ءبىر كەزدەرى ءتىلىمىزدى الاش ارىستارى ارىلتقان «شاعاتايلىقتىڭ» ورنىن «ورىس شاعاتايى» (رۋسيزم) باستى. وسى «شالا-بۇت تىلدىك فونەمەن» ءتىپتى ءوز ورنىن تازا قازاق تىلىنە دە، ۇلتتىق ءتول جازۋعا دا بوساتاتىن ءتۇرى دە جوق. سوندىقتان، ءتىل رەفورما جاسالىنۋى كەرەك-اق.

قازاق ءتىلى بۇعان دەيىن ءۇش ءتىل رەفورماسىن باستان كەشتى. ءبىرىنشىسى – قازاقتىڭ ءتول جازۋىن ومىرگە اكەلە الدى. جانە وسى جازۋمەن قازاق ءتىلى – ورتالىق ازيانىڭ ايماقتىق تىلىنە اينالدى. ەكىنشىسى – قازاق ءتىلىن ورتالىق ازيانىڭ ايماقتىق ءتىلى مارتەبەسىنەن ايىرىپ، از ۋاقىتقا بولسا دا ءتول الىپبيلىك ەرەكشەلىگىمىزدى ساقتاپ، ءبىرىنشى رەفورمانىڭ قول جەتكىزگەن جەتىستىگىنە ءوز سالقىنىن تيگىزبەدى. ءۇشىنشى رەفورما – قازاق ءتىلىن ءتول الىپبيلىك ەرەكشەلىگىنەن ءبىرجولا ايىرىپ، ورتا ازيا ۇلتتارىمەن بىرگە قازاقتارعا دا ورىس شاعاتايىنا بەيىمدەلگەن جازۋ ءداستۇرىن سىيلادى. 

رەسەي ءۇشىن تۇركىمەن، وزبەك جانە قىرعىز سياقتى ۇلتتى ايىراتىن ديالەكتىسى جوق قازاق ءتىلىنىڭ قايىرا كۇش الۋى قاۋىپتى. ءارى قازاق ءتىلىنىڭ 1900-1911 جىلدار ارالىعىندا تاتاردىڭ «ۋرتا يملياسىنىڭ» ىقپالىندا بولعان ون جىلدى ەسەپكە الماعاندا، 1870-1911 دەيىن قازاق شاعاتايىمەن، ال، 1912-1924 جىلعا دەيىن توتە جازۋ ارقىلى ايماقتىق جازبا ءتىل بولعانىن دا ورەكەڭدەر بىزگە ەشقاشان كەشىرمەيدى. ناعىز وزبەك ءتىلى نە قاتاعان، نە قىپشاق ديالەكتىسى نەگىزىندە ەمەس، سارتتاردىڭ (وزبەكتەر تۇرىكتەندىرگەن تاجىكتەردىڭ) سويلەۋ تىلىندەگى فەرعانانىڭ قارلۇق ديالەكتىسى نەگىزىندە بۇگىنگى وزبەك ۇلتىنىڭ جازبا ءتىلىن ومىرگە اكەلىپ، قازاق پەن وزبەكتى تىلدىك جاقتان ەكى ۇلتقا ايىردى. وسى ايىرۋدىڭ كەسىرىنەن وزبەكتەر ءوز ۇلتتىق ءتول جازۋى بولۋعا ءتيىس لاتىنعا ءالى كۇنگە دەيىن تولىققاندى كوشە الماي وتىر. 

قازاققا جاقىن بولىپ قالىپتاسا باستاعان وزبەكتىڭ، قىرعىزدىڭ جانە قاراقالپاقتىڭ ۇلتتىق ءتىلى ەندىگى جەردە ورىس وتارشىلارىنىڭ جىمىسقى تىلدىك ساياساتى سالدارىنان بىرىڭعاي قازاق تىلىنەن تۇبەگەيلى وزگەشەلىگى بار وزبەك، قىرعىز جانە قاراقالپاق ديالەكتىلەرى نەگىزىندە جاسالىپ، قازاق ءتىلىن ايماقتىق ءتىل بولۋى مارتەبەسىنەن ءبىرجولا ايىردى. قانداي وكىنىشتى. 

پروف. ياكوۆلەۆ «ورىس ءالىپبيىن تۇركى حالىقتارى ءۇشىن قولدانۋعا بولمايدى، سەبەبى ول – پاتشالىق رەسەيدىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىمەن تىعىز تاريحي بايلانىستاعى ءالىپبي» دەپ اتاپ كورسەتتى (ۆىدرين ا. يازىكوۆايا پوليتيكا ۆ ۋزبەكيستانە. فيترات، پوليۆانوۆ، ستالين ي درۋگيە... ). جانە 1924 جىلعا دەيىن قىرعىزدار، قاراقالپاقتار جانە وزبەكتىڭ قاتاعان مەن قىپشاق ديالەكتىسىندە سويلەتىن ەتنيكالىق بولىگى بايتۇرسىن الىپبيىمەن ساۋات اشتى. قازاق ءتىلى ناعىز ايماقتىق جازبا تىلگە اينالدى. بۇنىڭ اۋىزعا الىنباي كەلە جاتقانى قاپالاندىرادى. 

كسرو-داعى تۇركى حالىقتارىن لاتىن جازۋىنا كوشىرگەن ءتىل رەفورماسىنا تەك ەكى ۇلت قازاقتار مەن تاتارلار عانا قارسى شىقتى. پاۆەل دياتلەنكو «يازىكوۆىە رەفورمى ۆ ورتالىق ازيا: ترەندى – تسەلي – يتوگي» اتتى ەڭبەگىندە «لاتىن جازۋىنا كوشۋگە قارسى وپپوزيتسيا تۋرالى بىرەر ءسوز. لاتىنشىلار تاتارستان مەن قازاقستاندا قاتتى قارسىلىققا تاپ بولدى. باستى سەبەپ: ەكى رەسپۋبليكادا ءوز اراب جازۋىن تاتار مەن قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرىنە ابدەن لايىقتاپ، بۇرىنعى كەم-كەتىكتەرىنەن ارىلتىپ، ءتول جازۋىلارىنا اينالدىرىپ، تابىستى رەفورمالاپ العان ەدى. كسرو-لىق تۇركىلەردى ورىس جازۋىنا كوشىرۋگە ات سالىسقان ورىس لينگۆيسى ە.د. پوليۆانوۆ: 

«…ەگەر ءسوز قازاق جازۋى جايىندا بولسا… “ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن تىس” – كورشى حالىقتاردىڭ جازۋىمەن ەسەپتەسپەيتىن (جازۋلىق امال-تاسىلدەردەن تىسقارى) شەشىلە سالۋى مۇمكىن بولسا – وندا قازاق مەكتەبى 1924 جىلعى “ورفوگرافياسىن”  تولىقتاي قاناعات ەتەدى. باسقا ۇلتتار تاراپىنان ورىن العان (ەڭ الدىمەن ازەربايجاننىڭ) مىسالدارىنىڭ ءام شاقىرۋلارىنىڭ جەتەگىنە كەتپەي ەس جيا ءسوز ەتەر بولساق، وندا قازاقتاردا ءوز جازۋىن لاتىنمەن اۋىستىرۋعا قۇلىق تا، ىنتا دا بولعان جوق». 

ورىس بارلاۋى 1991 جىلدان كەيىنگى 14 وداقتاس رەسپۋبليكاداعى ءتىل رەفورماسىنا جەتە كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. وسى ماسەلەگە قاتىستى رەسەيشىل ماقالالار مەن زەرتتەۋلەردى ۇزبەي جاريالاپ تۇرادى. 

تۇركىمەن ءتىلىنىڭ لاتىنعا كوشۋى جايىندا  ەتنوگراف سەرگەيا دەميدوۆ:

«1989 جىلعى حالىق ساناعىندا تۇركىمەندەردىڭ بەس پايىزى ءوز انا ءتىلىن ورىس ءتىلى دەپ كورسەتتى. ورىس ءتىلىنىڭ وسى ۇستەمدىگىمەن رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ اشىق كۇرەسى باستالىپ كەتتى. ولار تىلدىك مايداندا جەڭىسكە جەتە الدى» دەيدى. تۇركىمەندەر اراسىنداعى انا ءتىلىن بىلمەۋشىلەر قازىر اكەلەرىنەن كەيىن بيلىككە كەلگەن بۇرىنعى پارتيا باسشىلارىنىڭ بالالارى ەدى. ورتا ازياداعى جوعارى شەندى ۇلتتىق كادرلاردىڭ بالالارى انا ءتىلىن بىلمەدى، ەسەسىنە جاڭا قۇرىلعان ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ تىزگىنىن ءوز قولدارىنا مۇراگەرلىك جولمەن ۇستاي ءبىلدى. سونىڭ كەسىرىن، لاتىنعا كوشە الماي وتىرعان وزبەكستان ءدال قازىر تارتىپ وتىر.

تمد ەلدەرى ينستيتۋتىنىڭ قازاقستان مەن ورتالىق ازيا  ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى اندرەي گروزين:

“...ورىن الىپ جاتقان ىشكى سەبەپتەر: ۇلتتتىق قوزعالىستاردى قاناتتاندىرىپ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ولاردى ءوز قاناتىنىڭ استىنا الىپ، بولاشاقتا پارلامەنتتەن ويىپ ورىن بەرەتىن بولادى. مىنە، وسىلار باسقالاردان اسىرا لاتىنعا كوشۋ ءۇشىن وڭەش جىرتۋدا ”.

رەسەي ساراپشىسى بۇل جاقىن ارادا ورىن الماسا دا، ابدەن جۇزەگە اساتىن باعدارلاما دەپ ساناپ، ويىن ودان ارى بىلايشا جالعاستىرادى: «ەڭ الدىمەن، ول ەكى كەزەڭ بويىنشا جۇزەگە اسىرىلادى: اۋەلى بارشا ءىس-قاعازدارىن جۇرگىزۋدى 100% قازاقتىڭ ورىس جازۋىنا كوشىرەدى، سودان كەيىن بۇنىڭ ءبارىن لاتىن جازۋىمەن الماستىرادى».

ءبىز وسى كۇنگە دەيىن قازاق ءتىلىن دامىتادى دەپ، تەك ءتىلشى عالىمدارعا عانا سەنىپ كەلدىك. ءارى باعدارلاماشىلار مەن ماتەماتيكتەردى ءتىل رەفورماسىنان 30 جىل تىس قالدىردىق. ورتالىق ازياداعى ورىس شاعاتايىنىنىڭ ورىن باسۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىن ايماقتىق ءتىل دەڭگەيىنە كوتەرەتىندەر فيلولوگتار ەمەس، باعدارلاماشىلار مەن ماتەماتيكتەر ەكەنىنى ەسكەرمەدىك. 

ەڭ قاۋىپتىسى رف «تمد ءتىل رەفورماسى بويىنشا زەرتتەۋ ءبولىمى» بولىپ وتىر. وسى رەسەي بارلاۋىنا جاسىرىن قىزمەت ەتەتىن ءبولىمنىڭ تاپسىرىسىمەن قازاق ساياساتتانۋشىلارىنىڭ نازارىنان تىس قالعان تالاي ساراپتامالىق ماقالالار مەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جارىق كوردى. بۇل باعىتقا قر ورىس ءتىلدى باق باسى ءبۇتىن جەگىلدى. پەيلى بۇزىقتار ورتالىق ازياداعى تىلدىك رەفورماعا قارسى قادام جاساپ، ونى جارتىكەش كۇيىندە قالدىرىپ، مۇلدەم بولدىرماۋعا كۇش سالۋدا. رف تمد-داعى ءتىل رەفورماسى بويىنشا مامان ۆ.م. الپاتوۆ وزبەك تىلىنە قاتىستى: “وزبەك ءتىلىنىڭ قوس جازبا نۇسقاسى جارىسا ءومىر سۇرسە دە، كەيدە ءبىرى-ءبىرىن ۇعىنبايتىن باس اساۋلىق تا تانىتادى… بىراق ورىسقا لاپپايشىلىق – كىرىلدەن كورىنىس تاپسا، وعان قارسىلىق – لاتىن جازۋىنان قىلاڭ بەرەدى”. بىراق جاڭا جازۋمەن وزبەكتەر ءوز ءتىلىن دامىتا الماي وتىر، لاتىنعا كوشپەگەن قىرعىزدار ۇتىپ، وعان كوشەتىن قازاقتار ۇتىلادى دەگەن ءزالىم ويدى استارلاپ ۇقتىرادى. 

حح عاسىردىڭ 80 جىلدارىنىڭ سوڭىندا الەمدىك جانە ايماقتىق تىلدەردە اۋدارماشىلاردىڭ جۇرت كوپ قولداناتىن تانىمال باعدارلامالار ءتىلىن ءوز انا تىلىنە اۋدارىپ، قايىرا جاساۋشى كودەر, وزگە تىلدەگى اۋديو-بەينە-ويىن-ەلەكتروندى  ت.ب. كومپيۋتەرمەن بايلانىستى دۇنيەلەردى ءوز انا تىلىندە، ەلەكتروندى نۇسقاعا ءتۇسىرىپ، بەينەباياندا سويلەتىپ، سايراتۋشى لوكاليزاتور, ءوز انا تىلىندەگى مادەنيكونتەنتى وزگە تىلدەگىلەر  ۇعىنۋ ءۇشىن جانە قازاقتار وزگە تىلدەردەگى ماتەريالدى سول ءتىلدى وقىپ ۇيرەنبەي-اق تۇتىنا الاتىن باعدارلامالار جاساۋشى ماشينالىق ءتارجىماشى دەگەن تەك بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ ىنتەرنەت كونتەنتىن قالىپتاستىرۋعا ارنالعان جاڭا كاسىبي اۋدارما مەكتەبى ومىرگە اكەلىندى. 

ال وسى جاڭا بۋىن اۋدارماشىلار توبى قازاق اراسىندا دا سوڭعى 5 جىلدا پايدا بولىپ، فانساب كلۋبتار قۇرىپ، قازاق تىلىنە فيلمدەر مەن تەلەحيكاياتتار اۋدارىپ، يۋتۋبقا تانىمدىق-عىلىمي ماتەريالدار ورنالاستىرىپ، جۇرتقا تانىمال ىنتەرنەت باعدارلامالاردى ءىشىنارا قازاقشالاپ ۇسىنىپ، وزدەرىمەن ساناسۋدى قاجەت قىلا باستادى. بۇلار جۇرت كوزى ۇيرەنگەن كاسىبي فيلولوگتار ەمەس، وزدەرىنىڭ قوسىمشا ەكىنشى ءبىلىمى فيلولوگيا ارقىلى قازاق ءتىلىن ايماقتىق تىلىگە اينالىراتىن كودەر، لوكاليزاتور جانە ماشينالىق ءتارجىماشىلاردان تۇراتىن قازاق اۋدارما مەكتەبىنىڭ جاڭا بۋىنى. ءتۇرلى كامىپتىق باعدارلامالار جاساپ، ونى ۇلتىنا ۇسىنۋ ءۇشىن ولاردىڭ جولىن ۇلتتىق ورگفوگرافياداعى «ورىس شاعاتايى» رۋسيزم بوگەپ تۇر. ءارى مەملەكەت ساندىق تەحنولوگيانى جۇزەگە اسىرۋدا جان-جاقتى قولداۋعا ءتيىس الاش ۇلتتىڭ ىنتەرنەت كونتەنتىن قالىپتاستىرۋشىلاردىڭ كاسىبي اۋدارما مەكتەبىن تولىققاندى ومىرگە اكەلۋگە ازىرشە توسقاۋىل دا، كەدەرگى دە كوپ. ەڭ باستىسى – ولاردى «جاستار» دەپ مەنسىنبەۋشىلىك!

ورفوگرافيالىق ورىس شاعاتايىنان قۇتىلار كۇن بار ما؟!

ءال-فارابي اتىنداعى قازاقۇۋ مەحانيكا-ماتەماتيكالىق فاكۋلتەتى ستاتيستيكالىق ماشىندىك اۋدارما ءۇشىن اعىلشىن-قازاق پاراللەلدى كورپۋس جاساۋدى قولعا الدى. گ.التىنبەك پەن W.Xiao-long قازاق كورپۋسى تۋرالى زەرتتەۋىن بۇدان 10 جىل بۇرىن ەلىمىزدە ەمەس قىتايدىڭ Xinjiang ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇزەگە اسىردى. بۇل – ەندى عىلىمي پارادوكس. وسى تاراپتا ىزدەنۋشىلەر الەمدىك تانىمال عىلىمي باسىلىمدارعا «Makhambetov O.، Makazhanov A.، Yesssenbayev ZH.، Matkarimov B.، Sabyrgaliev I.، Sharafudinov A. 2013. Proceedings of the 2013 Conference on Empirical Methods in Natural Language Processing,Seattle, Washington, USA, p. 1022–1031» سىندى ىرگەلى زەرتتەۋلەرىن جاريالاي باستادى. 

Europarl (Koehn, 2002), JRC-Acquis سياقتى الەمنىڭ 20-دان اسا ءتىلىن قامتىعان تانىمال پاراللەلدىك كورپۋستار بار. ەندى ولاردىڭ اراسىنان قازاقتار دا ويىپ ورىن الا الادى. بىراق بۇعان كەدەرگىنى لاتىنعا كوشكەن شاعىمىزدا ورفوگرافيالىق ورىس شاعاتايى كەلتىرەدى.

قازاق ۇكىمەتى دە، الاش ۇلتتىڭ ىنتەرنەت كونتەنتىن قالىپتاستىرۋشىلاردىڭ كاسىبي اۋدارما مەكتەبىنىڭ وكىلدەرىنە ءتىلدى دامىتۋ بويىنشا ەشقاشان قارجى ءبولىپ جارىتقان ەمەس. بار قارجى انا ءتىلىمىزدى العا باستىرمايتىن جوبالارعا، وزگە ۇلتتى مەملەكەتتىك تىلدە وقىتۋعا ءبولىنىپ، ەش ناتيجە بەرمەي، تالان-تاراجعا ءتۇسىپ جاتقانى دا  شىن. ءبىز تىكەلەي كىرمە سوزدەردى قابىلداپ، ونى بىردەن ماشينالىق كورپۋسقا ەنگىزۋدى جولعا قويا الامىز با، جوق پا؟ وسى ماسەلە وتە وزەكتى بولا تۇسۋدە.  

ءوزىن ءتىل جاناشىرىمىن دەيتىن وقىعان-توقىعان ءار قازاق بەلگىلى ءبىر تىلدىك كورپۋستى قالىپتاستىرۋعا ات سالىسۋى كەرەك. جەكە سوزدەردى اۋدارىپ، ونى قازاقشالاپ ۇسىنۋدىڭ زامانى كەلمەسكە كەتتى. قازىر بىزگە ءسوز تىركەسى مەن تۇتاس سويلەمدى قازاقشا ايتىلىپ جازىلۋعا ءام ونىڭ yandex, google اۋدارماشىعا ەنۋىنە، ماشينالىق اۋدارما جاساۋشى ماتەماتيكتەرگە كومەكتەسىپ، كارانتين كەزىندە دە ءارى ودان كەيىندە ءبولىنىپ-جارىلماي، وسى ۇلىع ىسكە جۇمىلا ات سالىسۋىمىز كەرەك-اق.

قازاق تىلىندەگى ورىس شاعاتايى ۇشكە بولىنەدى: ءتول ورىس سوزدەرى اۋىزەكى سويلەۋ تىلىمىزگە ەنگەن، بىراق ورىسشا جازىلىپ جۇرگەن (دىبىجوك، پادىيەز، ىرازىيەز، ىلەبەدكا، پىراقودشى، بەزدەقوت، پاراقوت،  ت.ب), ارالاس قۇرامدى ورىس سوزدەرى (پىراقودشى ءماشىيىنىس، بەزدەقوت دىبىجوگى) جانە ورىس تىلىنە ەنگەن شەت تىلدىك سوزدەردىڭ ورىسشا ايتىلىپ جازىلۋى ارقىلى تمد تۇركى تىلدەرىنە ەنۋى. امال نە قىرعىزستان، نە وزبەكستان، نە قازاقستان وسى ءتۇرلى امال-تاسىلمەن ەنگەن ورىس شاعاتايىنا قايران قىلا الماي وتىر.

بۇل جايلى ا. كوسمارسكي: “وزبەكستانداعى ساياسي ءام تىلدىك پاراديگمانىڭ اۋىسۋىنىڭ پروبلەماسى – وسى شۇعىل بۇرىلىسقا تاعان بولاتىن ىرگە تاستىڭ قالانباۋىنان كۇرت وزگەرىستەردىڭ ورىن الا الماۋىنان  تۇرادى. نە «قاندى»، نە «ينتەللەكتۋالدى» “رەۆوليۋتسيا” ورىن الا المادى. وسى رەفورمانى جۇرگىزۋگە جاۋاپتى ادامدار كەڭەس شەكپەنىنىڭ قويناۋىنان ءوسىپ شىققاندار ەدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى وتكەندەگى جايلى تۇرمىسىنان قول ۇزگىلەرى كەلمەدى ء<تىل رەفورماسى جۇزەگە اسسا ولار دالادا قالادى ەمەس پە، سوندىقتان ماڭگى بىتپەي جالعاسا بەرگەنى، قارجى بولىنە بەرگەنى پايدالى> لينگۆيستەردىڭ ايتۋىنشا… جوعارىداعىلار سىرتتاي دۇردەي بولىپ…جىمىن بىلدىرمەي قارسىلىق قىلۋدا، ءارى وسىن جىمىن بىلدىرمەۋىمەن كوپ نارسە تىندىرىپ وتىرعانداي ءدۇر مىنەزدىك سىڭاي تانىتادى” دەگەن ورىندى پىكىر ايتادى.

مىسالعا ءبىز كوميۋتەر پايدالانعاندىقتان ەڭ باستىسى ونىڭ قولدانىلۋىنا قاتىستى سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن ورىسشا ايتىپ جازىپ كەلەمىز. كومپيۋتەردى قولدانعان كەزدە كەزدەسەتىن ورىس شاعاتايىنان مىسال كەلتىرەيىك. «كومپيۋتەردى قولدانعان كەزدە كەزدەسەتىن رۋسيزمدەر» دەگەن سويلەمدە ەكى ورىس ءسوزى بار: كومپيۋتەر جانە رۋسيزم. ءبىز بۇنى قازاقشالاي الامىز با؟ الساق، قالاي؟

ءدال وسى ماسەلەگە قاتىستى ن. داۋىتبەكقىزى: «وسىعان بايلانىستى انا تىلىمىزگە رەفورما جاساۋ پروتسەسى كەزىندە بەلگىلى ءبىر رۋسيزم مەن ينتەرناتسيوناليزمدەردى سول كۇيى ساقتاۋ مەن مۇلدەم الماستىرۋ كەزىندە ايتىلۋ مەن قولايلىلىق فاكتورىن ەسكەرۋدە، ونىڭ قۇلاققا جاعىمدىلىعى ءتىلىمىزدىڭ سويلەۋ داعدىسىن بۇزباۋى كەرەك...  اشىعىن ايتامىن، وتارشىلار تىلىمىزگە زورلىقپەن ەنگىزگەن جالعان حالىقارالىق تەرميندەر مەن رۋسيزمدەر انا ءتىلىمىز ءۇشىن ەڭ داۋلى ءارى اۋىر تاقىرىپ، وسى ءبىر «شاقىرىلماعان قوناقتاردان» ارىلۋعا ءتيىسپىز. 

...ءبىز قۇلدىق پسيحولوگيا قۇرساۋىندا شىرمالعاندىقتان قازاقتاندىرۋ مەن تۇركىلەندىرۋدەن قورقاتىندىقتان قازىر جاڭادان ەنگەن ءتىلدى بۇزاتىن نەولوگيزمدەر مەن ينتەرناتسيونالدىق سوزدەردى جىن اتادى. سوندىقتان ولار بۇگىنگى تاڭدا جات دىبىس رەتىندە ەنتسيكلوپەديا («ينسيكلاپەديا» بولۋعا ءتيىس، اعىلشىننىڭ  «ينسايكلاپيديا» ايتىلىمىمەن سالىستىر), ەكسكاۆاتور («يكسكاۋاتار»), تسيرك («سيرك») جانە ت.ب. بولىپ ايتىلىپ قۇلاعىمىزدى جارادى» دەگەن اتالى سوزىنە بىزدە قوسىلامىز.

ەڭ اۋەلى وسى سالاعا قاتىستى ورىس شاعاتايى «قازاق تىلىندەگى كومپيۋتەرلىك تەحنيكالىق تەرميندەردەگى رۋسيزمدەردىڭ كەزدەسۋى» دەگەن سويلەمدى تىلدىك كورپۋسقا اينالدىرايىق. ءبىر سويلەمىنىڭ بويىندا ءتورت بىردەي (كومپيۋتەر، تەحنيكا، تەرمين جانە رۋسيزم) ورىس شاعاتايىنىڭ ۇشىراسۋى ءام ءتىلىمىزدىڭ مۇلدەم بۇلىنگەنىن تانىتادى. بۇل ءسىزدى الداڭداتپاي ما؟ 

ورىسشاسى: كومپيۋتەر//رۋسيزم//تەحنيكا//تەرمين; اعىلشىنشاسى: kəmˈpjuːtə\\Russism\\tɛknɪk(ə)l\\term; قازاقشا ايتىلۋى: بۇرىنعىسى – كومپيۋتەر//رۋسيزم//تەحنيكا//تەرمين; جاڭاشاسى – كامپۇيۇۋتا جانە كامىپ (كاسىبي جارگون)//ورىس شاعاتايى//تەكىنىك// جانە نە تورمۇن/نە ءتوم/ نە ءتورۇم. 

ءبىر شاعىن سويلەمنەن ءتورت بىردەي ورىس شاعاتايى ۇشىراسادى. بۇدان قۇتقاراتىن تەك «قولدانبالى ماتەماتيكا مەن قولدانبالى لينگۆيستيكا»، ياعني، فيلولوگ – ماتەماتيكە، ماتەماتيك – فيلولوگكە اينالۋى زامان تالابى. بۇعان اينالا الماعاندار قازاق ءتىلىنىڭ مادەنيكونتەنت جاساۋشى ءام ايماقتىق، ءام ورىس شاعاتايىنان ارىلاتىن ءتىل بولۋى ءۇشىن قام جەمەۋگە ءتيىس. 

قولدانبالى ماتەماتيكا مەن قولدانبالى لينگۆيستيكا ۇلت ومىرىنەن ءوز ورنىن تابا ما؟

قازىر انا ءتىلىمىزدى كامىپتىق باعدارلامالار تىلىنە اينالدىرۋ ءۇشىن ەندى-ەندى عانا قادام جاسالىپ جاتىر. بۇل ورايدا فيلولوگتىڭ – ماتەماتيكانى مۇلدەم بىلمەۋى، ماتەماتيكتىڭ – ءتىل زاڭدىلىقتارىن جەتە تۇسىنە بەرمەۋى سياقتى ۇلكەن ءبىر پروبلەما تۋىنداپ وتىر. قوعام ۇلتتىق ءتىلدى قالىپتاستىراتىن دا، دامىتاتىن دا، ايماقتىق مارتەبەسىن اسىراتىن دا تەك ماتەماتيكتەر ەكەنىن ۇعىنۋعا ءتيىس. ىنتەرنەت قازاق تىلىندە سويلەۋى ءۇشىن فيلولوگتار ينفورماتيك-ماتەماتيكتەردىڭ ىعىنا جىعىلۋى كەرەك. قازاق ءارپى مەن ءسوزى بىرىزگە ءتۇسىپ، وزگە ءتىلدى بىلمەيتىن قازاق ءوز انا تىلىندە اراب، قىتاي، ورىس، اعىلشىن، يسپان، فرانتسۋز جانە نەمىس تىلىندەگى ماتىندەردى وقۋ ءۇشىن ساپالى ماشينالىق اۋدارما جاسايتىن ماتىندىك كورپۋس ومىرگە كەلەتىن ۋاقىت جەتتى. ول ءۇشىن ءتىل رەفورماسى لاتىن جازۋىنا لايىقتالىپ جۇرگىزىلۋگە ءتيىس.

وسى باعىتتا فيلوسوفيا دوكتورىنىڭ (PhD) اتاعى ءۇشىن اماندىق جانقوجاۇلى كارتباەۆ «رازرابوتكا مودەلي ي مەتودوۆ ستاتيستيچەسكوگو ماشيننوگو پەرەۆودا س پريلوجەنيەم ك كازاحسكومۋ يازىكۋ» اتتى ديسسەرتاتسيا قورعادى. ىزدەنىس بار، بىراق وسى ۇلتتىق باعىت-ماقسات ءام مىندەتكە قاتىستى ۇكىمەت پەن فيلولوگتار تاراپىنان ىنتا جوق. بۇل تىم-تىرىستىق قانشاعا دەيىن سوزىلادى!؟

قازىر ورىس ءتىلدى قانداستارىمىز قازاق تىلىندەگى ماتەريالداردى وقي المايدى. سەبەبى قازاق ءتىلىن دامىتۋعا وتىز جىل بويى ماتەماتيكتەر قاتىستىرىلماي كەلدى. ماشينالىق اۋدارما سالاسى مۇلدەم قولعا الىنعان جوق. ەشكىمنىڭ الاش ۇلتتىڭ ىنتەرنەت كونتەنتىن قالىپتاستىرۋشىلاردىڭ كاسىبي اۋدارما مەكتەبىن قۇرۋعا ات سالىسقىسى كەلمەيدى. ەنجارمىز. ءبارىن بىزگە ۇكىمەت قاۋلى-قارارمەن جاساپ بەرەدى دەگەن كەڭەستىك الاڭعاسالىقتىڭ ارباۋىندامىز. بۇل سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەلىك قاشانعا؟! دەيىن جالعاسا بەرمەكشى. 

ءبىز وسىعان بايلانىستى ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالىپ وتىرمىز. سىزدەر بۇعان قانداي القالى كەڭەس بەرەر ەدىڭىزدەر! 

ءابىل-سەرىك الياكبار

Abai.kz