنا قالاي اسەر ەتىپ جاتىر؟ وسى ماسەلەلەر بويىنشا وي وربىتسەك.

39257 وتباسى اجىراسقان

ءال-فارابي بابامىز: «كەز-كەلگەن ەلدىڭ بولاشاعىن كورگىڭ كەلسە، سول ەلدە تۇرىپ جاتقان جاستاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە قارا» دەگەن ەكەن. ەندەشە، قازاقستان جاستارىنىڭ الەۋمەتتىك بەت-بەينەسى قانداي؟ قازىرگى جاھاندانۋ جاعدايىندا ءتۇرلى الەمدىك مادەني پروتسەستەر قازاقستان جاستارىنا قالاي اسەر ەتىپ جاتىر؟ وسى ماسەلەلەر بويىنشا وي وربىتسەك.

39257 وتباسى اجىراسقان

"جاس وتان" جاستار قاناتىنىڭ 2008-2011 جىلدارعا ارنالعان ءىس جوسپارىندا ەلىمىزدىڭ ۇلكەن الەۋەتىن قۇراپ وتىرعان، قازاقستانداعى 14 پەن 29-عا دەيىنگى جاستاردىڭ سانى 4 569 885 ادام دەپ كورسەتىلگەن. بۇل ەلىمىزدىڭ 30%-ىن قۇراپ وتىر. سونىمەن قاتار، مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلكەن قولداۋىمەن اۋىل جاستارىنىڭ ءبىلىم الۋ ماقساتىندا قالاعا قاراي اعىلۋى، جاستار بەلسەندىلىگىنىڭ ارتۋى دا قۋانتارلىق جاعداي بولعانىمەن، ولاردىن كوپشىلىگى قوعامدا لايىقتى ورىندارىن تاۋىپ جاتقان جوق. ماسەلەگە كەڭىنەن توقتالساق. قازىرگى جاھاندانۋ «مودەرن» مەن «پوستمودەرن» ءتۇرلى مادەني مودەلدەرىن ۇسىنۋدا. جاستاردا قازىرگى ۇلتتىق يدەنتيفيكاتسيا السىرەپ، ءوزىن وسى مادەني ستيلدەرگە جاتقىزىپ، ءوز بەينەسىن سودان كورىپ، ريزاشىلىق تابۋى باسىم. ونداي ستيلدەر قازىر «سكينحەدتار»، «روكەرلەر»، «حيپپيلەر»، «بايكەرلەر»، «مەتالليستەر»، «كريميناليتەت» ت.ب. مارگينال توپتاردىڭ ءتىزىمى بولىپ كەتە بەرەدى. جاھاندانۋدىڭ مۇنداي مادەني مودەلدەرى جاستاردىڭ سالاۋاتتى الەۋمەتتىك بەلسەندىلىكتەرىن ء(بىلىم الۋ، ەڭبەككە قۇشتارلىق، وتباسىنىڭ قۇندىلىعى، جۇبايىلىق ادالدىق، بالا ءسۇيۋ، تاربيەلەۋ) تومەندەتىپ، جاپپاي الۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق پروبلەمالارعا (ناشاقورلىق، ماسكۇنەمدىك، اجىراسۋ، ەڭبەككە، كاسىپكە قۇشتارلىقتىڭ جويىلۋى) باتىرىپ بارادى. وقۋ وقىپ جۇرگەن جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى، قازىرگىدەي قىمباتشىلىق زاماندا وقۋدىڭ، پاتەردىڭ اقشاسىن تولەۋ كەرەك دەپ، بىرەۋى «وحران»، ەندى بىرەۋى رەستوراندا وفيتسيانت، بازاردا اربا يتەرىپ، كۇنەلتىپ ءجۇر. ال ەندى مۇنداي جۇمىستاردى اۋىرسىنىپ، كۇن كورۋدىڭ وڭاي جولىن ىزدەگەندەر ءار ءتۇرلى قىلمىستىق ارەكەتتەرگە بارىپ ءجۇر. نەگە جاعداي وسىنشا كۇردەلەندى؟
مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىنا كەرى اسەر ەتەتىن اۋقىمدى پروبلەمالار مىنالار:
- ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق ساياساتىنىڭ اقساۋى;
- جاستاردىڭ ناشا، تەمەكى، اراققا ءۇيىر بولۋى;
- جاستار اراسىنداعى قىلمىستىڭ كوبەيۋى;
- جاستاردىڭ ءار ءتۇرلى ءدىني، يدەولوگيالىق اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتۋى.
ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك. ءماجىلىس دەپۋتاتى يراك ەلەكەەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ەلىمىزدە جىل سايىن 300 مىڭ جاساندى تۇسىك جاسالادى ەكەن. ول - بۇكىل تۋ كورسەتكىشىنىڭ 80 پايىزى.(http://i-news.kz/news/ 30.06.10).
ادام ۇرپاعىن ءوربىتۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى Cالتانات بايقوشقاروۆا بىلاي دەيدى: "قۇرىلعان وتباسىلاردىڭ (ايەلدەردىڭ) بالا تۋىنىڭ ورتاشا كورسەتكىشى - 30 جاس. ستاتيستيكا وتباسىن قۇرعان جانداردىڭ ءوزى بالالى بولۋعا اسىقپايتىندىعىن كورسەتىپ وتىر. بۇل - وتە جاعىمسىز كورسەتكىش. سەبەبى، ايەلدەردىڭ فيزيولوگيالىق قۇرىلىمىن ەسكەرسەك، 18-25 جاس ارالىعى - بالا كوتەرۋگە ەڭ ىڭعايلى شاق. ال 30 جاستان كەيىنگى انالاردىڭ بالا تۋ مۇمكىنشىلىگى ازايىپ، دەنى ساۋ بالانى دۇنيەگە اكەلۋى قيىنداي تۇسەدى"( http://www.zhardem.kz/ 30.06.10)
قر ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنشە، 2007 جىلى 146 مىڭ 380 نەكە تىركەلىپ، تۋرا ءبىر جىلدان سوڭ 36 مىڭ 108 وتباسى اجىراساپ كەتكەن. ياعني شىڭىراق قۇرعانداردىڭ 25%-ى. ال وتكەن 2010 جىلى 140 386 نەكە تىركەلىپ ءبىر جىل وتەر-وتپەستەن ونىڭ 28%-ى، ياعني 39 257 وتباسى اجىراسقان.

قارابايىر "بۇقارالىق مادەنيەت"

الەم بويىنشا ءبىر كۇندە 15 ميلليارد تەمەكى شەگىلەدى ەكەن. ەگەر وسى ءبىر كۇندە شەگىلەتىن تەمەكىلەردى قاتارىنان ءتىزىپ قوياتىن بولساق ەل شەكاراسىن اينالدىرىپ شىعۋعا بولادى. قاراعاندى وبلىستىق سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ ورتالىعىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، قازاقستاندا تەمەكى شەگۋشىلەردىڭ پايىزدىق كورسەتكىشى بۇكىل حالىقتىڭ 28%-ىن قۇرايدى. جىلىنا وسى تەمەكىدەن 25 مىڭ ادام ولەدى. وسى ورتالىقتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا قازاقساتاندا 29 جاسقا دەيىنگى ازاماتتاردىڭ 74%-ى الكوگولدىك ىشىمدىكتەردى پايدالانادى، ياعني 3 381 715 ادام. ا.مولداباەۆ www.centrasia.ru سايتىندا جاريالانعان "افگانسكيە ناركوتيكي نا "سەۆەرنوم مارشرۋتە" اتتى ماقالاسىندا قازىرگى تاڭدا قازاقستانداعى ناركومانداردىڭ سانى 100 مىڭ ەكەنىن ايتادى. ال كەيبىر حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ رەسمي ەمەس مالىمەتتەرىنشە، قازاقستانداعى ناشاقورلىققا ۇرىنعانداردىڭ سانى 300 مىڭنان اسادى ەكەن. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جاستار (http://www.centrasia.ru/ 01.07.10).
قر ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ اقپاراتى سۇيەنسەك، 2008 جىلى 127 478 قىلمىس تىركەلىپ، ونىڭ ىشىندە 5 769 ءجاسوسپىرىم تىركەلگەن. 2009 جىلدىڭ قازان ايىندا باتىس قازاقستان وبلىستىق پروكۋراتۋراسىنىڭ "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىمەن بىرىگىپ ۇيىمداستىرعان دوڭگەلەك ۇستەلىندە باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ پروكۋرورى قازاقستان بويىنشا جاسوسپىرىمدەردىڭ قىلمىسىنىڭ ءورشىپ بارا جاتقاندىعىن ايتقان (http://www.egemen.kz/01.07.10).
قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني دامىپ جاتقاندا جاستاردىڭ ءدال وسىنداي نەمكەتتىلىكتىڭ شىلاۋىندا كەتۋى الاڭداتادى. اسىرەسە، بۇل ەنجارلىق مادەني دامۋىمىزعا تەكتىلىك پەن تالعامنىڭ، سارالاۋ مەن ساراپتاۋدىڭ السىرەۋىنە سوقتىرىپ وتىر. سوندىقتان بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن نىعايتۋ مەن مادەني قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ قالۋ وتە وزەكتى پروبلەماعا اينالدى. مەملەكەتىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي دامۋىنداعى مادەني بەي-جايلىق تومەندەگىدەي كەلەڭسىز، زيانكەس پروتسەستەردى تۋدىردى:
- ەلدە جاپپاي قارابايىر «بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ» تارالۋى;
- جاستار مەن جاس وسپىرىمدەردىڭ مادەني تالعامسىزدىعى ;
- بايىرعى ۇلت قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇرالارى مەن قۇندىلىقتارىن، ءتىلىن قاجەتسىنبەۋ;
- شىعارماشىلىق ونەرىنىڭ سۇرانىسقا يە بولماۋى;
- كاسىبيلىك ونەردەن اۋەسقويلىق ونەردىڭ باسىم ءتۇسۋى، ت.ب.
بۇگىنگى جاھاندانۋ ۋاقىتىندا جاستاردى وسىنداي رۋحاني ازعىنداۋدان شىعاتىن جولداردى قاراستىرۋ - كۇن تارتىبىنە شىعىپ وتىرعان كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.

ادامگەرشىلىك ء"ۆيتامينى" جەتىسپەيدى

بىزدەگى بالالار مەن جاس جەتكىنشەكتەردىڭ ينتەلەكتۋالدىق ورەسى وزدەرىنىڭ جاس دەڭگەيىنەن اسىپ ءتۇسىپ «الەۋمەتتىك باسەكە» جولىندا ءوز بالالارىن جەكەمەنشىك ارناۋلى مەكتەپتەرگە ورنالاستىرۋعا ۇمتىلۋدا. البەتتە، بالالار، جاستار جان-جاقتى، مول ماعلۇماتتى بولىپ جەتىلىپ كەلەدى، بۇل ارادا ادامزات بالاسى ءبىلىمپاز بولىپ وتىر، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى نىعايىپ، كەڭ قانات جايدى، اقپارات كولەمى ۇلعايدى. دەمەك، بۇل فاكتورلاردى نازاردان تىس قالدىرماعانىمىز ماقۇل. سولاي بولا تۇرعانىمەن، تاربيە ىسىندە مىنا ماسەلەرگە ءمان بەرىلمەي بارادى: جاقسىلىققا سۇيەنىپ، جاماندىققا كۇيەنە ءبىلۋ; قايعىنى بولىسە ءبىلۋ; قايرىمدىلىق، قاراپايىمدىلىق; ۇلكەندى سىيلاپ، كىشىگە ىزەتپەنەن قاراۋ; مەيىرباندىق سياقتى كىسىلىك، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى بالانىڭ تال بويىنا ەگىپ، ساناسىنا سىڭىرۋگە جوقپىز. سونىڭ ناتيجەسىندە ومىردە كۇتپەگەن توسىن جاعدايلار - پارادوكستار الدىمىزدان وراعىتىپ وتەدى. بالالار قارشادايىنان شەتەلشە بۇلبۇلشا سايرايدى، بىراق انا تىلىنە شورقاق نەمەسە بىلمەگەننەن بەتىمەن جەر باسادى. ال ءتىلىن بىلگەندەر دىلگە جوق. ياعني ادامگەرشىلىك «ءۆيتامينى» جەتىسپەيدى. وسىنداي جاعدايدا ۇلتتىق مادەني بەت-بەينەمىزدى ساقتاپ قالۋمەن قاتار، ونى دامىتۋدىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدىلىعى مەن بولاشاق ءۇشىن اتقاراتىن قىزمەتىن كۇشەيتۋ مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى پروبلەما دەۋگە بولادى. جاستاردىڭ جاھاندانۋ جاعدايىندا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن جوعالتپاۋ ءۇشىن باستى قاعيدا: ۇلتتىق بولمىسىمىزدى، ءتول مادەني مۇرالارىمىز بەن داستۇرلەرىمىزدى ساقتاۋ جانە مادەني قۇندىلىقتارىمىزدى جەتىلدىرە وتىرىپ، جاھاندانۋدىڭ جاپپاي بىرەگەيلەنۋىنە قارسى تۇرۋ. بۇل ءۇشىن اۋەلى ەكى مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسپىز دەپ ويلايمىن:
1. ۇلتتىق مادەني ەرەكشەلىگىمىزدى ساقتاۋدىڭ اۋقىمدى تۇجىرىمداماسىن جاساۋ;
2. مادەني جاھانداسۋ ۇردىسىندە ساقتىقپەن قيمىلداۋ، مادەني قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتەتىن زاڭدار قابىلداۋ.
قازىرگى قازاقستان جالپى العاندا كوپكونفەسسيونالدى ەلدەر قاتارىنا جاتادى. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا، 1989ج. 30 كونفەسسياعا تيەسىلى 700-گە جۋىق ءدىني بىرلەستىكتەر بولسا، 2008 ج. قازاقستاننىڭ اۋماعىندا 46 كونفەسسياعا تيەسىلى 4000-نان اسا ءدىني بىرلەستىكتەر جۇمىس ىستەگەن. ولاردىڭ اراسىندا 2337 يسلامدىق، قازاقستاننىڭ اۋماعىندا پراۆوسلاۆتىق شىركەۋگە جاتاتىن 281 ءدىني بىرلەستىك (ولاردىڭ 230 وپش), 7 ستارووبريادتىق شىركەۋ، ريمدىك-كاتوليكتىك شىركەۋىنىڭ 82 بىرلەستىگى، 1189 پروتەستانتتىق بىرلەستىكتەرى جۇمىس ىستەيدى ەكەن.
باتىستىڭ بولاشاقتى بولجاعىش فۋتۋرولوگتارى پ. بيۋكەنەن، ە. توففلەر، س.حانتينگتون سياقتى عالىمدارى ءححى عاسىردى اقپاراتتىق، يدەولوگيالىق كۇرەستىڭ عاسىرى رەتىندە ايتىپ وتىر. بۇعان جول بەرمەۋ ءۇشىن تەڭ دارەجەدە ءدىني ساۋاتتىلىق، ساياسي مادەنيەت پەن ساياسي سانانى قالىپتاستىرۋ، جالپى العاندا، مادەنيەت پەن بىلىمدىلىك دەڭگەيىن كوتەرۋ قاجەت.

داۋلەت تۇرسىنقۇلوۆ،
الماتى

«ءۇش قيان» گازەتى