نۇرلىباي قوشامانۇلى. قوعامدىق ۇيىمدار مەن ساياسي پارتيالاردىڭ ومىرىنەن دەرەكتى داتالار
وتكەن ءومىر ساباقتارىمىز بولاشاققا جول سىلتەيتىن باعدارىمىز. ماعان تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىنا وراي «ازات» قوزعالىسى تاريحىنا قاتىسى بار دەرەك كوزدەرىن بەرە الاسىز با؟» - دەپ حارلاسۋشىلار بار.
سولاردىڭ سۇراۋى بويىنشا تاريحىمىزدىڭ تام-تۇم دەرەگىنەن قىزىعۋشىلاردىڭ جادىنا تامىزىق بولسىن دەگەن ويمەن توقسانىنشى جىلدارى ورال وبلىسىندا قۇرىلعان كەيبىر قوعامدىق-ساياسي ۇيىمداردىڭ ومىرىنەن دەرەك بەرەتىن تاريحي داتالاردى حرونولوگيالىق رەتىمەن وقىرمانعا ۇسىنامىن.
قوعامدىق ۇيىمدار مەن ساياسي پارتيالاردىڭ
ومىرىنەن دەرەكتى داتالار
1990 جىلى 27 قاڭتاردا وبلىستىق فيلارمونيا ۇيىندە ورال وبلىستىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ كونفەرەنتسياسى ءوتىپ، قوعام ءتورايىمى بولىپ ا.قادىرباەۆا سايلاندى.
01.02.1990 جىلى الماتىدا جازۋشىلار وداعىنىڭ ۇيىندە رەسپۋبليكالىق «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسى قۇرىلدى. تەڭتوراعالارى س.اقاتاي، م.ەسەناليەۆ, م.شورمانوۆ
24.02.1990 جىلى ورال قالالىق كازاكتارىنىڭ تاريحي-مادەني قوعامى دۇنيەگە كەلدى. اتامانى: يۋ.ۆ.باەۆ.
31.03.1990 جىلى ورال قالالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ قۇرىلتايى ءوتىپ، ونىڭ تۇڭعىش توراعالىعىنا س.ابىلاەۆ, ءبىرىنشى ورىنباسارلىعىنا ن.ق.سيسەنباەۆ سايلاندى.
وتكەن ءومىر ساباقتارىمىز بولاشاققا جول سىلتەيتىن باعدارىمىز. ماعان تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىنا وراي «ازات» قوزعالىسى تاريحىنا قاتىسى بار دەرەك كوزدەرىن بەرە الاسىز با؟» - دەپ حارلاسۋشىلار بار.
سولاردىڭ سۇراۋى بويىنشا تاريحىمىزدىڭ تام-تۇم دەرەگىنەن قىزىعۋشىلاردىڭ جادىنا تامىزىق بولسىن دەگەن ويمەن توقسانىنشى جىلدارى ورال وبلىسىندا قۇرىلعان كەيبىر قوعامدىق-ساياسي ۇيىمداردىڭ ومىرىنەن دەرەك بەرەتىن تاريحي داتالاردى حرونولوگيالىق رەتىمەن وقىرمانعا ۇسىنامىن.
قوعامدىق ۇيىمدار مەن ساياسي پارتيالاردىڭ
ومىرىنەن دەرەكتى داتالار
1990 جىلى 27 قاڭتاردا وبلىستىق فيلارمونيا ۇيىندە ورال وبلىستىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ كونفەرەنتسياسى ءوتىپ، قوعام ءتورايىمى بولىپ ا.قادىرباەۆا سايلاندى.
01.02.1990 جىلى الماتىدا جازۋشىلار وداعىنىڭ ۇيىندە رەسپۋبليكالىق «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسى قۇرىلدى. تەڭتوراعالارى س.اقاتاي، م.ەسەناليەۆ, م.شورمانوۆ
24.02.1990 جىلى ورال قالالىق كازاكتارىنىڭ تاريحي-مادەني قوعامى دۇنيەگە كەلدى. اتامانى: يۋ.ۆ.باەۆ.
31.03.1990 جىلى ورال قالالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ قۇرىلتايى ءوتىپ، ونىڭ تۇڭعىش توراعالىعىنا س.ابىلاەۆ, ءبىرىنشى ورىنباسارلىعىنا ن.ق.سيسەنباەۆ سايلاندى.
1990 جىلى ماۋسىم ايىندا ورال وبلىسى ورىس-كازاكتارىنىڭ «قايتا تۇلەۋ كوميتەتى» (ۆوزروجدەنيە) قۇرىلدى.
1990 جىلى الماتىدا رەسپۋبليكالىق قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ تامىز پلەنۋمىندا ا.قادىرباەۆا جينالعانداردى تۇڭعىش رەت ورالدا قۇرىلعان «كوميتەت ۆوزروجدەنيامەن» جانە ونىڭ «مانيفەستىمەن» تانىستىردى.
1990 جىلى 27 تامىزدا قالانىڭ ە.پۋگاچەۆ اتىنداعى الاڭىندا ورال كازاكتارى العاشقى ميتيتينگىگە شىقتى. ميتينگىدە كسرو جوعارعى كەڭەسى اتىنا ورال وبلىسىن رەسەي قۇرامىنا قوسۋ تالاپتارى كورسەتىلگەن «قارار» قابىلداندى.
03.09.1990 جىلى ورال وبلىستىق «الاش» ۇلت ازاتتىق قوزعالىسى پارتياسى» قۇرىلدى. جەتەكشىسى: يسماعۇل حاسەنۇلى.
04.09.1990 جىلى ورال قالالىق كەڭەسىنىڭ «ورىس ءتىلى قالاداعى جەرگىلىكتى رەسمي ءتىل بولىپ تابىلسىن. ورال قالاسىندا ءىس قاعازدارى، سوت ءىسى ورىس تىلىندە جۇرگىزىلسىن» - دەگەن قازاق سسر ءتىل تۋرالى زاڭىن بۇرمالاعان №5-2; 5-3-ءشى قاۋلىلارى شىقتى.
19.09.1990 جىلى قازاق سسر ءتىل تۋرالى زاڭىن بۇرمالاعان ورال قالالىق كەڭەسىنىڭ №5-2; 5-3-ءشى قاۋلىلارىنىڭ كۇشىن بۇزۋ تۋرالى وبلىس پروكۋرورى ق.ش.تاليپوۆتىڭ حالىق دەپۋتاتتارى ورال وبلىستىق كەڭەسىنە جازعان ۇسىنىس حاتى ءتۇستى.
21.09.1990 جىلى ورالدا «فورۋم» قوعامدىق-ساياسي ورتالىعى ۇيىندە ايماقتاعى قالىپتاسقان كۇردەلى ساياسي، ۇلتارالىق ماسەلەلەرگە بايلانىستى عالىمدار مەن تاريحشىلار قاتىسقان «سوۆەتتىك قازاقستان شىنايى ەگەمەندىك جولىندا» دەگەن تاقىرىپتا عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى.
22.09.1990 جىلى اتامان ا.كاچالين كازاكتاردىڭ تاريحي-مادەني قوعامىنىڭ قۇرىلتايشىلىعىمەن «نارودنوە دۆيجەنيە ۆوزروجدەنيا» (ندۆ) اتتى ءۇشىنشى ءبىر قوزعالىستىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن مالىمدەدى. بۇل قوزعالىستىڭ باعدارلاماسىندا ورال وبلىسىن رەسەيگە قوسۋ باستى ماقساتتىڭ ءبىرى رەتىندە كورسەتىلدى.
30.09.1990 جىلى «فورۋم» قوعامدىق-ساياسي ۇيىندە وبلىستىق جانە قالالىق «قازاق ءتىلى» قوعامدارىنىڭ بىرىككەن جينالىسى ءوتتى. وندا پرەزيدەنت جانە جوعارعى كەڭەس اتىنا قازاق حالقىنىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن بىلدىرەتىن، وبلىستاعى ۇلتارالىق احۋالدىڭ ۋشىعىۋىنا اكەلۋى مۇمكىن تەرريتوريا تۇتاستىعىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى مەن ورال قالالىق كەڭەسىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭدى بۇرمالاعان شەشىمىن توقتاتۋ قاجەتتىگى تۋرالى 7 ۇسىنىستان تۇراتىن «اشىق حات» قابىلداندى.
09.10.1990 جىلى كسرو حالىق دەپۋتاتى ن.ا.ماركيننىڭ باسقارۋىمەن ورالداعى «ومەگا» پريبور جاساۋ زاۆودىندا «قازاق سسر-ءنىڭ ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا جوباسىنىڭ» تالقىلانۋىنا جانە «ءتىل تۋرالى زاڭىنا» قارسىلىق بىلدىرگەن ورىس-كازاكتارىنىڭ ىقپالىمەن كەتەەن قالا جۇمىسشىلارىنىڭ جيىنى ءوتىپ، «ۇندەۋ» قابىلداندى.
21.10.1990 جىلى اقتوبەدە «الداسپان» قوعامدىق بىرلەستىگى قۇرىلتايىنىڭ دەلەگاتتارى كسرو پەرزيدەنتى م.س.گورباچەۆقا جانە قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ اتىنا «ۆوزروجدەنيە» كازاك قوزعالىسىنىڭ سەپاراتتىق پيعىلدارىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن «تالاپ حاتىن» جىبەردى.
30.11.1990 جىلى كراسنودار قالاسىندا رەسەي كازاكتارى وداعىنىڭ كەڭەسى ءوتىپ، وندا «رەسەي كازاكتارىنىڭ دەكلاراتسياسى» قابىلداندى. وسى قۇجاتقا قازاقستاندىق ەرتىس، جەتىسۋ جانە جايىق كازاكتارى وداعى رەسەي كازاكتارىنىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە كىردى.
04.12.1990 جىلى ورال وبلىستىق پروكۋرورىنىڭ جانە ادىلەت باسقارماسىنىڭ تالاپ ەتۋىمىن حالىق دەپۋتاتتارى ورال قالالىق كەڭەسىنىڭ ححI سايلانعان التىنشى سەسسياسى №6-6 قاۋلىسىمەن، وزدەرىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭدى بۇرمالاعان 1990 جىل 4 قىركۇيەكتەگى №5-2; 5-3-ءشى قاۋلىلارىنىڭ كۇشىن جويدى. بۇل قۇجاتقا ورال قالالىق كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ا.ليۋباۆين قول قويدى.
1991 جىلى اقپان ايىندا ورىس-كازاكتارى «ورال كازاك اۆتونوميانىڭ ەگەمەندىگى دەكلاراتسياسىن» جاريالادى.
21.05.1991 جىلى ورالدا ءبىر توپ ءتىل جاناشىرلارىنىڭ قولداۋىمەن قاق «ازات» قوزعالىسىنىڭ باستاۋىش ۇيىمى قۇرىلدى. حاتشىسى: ت.جولمانوۆ.
1991 جىلى 28 مامىردا ورال قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورىس - كازاك اسكەرلەرىنىڭ پاتشا اعزامعا قىزمەت ەتۋىنىڭ 400 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ جونىندەگى №712 قاۋلىسى شىقتى. قۇجاتقا قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ب.ع.مولداشەۆ پەن ءىس باسقارۋشىسى ا.ن.مارتىشكين قول قويعان.
06.06.1991 جىلى «فورۋم» قوعامدىق-ساياسي ۇيىندە رەسپۋبليكالىق «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسىنىڭ ورال وبلىستىق بولىمشەسى قۇرىلدى. جەتەكشىلەرى: ا.زينۋللين، ق.تولەجانوۆ.
15.06.1991 جىلى رەسەي كازاكتارىنىڭ قۇرىلتايشىلىعىمەن «ورال كازاكتارى وداعى» (سويۋز ۋرالسكيح كازاكوۆ) اتتى «اسكەري» قۇرىلىمنىڭ قۇرىلعاندىعى جاريالاندى. اتامانى: ا.ا.كاچالين.
05.07.1991 جىلى قالاتكومنىڭ 28.05.1991 جىلعى №712 قاۋلىسى نەگىزىندە ورال كازاك اسكەرلەرىنىڭ پاتشا اعزامعا قىزمەت ەتكەنىنە 400 جىل مەرەكەسىن «ورال ءوڭىرى حالىقتارى دوستىعى كۇنى» اياسىندا 5-6 قازان «رەسپۋبليكا كۇنىنە» ورايلاستىرا وتكىزۋ جونىندە ورال وبلىستىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.ەسقاليەۆ قول قويعان ەكىنشى شەشىمى شىقتى.
17.07.1991 جىلى ورال قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسى «قايتا قۇرۋدىڭ ورىستەپ، قوعامنىڭ دەموكراتيالانۋى ەندىگى جەردە كازاكتارعا حالىقتىڭ ءبىر بولىگى دەگەن وبەكتيۆتى باعا بەرۋ قاجەتتىگىن تۋدىرىپ وتىر» - دەپ، ولاردى «ەتنوس»، «ۇلت» رەتىندە تانۋ قاجەتتىگىن ماسەلە ەتىپ قويدى.
1991 جىلى «ازات» ۇيىمىنىڭ قۇرىلتايشىلىعىمەن «تاماشا» شاعىن كاسىپورنى قۇرىلدى. ونى ءار جىلدارى ا.زينۋللين ت.ساتقۇليەۆ، ع.ساپاروۆ، ە.قوبىلانوۆ باسقاردى.
04.09.1991 جىلى الماتىدا وتكەن قۇرىلتايدا رەسپۋبليكالىق «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسىنىڭ نەگىزىندە «قازاقستاننىڭ رەسپۋبليكالىق پارتياسى» قۇرىلدى.
13.09.1991 جىلى ورال وبلىستىق «ازات» قوزعالىسى جانىنان «قىركۇيەك وقيعاسى» كۇندەرى قوعامدىق ءتارتىپتى قاداعالاۋ ماقساتىندا «نامىس» توبى قۇرىلدى. جەتەكشىلەرى: ت.جولمانوۆ، و.قىستاۋباەۆ.
14.09.1991 جىلى «قىركۇيەك وقيعاسى» كۇندەرى وبلىستىق «ازات» قوزعالىسى جانىنان سپورتشى جىگىتتەردىڭ توبى قۇرىلدى. جەتەكشىسى: ن.قونارباەۆ.
15.09.1991 جىلى 400 جىلدىق مەرەيتوي دەگەن جەلەۋمەن ورال قالاسىندا بەلگىلەنگەن بۇكىلرەسەيلىك كازاكتاردىڭ قۇرىلتايى «كازاك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ» رەسميلىگىن جاريالاپ جىبەرمەكشى بولدى.
13.09-16.09.1991. كۇندەرى ارالىعىندا «ازات» قوزعالىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ورالدا اۆتونوميا قۇرىپ، وبلىس اۋماعىن رەسەيگە قوسۋدى ماقسات ەتكەن ورىس-كازاكتارىنىڭ سەپاراتتىق ارەكەتتەرىنە نارازىلىق رەتىندە رەسپۋبليكامىزدىڭ 12 وبلىسىنان كەلگەن ەرىكتىلەردىڭ «بۇكىلقازاقستاندىق انتيسەپاراتيستىك قارسىلىق اكتسياسى» ءوتتى. ناتيجەسىندە بۇكىلقازاقستاندىق نارازىلىق اكتسياسى رەسەي تاراپىنان جەر داۋلاعان «ساياسي تەرروريزمنىڭ» بەتىن قايتاردى.
16.09.1991 جىلى نارازىلىق اكتسياسىنىڭ سوڭعى كۇنى «جايىق كازاكتارىنىڭ ارانداتۋ ارەكەتتەرىنە بايلانىستى قازاقستاننىڭ «ازات» رەسپۋبليكالىق پارتياسىنىڭ قورىتىندى مالىمدەمەسى» - تاراتىلدى.
17.09.1991 جىلى «ورال وقيعاسى» بويىنشا قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ ارنايى وتىرىسى ءوتىپ، وندا كازاكتاردىڭ سەپاراتتىق پيعىلدارى ايىپتالدى.
22.09.1991 جىلى «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسىنىڭ ورال وبلىستىق ۇيىمىنىڭ قۇرىلتايى ءوتىپ، وندا قوزعالىستىڭ (04.09.1991 جىلعى جارعىعا سايكەس) بۇدان بىلايعى جەردە «قرپ-سى ورال وبلىستىق بولىمشەسى» بولىپ اتالاتىندىعى جاريالاندى. قۇرىلتايعا س.اقاتاي قاتىستى. وسى قۇرىلتايدا پارتيانىڭ تەڭتوراعالارى بولىپ: ا.زينۋللين، ا.ە.قادىرباەۆا سايلاندى.
1991 جىل 5-6 قازان كۇندەرى رەسپۋبليكالىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ 1-ءشى سەزى ءوتىپ، ونىڭ تىركەلگەندىگى 25.12.1991 جىلى ادىلەت مينيسترلىگىندە راسىمدەلدى.
1991 جىلى 14 قازاندا الماتى قالاسىندا ايسۇلۋ قادىرباەۆا قازاق جەرىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنا قول سۇعىپ، جەر داۋلاعان ورىس - كازاكتارىنىڭ سەپاراتتىق ارەكەتتەرى قىلمىس رەتىندە تەرگەلىپ، وعان ساياسي باعا بەرۋدى تالاپ ەتىپ اشتىققا وتىردى. اشتىققا ورالدىق م.بالمولدين، ق.يباتوۆ جانە جامبىلدىق م.ءنۇسىپوۆا مەن ق.كارىباەۆا قوسىلدى. ساياسي اشتىق 11 كۇنگە سوزىلدى.
19.10.1991 جىلى ورالدا «قىركۇيەك وقيعاسىنا» بايلانىستى قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتارى مەن وبلىستىق «ازات» قوزعالىسى جانە «ازات» پارتياسىنىڭ بىرىككەن جينالىسى ءوتتى.
25.10.1991 جىلى 13-16 قىركۇيەك كۇندەرى ورالدا بولعان «قىركۇيەك وقيعاسىنىڭ» ورىن الۋ سەبەپتەرى مەن سالدارلارىن انىقتاۋ، وعان ساياسي جانە قۇقىقتىق باعا بەرۋ ءۇشىن پرەزيدەنتتىك كوميسسيا قۇرىلدى.
19.12.1991 جىلى ورالدا «ازات» قوزعالىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 15.00 - 19.00 ساعات ارالىعىندا پۋگاچەۆ الاڭىندا 1986 جىلعى «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 5 جىلدىعىنا» ارنالعان رۇقسات ەتلىگەن ميتينگى ءوتتى. ميتينگىگە قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ق.جاقىپوۆ ءوزىنىڭ 13 جەلتوقسانداعى №208 شەشىمىمەن ۇرىقسات بەردى.
22.12.1991 جىلى قازاقستاننىڭ رەسپۋبليكالىق پارتياسى «ازات» پەن قاق «ازات» قوزعالىسىنىڭ بىرىككەن وتىرىسىندا وبلىستىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ تەڭ توراعالارى بولىپ ا.زينۋللين، ن.سيسەنباەۆ جانە ع.ساپاروۆ سايلاندى.
12.01.1992 جىلى «ازات» پارتياسى جانىنان تاۋەلسىز «باتىس قازاقستان وبلىستىق «ادام» ەركىن كاسىپوداعى قۇرىلدى. جەتەكشىسى: و.جاكىباەۆ.
31.01.1992 جىلى وبلىستىق «ازات» قوزعالىسى جەرگىلىكتى يۋستيتسيا باسقارماسىندا №036-شى بولىپ كەزەكتى تىركەۋدەن ءوتتى.
26.02.1992 جىلى الماتىدا قرپ-سى، «قازاقستاننىڭ رەسپۋبليكالىق پارتياسى «ازات» بولىپ قايتا تىركەۋدەن ءوتتى. №0122-ءشى بولىپ ادىلەت مينيسترلىگىندە قۇجاتىن تىركەتتى. جەتەكشىلىگىنە س.اقاتاەۆ سايلاندى. ال، «ازات» قوزعالىسى جەتەكشىلىگنە م.ەسەناليەۆ، ج.قۋانىشالين، ح.قاجاحمەتوۆ، د.كوشىم كەلدى.
28.04.1992 جىلى «ازات» قوزعالىسى جانە «ازات» قرپ-سى وبلىستىق فيليالى جانىنان «اق وردا» اتتى باسپاناسىزدار وداعى قۇرىلىپ، ادىلەت مينيسترلىگىندە رەسمي تىركەۋدەن ءوتتى. جەتەكشىسى: ماقسوت وتەعاليەۆ.
10.04.1992 جىلى باتىس قازاقستان وبلىستىق ادىلەت باسقارماسىندا وبلىستىق قرپ-سى «ازات»، «قرپ-سىنىڭ وبلىستىق بولىمشەسى» بولىپ قايتا تىركەۋدەن ءوتىپ، №047-ءشى كۋالىگىن الدى.
10.04.1992 جىلى «ازاتتىق ءۇنى» اتتى ۇنقاعاز (گازەت) 7 مىڭ دانامەن شىقتى.
11.05.1992 جىلى «ازات» اتتى ۆوكالدى اسپاپتى كونتسەرتتىك توپ قۇرىلدى.
13.05.1992 جىلى ورال وبلىستىق «ازات» قوزعالىسى مەن قرپ-سىنىڭ وبلىستىق بولىمشەلەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «حان توعايىندا» «قازاق حالقىنىڭ ءوز ۇلتتىق مەملەكەتىندەگى قۇقى جانە جاستار پروبلەماسى» تاقىرىبىنا ميتينگى ءوتتى.
20.05.1992 جىلى «قازاقستاننىڭ رەسپۋبليكالىق پارتياسى «ازات» پەن «قاق «ازات» قوزعالىسى كەڭەستەرىنىڭ بىرىككەن وتىرىسى ءوتىپ، ازات قوزعالىسىنىڭ تەڭ توراعالارى بولىپ ا.زينۋللين، ن.سيسەنباەۆ جانە ع.ساپاروۆ سايلاندى.
31.05.1992 جىلى ورالدا العاشقى بولىپ «ازات» قوزعالىسى مەن قرپ-سى رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ارناپ اس بەردى.
«ازات» گازەتىنىڭ 1992 جىل، شىلدە ايىنداعى №8-ءشى سانىندا 13-16 قىركۇيەك كۇندەرى ورالدا بولعان «قىركۇيەك وقيعاسىنىڭ» (كوتەرىلىسىنىڭ) ورىن الۋ سەبەپتەرى مەن سالدارلارىن انىقتاۋ ءۇشىن قۇرىلعان پرەزيدەنتتىك كوميسسيانىڭ قورىتىندى انىقتاماسى (سپراۆكا) جارىق كوردى.
11.10.1992 جىلى الماتىداعى سەزدە قرپ، قاق «ازات» قوزعالىسى، جەلتوقسان پارتيالارى ءبىر ساياسي وداققا بىرىگىپ (04.09.1991ج. قۇرىلتايدا قابىلداعان جارعىعا سايكەس), «قازاقستاننىڭ رەسپۋبليكالىق پارتياسى «ازات» بولىپ قۇرىلدى.
01.01.1993 جىلى ازاتتىڭ ورگانى «باتىس قازاقستان» گازەتىنىڭ العاشقى سانى 10 مىڭ دانامەن شىقتى. گازەت قر-سىنىڭ جانە اقپارات مينيسترلىگىندە №818-ءشى بولىپ تىركەۋدەن ءوتتى. رەداكتورى: و.جاكىباەۆ.
1994-30.08.1995 جج. «ازات» قوزعالىسى تەڭتوراعالىعىن ا.زينۋللين، ن.ق.سيسەنباەۆ، ە.قوبلانوۆ اتقاردى.
14.05.1994 جىلى وبلىستىق «ازات» قوزعالىسى ميتينگى وتكىزىپ، وندا پرەزيدەنت پەن پارلامەنت اتىنا ەلدىڭ الەۋمەتتىك ءومىرىن ساۋىقتاندىرۋ جولىنداعى وزدەرىنىڭ «ەكونوميكالىق كونتسەپتسياسىن» جاريالادى.
31.08.1995-1997 جىلدارى ارالىعىندا باتىس قازاقستان وبلىستىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن د.وتەگەنوۆ اتقاردى.
11.04.1997 جىلى ورالدا ۇلتارالىق جانە اۋماقتىق ساياسي، ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتۋدى ماقسات ەتكەن «ەدىل-جايىق قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى» قوعامدىق بىرلەستىگى قۇرىلدى. سۇلتانى: ا.زينۋللين, باس ءۋازىرى د.وتەگەنوۆ.
2006 جىلى ورال قالاسىندا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 20, ورال وقيعاسىنىڭ 15, قر-سى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 15 جىلدىعىنا ارنالعان: «تاۋەلسىزدىكتىڭ قوس قاناتى» اتتى قوعامدىق-تاريحي كونفەرەنتسيا ءوتتى. ۇيىمداستىرۋشىلار: ە.قوبلانوۆ، ل.حايرەدەنوۆ.
16.12.2009 جىلى تاۋەلسىزدىكتىڭ 18 جىلدىعىنا وراي جەرگىلىكتى زيالى قاۋىم، قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرى مەن تاريحي كەيىپكەرلەردىڭ قاتىسۋىمەن ورال وبلىستىق تاريحي ولكەتانۋ مۇراجايىندا دوڭگەلەك ۇستەل ءوتىپ، 1991 جىلعى «ورال وقيعاسىنا» ارنالعان بەينەدەرەكتى بۇرىش اشىلدى.
«ورال وقيعاسى» تۋرالى ءار جىلدارى ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالانعان ماقالالار
1. «ازات» بولىپ، كازاك بولىپ تىرەسكەندەردى تاۋەلسىزدىك تابىستىرىپ وتىر» («ەگەمەن قازاقساتان» گاز.، 20.02.2001,ت.قۇسايىن);
2. «ورال جەلتوقساننىڭ جالعاسى» («ەگەمەن قازاقستان» گاز.، 30.05.2001, ن.ق.سيسەنباەۆ);
3. «جەلتوقسان مەن قىركۇيەك تاۋەلسىزدىك اتتى قارلىعاشتىڭ قوس قاناتى» («ەدىل-جايىق» گاز، 01.06.2001, ن.ق.سيسەنباەۆ);
4. «ورالداعى 1991 ج. قىركۇيەك كوتەرىلىسى ساياسي باعاسىن الۋعا ءتيىس» («ەدىل-جايىق» گاز.، 15.06.2001, ت.جولمانوۆ);
5. «نا پوروگە دەسياتيلەتيا نەزاۆيسيموستي» («ەدىل-جايىق» گاز.، ە.قوبلانوۆ);
6. «ورالداعى دۇربەلەڭ» («التىن وردا»، 28.09.2001, س.ەرعالي);
7. «قاتەرلى كۇندەر» («التىن وردا» گاز.، 26.10.2001, ن.ق.سيسەنباي);
8. «الاش پەن ازات» («التىن وردا» گاز.، 02.11.2001, س.ەرعالي);
9. «سالاۋاتتى حالقى بار ەل-جەتىم ەمەس» («جاس الاش» گاز.، 15.12.2001, و.جاكىباەۆ);
10. «جەلتوقسان - ورال وقيعالارىنا سەبەپ بولعان جەر ماسەلەسى» («اقتوبە» گازەتى» گاز.، 14.12.2000, ج.قۋانىشالى);
11. «دۇربەلەڭ» («اق جول قازاقستان» گاز.، 31.10.2003, ن.ق.سيسەنباي);
12. «دۇربەلەڭ» («اق جول قازاقستان» گاز.، 07.11.2003, ن.ق.سيسەنباي);
13. «ازاتتىڭ كۇيرەۋى» («جاس الاش» گازەتى، 20.06.2006, ن.ق.سيسەنباي),
14. «بلاگورازۋميە سيلنەە تانكوۆ» («ەكسپرەسس ك» گاز.، 18.08.2006, ن.ەسقاليەۆ);
15. «ولار ورالدى ءبولىپ اكەتپەك بولىپ ەدى» («التىن وردا» گازەتى،
08-14.09.2006, ن.ق.سيسەنباي);
16. «تاۋەلسىزدىك جولىنداعى تاعى ءبىر بۇلقىنىس» («التىن وردا» گازەتى، 08-14.12.2006, ج.شامۇراتوۆا);
17. «1991 جىلعى ورال وقيعاسىنىڭ قاۋىپتى تۇستارى» («التىن عاسىر» گازەتى، 07.09.2007. ن.ق.سيسەنباي);
18. «تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى سوڭعى بۇلقىنىس» («اينا اقتوبە» گازەتى، №21-22 قاراشا 2009, ن.ق.سيسەنباي);
19. «ەل تاۋلسىزدىگىنە تىكەلەي ارالاسقان تاريحي كەيىپكەرلەر» («اينا اقتوبە» گازەتى، 19.11.2009, ن.ق.سيسەنباي);
20. «ازاتتىق جولىنداعى العاشقى ۇلاندار» («اينا اقتوبە» گازەتى، 01.10.2009, ت.قاتاۋوۆ).
21. «ەل ىرگەسىن بەكىتكەن كوتەرىلىس» (س. ەرعالي - «اباي - اقپارات» 20 قىركۇيەك، 2010).
22. «جايىق كوتەرىلىسىنە - 19 جىل» (س. ەرعالي - «اباي - اقپارات» 15 قىركۇيەك، 2010).
23. «1991 جىلعى ورال وقيعاسى. داۋدىڭ باسى» (ە.قارابەك - «التىن عاسىر گازەتى، №34,35,36-ساندارى، 2011 جىل)
24. «قىركۇيەككە» قيانات جاسامايىق، اعايىن» (بەگالى كەردەرىتەگى، كوكبورى بەرىش، «masa.kz» اقپاراتتىق پورتالى - 24.10.2011).
«ازات» تاريحىنا قاتىستى باسپادان شىققان كىتاپتار
«اقيقاتىن ايتقاندا» كىتابى (م.ەسەناليەۆ: «قازاقستان» باسپاسى، الماتى - 1998).
«1991, قىركۇيەك - «ورال وقيعاسى» كىتابى (ن.ق.سيسەنباي: «لازەر» باسپاسى، اقتوبە - 2001).
«ازات قوزعالىسى» (ب.دارىمبەت: «وركەنيەت» باسپاسى، الماتى - 2001).
«حاكىم. ميحايل يۆانوۆيچ...» كىتابى (ع.قابىشۇلى: «نۇرلى الەم» باسپاسى، الماتى - 2001).
«ازات پەن امانات» كىتابى (س.ءجۇسىپ: «تۇمار» باسپاسى، قىزىلوردا - 2006).
«ازاتتىق» كىتابى ءى-ءىى-ءىىى توم (و.جاكىباەۆ: «پوليگرافسەرۆيس» باسپاسى، ورال - 2007).
«ايسىز تۇنگى اق جۇلدىز» كىتابى (ا.ەسمۇرزاەۆ: الماتى - 2007).
«ازات» ازاتتىق جولىندا» كىتابى (ن.ق.سيسەنباي: «ليتەر-ا» باسپاسى، اقتوبە - 2008).
«ۇلتىم دەپ سوققان جۇرەكتەر» كىتابى (ب.تولەپبەرگەن، د.كوشىم: «كيە» لينگۆوەلتانۋ يننوۆاتسيالىق ورتالىعى جشس»، الماتى - 2009).
«ادىلەتقيسسا» كىتابى، (س.ءجۇسىپ. قىزىلوردا - 2010 جىل).
نۇرلىباي قوشامانۇلى، اقتوبە ق.
14.11.2011 جىل
http://dat.kz
