قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2020 جىلعى اباي اتىنداعى ادەبيەت پەن ونەر سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىن يەلەنۋ جارىسى ءوز مارەسىنە جاقىنداپ كەلەدى. «جۇزدەن – جۇيرىك، مىڭنان – تۇلپار» بايگەسىنە ات قوسىپ، باق سىناعان ۇمىتكەرلەر قاتارىندا بەلگىلى اقىن-جازۋشى، ستسەناريست، اۋدارماشى، قوعام قايراتكەرى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ جانە تاۋەلسىز «تارلان» سىيلىعىنىڭ يەگەرى باقىتجان قاناپيانوۆ تا بار. ونىڭ قازاقستان جازۋشىلار وداعى مەن قازاق پەن-كلۋبى ۇسىنعان «دوستويانيە دۋشي» («جان-دۇنيە يگىلىگى») جىر جيناعى مەملەكەتتىك سىيلىق جونىندەگى كوميسسيانىڭ العاشقى ساراپىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، باسقا دا لايىقتى دەپ سانالعان تۋىندىلارمەن بىرگە كونكۋرستىڭ كەلەسى تۋرىنا جول تارتتى.

2017 جىلى قازان ايىندا يۋنەسكو-نىڭ پاريجدەگى شتاب-پاتەرىندە «جاھاندىق الەمدەگى قازىرگى قازاقستاندىق مادەنيەت» جوباسى اياسىنداعى     مادەني شارالار قاتارىندا باقىتجان قاناپيانوۆتىڭ فرانتسۋز تىلىندە جارىق كورگەن «Perspective  inversée» («كەرى پەرسپەكتيۆا» – «وبراتنايا پەرسپەكتيۆا») جىر جيناعىنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمى وتكىزىلگەن ەدى. كىتاپتى فرانتسۋز تىلىنە اۋدارعان – اقىن جانە پروزايك تەرري مارينياك، ال العى ءسوزىن جازعان – اقىن كيرا ساپگير. فرانتسۋز باسپاگەرلەرى اۆتوردىڭ ءتول ەسىمىن  ءوز تىلدەرىنىڭ ۇندەستىگى مەن مانەرىنە لايىقتاپ جان باحىت (Jan Bakhyt) دەپ اتاعاندى ءجون كورىپتى. مەملەكەتتىك جوعارى سىيلىققا ۇسىنىلعان «دوستويانيە دۋشي» كىتابى دا وسى پوەتيكالىق بۇركەنشەك اتتى يەلەنىپ وتىر. جىر جيناعىنا اقىننىڭ جاڭا عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىندا دۇنيەگە كەلگەن ولەڭدەرى ەنگەن. 

«دوستويانيە دۋشي» («جان-دۇنيە يگىلىگى») كىتابى – ءمان-مازمۇندىق جانە كوركەمدىك-پوەتيكالىق ولشەمدەرى تۇرعىسىنان بىرەگەي تۋىندى. «دوروگا ستولەتي» («جۇزجىلدىقتار جولى»), «ۆىسوكوگورە» («تاۋلى ايماق»),  «تيۋركسكيە موتيۆى بىتيا» («تىرشىلىكتەگى تۇركى اۋەندەرى») اتتى ءۇش پوەتيكالىق بولىمنەن تۇراتىن جىر جيناعىنا اۆتور عاسىرلار مەن مىڭجىلدىقتار توعىسىنداعى ادامزات قاۋىمى مەن ءوز حالقىنىڭ ومىرىندەگى تاريحي وزگەرىستەر، ۋاقىت پەن كەڭىستىك، ۇرپاق پەن ۇرپاق اراسىنداعى ءوزارا بايلانىس پەن  ساباقتاستىق، تاۋەلدىلىك پەن تاعدىرلاستىق جەلىسى ارقاۋ بولعان. «جۇزجىلدىقتار جولى» بولىمىنەن باستاۋ العان وسى جەلى كەلەسى بولىمدەردە جالعاسا كەلە، «تىرشىلىكتەگى تۇركى اۋەندەرى» بولىمىندە ءتۇيىندى ويعا ۇلاسادى.   بولىمدەگى كوپتەگەن ولەڭدەر اباي، شاكارىم، ماعجان، ماحامبەتتىڭ ولمەس تە وشپەس شىعارشىلىعىنىڭ اسەرىنەن تۋىنداعان. اقىن بۇل پوەتيكالىق اۋەندەردى، ونداعى وي مەن وبرازداردى ءوز جۇرەگىنەن وتكىزە وتىرىپ، جان-دۇنيە تولقىنىسىنان تۋعان تەرەڭ سەزىم  سىرلارىن توگەدى. اقىن، ءبىر كەزدەرى اباي مەن شاكارىمنىڭ پۋشكين، بايرون، لەرمونتوۆ، گيوتە شىعارماشىلىعىن دالا پوەزياسىنىڭ اۋەنى مەن تىلىنە سالىپ، ءوز تۇرعىسىنان جاڭعىرتقانى ءتارىزدى، ولاردىڭ شىعارمالارىنداعى وبرازداردى ءوزىنىڭ جەكە ۇعىم-تۇسىنىگى مەن بۇگىنگى دۇنيەتانىم ولشەمىنە سالىپ، جاڭاشا سومداپ، بەدەرلەيدى. ءسويتىپ، ءداستۇر ساباقتاستىعىن جالعاستىرا وتىرىپ، سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگى مەن قابىلەت-قارىمىنىڭ ارقاسىندا اباي مەن شاكارىم پوەزياسىنداعى سارىن-جەلىنى جاڭا قىرىنان جاڭعىرتادى، وعان جاڭاشا سيپات دارىتىپ، سونى بەينەلەر گالەرەياسىن تۇزەيدى. دانا اقىندار اڭساعان ماڭگىلىك مۇرات-ماقساتتار مەن  ارمان-اڭسارلار بۇگىنگى داۋىردەگى مۇرات-مۇددەلەرمەن استاسا كەلە، بۇگىنگى زامانداعى كوكەيكەستى ماسەلەلەرگە ۇلاسادى. اباي مەن شاكارىم، ماحامەت پەن ماعجان جىرلارىنىڭ  ىزىمەن جازىلعان «اباي سارىندارى»، «ءوزىم تۋرالى»، «جاز كەلەدى»، «قوشتاسۋ»، «قارشىعا»، ت.ب. ولەڭدەرىندە اقىن ەلدىك پەن ەرلىكتى جىرلاعان، ادام بويىنداعى اشكوزدىك پەن توعىشار قاسيەتتەردەن جيرەنىپ، ءىلىم-بىلىمگە ۇمتىلىپ، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ۇلت بولۋعا ۇندەگەن بابالار وسيەتىنە ساي بولۋدى العا تارتادى. جانە دە جالعىز قازاق ەمەس، بارلىق ادام اتاۋلىعا قاجەت وسى ادامي قۇندىلىقتاردى وزىنشە، قاناپيانوۆتىق ورنەكپەن جىرلايدى. ول ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ۋاقىت تىنىسىن سەزىمتالدىقپەن، سەرگەكتىكپەن ءدوپ باسىپ تانىپ، ءوز حالقىنىڭ پەرزەنتى رەتىندە ونىڭ باسىنا تۇسكەن قايعى-قاسىرەتكە، قوعام تۋدىرعان كەسەل-دەرتتەرگە قابىرعاسى قايىسا كۇيزەلىپ، جانايقايىن اشىنا جەتكىزەدى. ونىڭ بۇل ولەڭدەرىنەن دە قوعامداعى ءپىسىپ-جەتىلگەن تولعاقتى ماسەلەلەرگە ءوز كوزقاراسىن بۇكپەسىز ايتا وتىرىپ، جۇرتشىلىق ساناسىندا سىلكىنىس تۋدىرۋعا دەگەن تالپىنىسىن كورەمىز. 

باقىتجان قاناپيانوۆ – قازاقستاننىڭ كوپۇلتتى ادەبيەتىنىڭ جارقىن وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، ادەبي شىعارماشىلىعى قازاق مادەنيەتىنەن ويىپ تۇرىپ  ورىن الاتىن، ەسىمى ەلىمىزدىڭ شەڭبەرىنەن اسىپ، شەتەلگە دە تاراپ كەتكەن تانىمال قالامگەر. اقىن-جازۋشىلىقپەن قاتار اۋدارماشى، ستسەناريست، رەجيسسەر، باسپاگەر سياقتى سان كاسىپتى يگەرگەن جانە ولاردىڭ قاي-قايسىسىندا دا تالانتىن جارقىراتا كورسەتىپ كەلە جاتقان كەمەل شىعارماشىلىق تۇلعا. ونىڭ ەسىمى مەن شىعارماشىلىعى پوەزيا سۇيەتىن قاۋىم مەن عىلىمي-ادەبي الەمگە كەڭىنەن تانىس. سوندىقتان دا بولار، «دوستويانيە دۋشي» كىتابىنداعى الەۋمەتتىك جەلىلەرگە جۇكتەلگەن كوپتەگەن ولەڭدەرى وقىرماندار تاراپىنان وڭ باعالانىپ، جىلى لەبىزگە يە بولۋدا. ال جيناقتاعى تۇرىك، ءازىربايجان، ارميان، يسپان، اراب، فرانتسۋز جانە موڭعول تىلدەرىنە اۋدارىلىپ ۇلگەرگەن كوپتەگەن ولەڭدەر پوەزيا كەڭىستىندەگى ءوزىنىڭ دەربەس تىرشىلىگىن جالعاستىرىپ، ءسوز ونەرىنىڭ قۇدىرەتى ارقىلى ەل مەن ەلدى، حالىق پەن حالىقتى ءوزارا باۋىرلاستىرا، جاقىنداستىرا تۇسەرى داۋسىز.  دارىندى جاس سۋرەتشى مۇحيت اقاناەۆ-مىرزاليەۆ كوركەمدەگەن جىر جيناعىنداعى پوەتيكالىق بەينەلەر مازمۇنعا لايىق يلليۋستراتسيالارمەن ۇيلەسە استاسىپ، كىتاپ تاماشا وزىندىك كوركەم سيمبيوز تۇرپاتىنداعى  تۋىندىعا اينالىپ وتىر. ال «قۇراق كورپە» كومپوزيتسياسى ىسپەتتى اقىننىڭ الەم تىلدەرىندەگى جىر جولدارىنىڭ ۇزىندىلەرى پايدالانىلعان كىتاپتىڭ وڭىربەتى (فورزاتسى) دە وزىندىك كوركەمدىك شەشىمىمەن ەرەكشەلەنەدى.   

اقىن ب. قاناپيانوۆتىڭ شىعارمالارىنان ونىڭ جالپىادامزاتتىق مۇرات-ماقساتپەن ۇندەسىپ جاتاتىن ومىرلىك ۇستانىمى، تىرشىلىك، ادام، قوعام جايلى وزىندىك پوەتيكالىق كوزقاراسى، ازاماتتىق ءبىتىم-بولمىسى ايقىن كورىنىس بەرەدى. ول، نەگىزىنەن، فيلوسوف اقىن. اقىن ءوز ولەڭدەرىندە ادام ءومىرىنىڭ ءمانى، دۇنيە-جاراتىلىستىڭ كەمەلدىلىگى، تىرشىلىكتەگى جاندى جانە جانسىز زاتتاردىڭ اراسىنداعى ءوزارا بايلانىس پەن ءبىر-بىرىنە دەگەن تاۋەلدىلىك ديالەكتيكاسى جايىندا تەرەڭنەن وي قوزعايدى. ءومىردىڭ قاراپايىم قۇبىلىستارىنا ءجىتى زەر سالىپ، ودان كۇردەلى دە كوركەم وي تۇيە ءبىلۋ –  اقىن شەبەرلىگىنىڭ باستى قىرى. ول قاس قاعىم ساتتىك قۇبىلىستاردان العان اسەرىن ولەڭ جولدارىنا شەبەرلىكپەن ءتۇسىرىپ، ۇلكەن فيلوسوفيالىق ويدىڭ وزەگىنە اينالدىرادى. اقىننىڭ باس-اياعى 5-6 عانا تارماقتان تۇراتىن شاپ-شاعىن ولەڭىنىڭ ءوزى ايتار ويى كۇردەلى دە ايقىن ءبۇتىن ءبىر شىعارمانىڭ جۇگىن ارقالاپ تۇرعانىنا تاڭدانباسقا لاجىڭىز جوق. باقىتجان ءبىر ولەڭىندە بىلايشا تولعانادى: «جاقىننان تۇك قىزعانبا، جاتىڭنان تۇك قىزعانبا، تاعدىر شىپ-شىپ  تولتىرعان  ءوز باقىتىڭ تۇرعاندا. قۋانار دا شاعىڭ بار، مۇڭايار دا شاعىڭ بار. عۇمىر جولىن تۇيىقتاپ كۇن تۋادى دامىلدار» (اۋدارعان س. اقتاەۆ).  ادام عۇمىرىنىڭ ءمان-ماعىناسىن، ونىڭ ءومىر جولىندا ۇستانۋعا ءتيىس ادامگەرشىلىك ءپرينتسيپى مەن قاعيدالارىن ءبىر-اق سوزبەن تۇيىندەپ، بەكىتكەن بۇل ولەڭنىڭ مورالدىق-فيلوسوفيالىق تراكتاتتان نەسى كەم؟!

باقىتجان ولەڭدەرىنە جۇرەكتى تولقىتقان شىنايى سەزىم، بولمىستى رومانتيكالىق تۇرعىدا قابىلداپ-ءتۇيسىنۋ، نازىك اسىرەلەۋ، كۇردەلى استارلى بايلانىستار ءتان. ءوزىنىڭ تۋعان وتباسىنان باستاپ، جۇمباق سىرى ادامعا ءالى دە تانىلا قويماعان عارىش كەڭىستىگىنە دەيىنگى بار قۇبىلىس اقىن جۇرەگىن تولعانتىپ، تەبىرەنتۋمەن كەلەدى. شەشىمى كۇردەلى قاراما-قايشىلىقتارعا، قىم-قۋىت وقيعالارعا تولى مىنا الاساپىران عاسىرىمىزداعى ەلەڭ ەتكىزەر ءاربىر ءجايت، ولجاس اقىن ايتقانداي، «اقىن جۇرەگىنىڭ كارديوگرامماسىنان» ءوتىپ، كوركەم پوەتيكالىق وبرازدارعا اينالادى. 

ب. قاناپيانوۆ قايراتكەر رەتىندە دە ەلىنە ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلەدى. ول تۋعان ەلىنىڭ پاتريوتى رەتىندە قوعامدىق-الەۋمەتتىك ومىردە بولىپ جاتقان وقيعالارعا ءۇن قوسىپ، ازاماتتىق پوزيتسياسىن  ءبىلدىرىپ وتىرادى. باقىتجان –قازاقستاندىق اقىنداردىڭ ىشىندە  ءوز شىعارماشىلىعى ارقىلى يادرولىق قارۋدى سىناۋعا اشىق قارسىلىق بىلدىرگەن قالامگەرلەردىڭ ءبىرى. ول سەمەي وڭىرىندە، نەۆادا مەن چەرنوبىلدە الدەنەشە رەت بولىپ، عاسىر تراگەدياسىن ءوز كوزىمەن كورىپ، جۇرەگىمەن سەزىنىپ قايتقان ەدى. وسى ساپارلارىنىڭ ناتيجەسىندە «پريپيات ۇستىندەگى لايلەك» اتتى پوەزيالىق-پۋبليتسيستيكالىق قىتابى دۇنيەگە كەلىپ، ورىس جانە ۋكراين تىلدەرىندە جارىق كوردى. بۇل جيناق دەمدە تاراپ كەتتى. كىتاپقا ەنگەن ولەڭدەر تەلەديدار مەن راديودان وقىلىپ، وداقتىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە جەتتى. يادرولىق جارىلىستاردىڭ زارداپتارىن، ونىڭ حالىقتىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا، ادامزات بولاشاعىنا كەلتىرەتىن كەسەل-كەساپاتىن پوەزيا تىلىندە شەبەر سۋرەتتەيتىن بۇل شىعارمانى قازىرگى ادەبيەتتەگى وزىندىك قۇبىلىس دەۋگە بولادى. 

ال «ۇمىت بولعان قازاق ءتىلى» اتتى ولەڭىندە اقىن بالا جاسىنان انا تىلىنەن قول ءۇزىپ، ۋىزىنا قانا الماي قالعانىنا قىنجىلىس ءبىلدىرىپ، سول ءۇشىن ءوزىن اتا-بابالارىنىڭ الدىندا ماڭگىلىك ايىپتى سەزىنەتىنىن جۇرەگى قان جىلاي وتىرىپ اقتارىلا ايتادى. بۇل –  تەك اقىننىڭ عانا ەمەس، كەڭەس زامانىندا مادەنيەتىنەن، ءدىنى مەن دىلىنەن كوز جازىپ قالا جازداپ، ءدۇبارا كۇي كەشكەن ءبۇتىن ءبىر ۇرپاقتىڭ تراگەدياسى ەدى. ولەڭ اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى اڭساعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، ەلىمىزدىڭ دەموكراتيالىق دامۋ جولىنا تۇسۋىنە باستاۋ بولعان جەلتوقسان وقيعاسىنان بۇرىن جازىلعان بولاتىن. ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان ەجەلگى اتامەكەنىنىڭ توپىراعىن باسىپ، ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەنىمەن، تۋعان ءتىلى مەن مادەنيەتىنە «وگەي بالا» بولۋدىڭ رۋحاني زارداپتارىن اقىن جۇرەگى سول كەزدىڭ وزىندە-اق ءتۇسىنىپ-تۇيسىنگەن ەدى. بۇل ولەڭى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە «گولوس امەريكي» جانە «ازاتتىق» راديولارىنان بەرىلدى. سول كەزدەگى ءتىل ساياساتىنىڭ زالالىن كورسەتكەن ولەڭى ءۇشىن    ب. كاناپيانوۆقا «ۇلتشىل» دەگەن جالا جابىلىپ، ەسىمى قارالانا باستادى، شىعارمالارىن ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالاۋعا تىيىم سالىندى. شىعارماشىلىعى قاتتى سىنالىپ، پارتيا ورگاندارىنان قىسپاق كورۋى قايسار اقىندى جاسقانتىپ، جاسىتا المادى، ول ءوزى قۇلاي بەرىلگەن مۋزاعا قىزمەت ەتۋدەن جاڭىلعان جوق. كوپ كەشىكپەي، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الاردىڭ الدىندا قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلۋىندە اقىننىڭ مىسقالداي بولسا دا ۇلەسى بار دەپ بىلەمىز.  

باقىتجان قاناپيانوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى – ول ورىس تىلىندە جازعانىمەن، قازاقشا ويلانىپ، قازاقى بەينەلەر جاسايدى. ونىڭ ولەندەرىنەن فولكلور مەن حالىقتىق پوەزيانىڭ داستۇرىنەن ءنار العان، قازاق اقىن-جىراۋلارى ءتارىزدى ۇزاققا شاپسا دا القىمى ىسپەيتىن كەڭ تىنىستى، ورەسى بيىك اقىننىڭ قولتاڭباسى ايقىن اڭعارىلادى. شىعارمالارىنىڭ استارىنان كازاقى بولمىسى مەن دۇنيەتانىمى، ۇلتتىق رۋحى «مەنمۇندالاپ» تۇرادى. بۇل ونىڭ ۇلتتىق باستاۋلار مەن قۇڭدىلىقتارعا مەيلىنشە دەن قويىپ، ءوز تۆورچەستۆوسىنا قازاق پوەزيا ونەرىندەگى وي مەن مازمۇندى، كوركەمدىك قۇندىلىقتاردى وزەك ەتە بىلگەندىگىنىڭ دالەلى. انا ءتىلىن ءبىلۋى مەن ورىس ءتىلىن جەتىك مەڭگەرۋى، ۇلتتىق جانە جالپىادامزاتتىق دۇنيەتانىم، ورىس جانە الەم مادەنيەتىن بىردەي يگەرۋى اقىن شىعارماشىلىعىن وزگەلەردەن ەرەكشەلەپ تۇراتىن نەگىزگى سيپات ەكەنى انىق. «ءوز باسىم، بۇل سياقتى ادامدار الەمگە تۋعان حالقىنىڭ بەت-بەينەسىن تانىتادى دەپ ويلايمىن، – دەپ جازادى اقىن يان اۆگۋست. – ول – شىنايى دالا ۇلى،  ءوز حالقىنىڭ ءتول پەرزەنتى، سونىمەن بىرگە الەمدىك وركەنيەت وكىلى دە».

ب. قاناپيانوۆ –  قالامگەر رەتىندە تۋعان حالقىنىڭ الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىن، ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىگىن جەتە سەزىنەتىن شىعارماشىل تۇلعا. بۇعان ونىڭ ولەڭدەرىمەن قاتار، قازاق اقىندارىن الەمگە تانىتۋ ماقساتىمەن اۋدارما سالاسىندا تىندىرىپ جۇرگەن قىرۋار ەڭبەكتەرى ايعاق. اقىننىڭ 2003 جىلى جارىق كورگەن «كانيكۋلى كوچەۆيا» اۋدارما جيناعىنا «قوبىلاندى باتىر»، «ەر تارعىن»، «قامبار باتىر» ەپوستارىنىڭ ۇزىندىلەرى مەن ابىل، قۇلىنشاق، سەگىز سەرى، قاشاعان، ماحامبەت، اباي، شاكارىم، نۇرپەيىس، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، ت.ب. اقىن-جىراۋلاردىڭ ولەڭدەرى توپتاستىرىلعان. اۆتور ءوز تارجىمەسىندە قازاق ولەڭىنىڭ اۋەنى مەن ىرعاعىن، ۇيقاس، ەكپىنىن ساقتاپ، ءاربىر اقىننىڭ وزىنە ءتان پوەتيكالىق الەمى مەن كوركەمدىك ەرەكشەلىگىن اشۋعا تىرىسادى. بۇل كىتاپقا ەنگەن اۆتورلاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ولەڭدەرى تۇڭعىش رەت ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ وتىرعانىن دا ايتا كەتكەن ءجون. اقىن حالقىمىزدىڭ ەپوستىق جانرىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى –  «قىز جىبەكتى» ۇلكەن شەبەرلىكپەن اۋدارىپ شىقتى جالپى، اقىننىڭ اۋدارماشىلىق  شەبەرلەگىنىڭ باستى سيپاتى – ول وتكەن زامان پوەزياسى مەن كلاسسيك اقىنداردىڭ  جىرلارىن تەك اۋدارىپ نەمەسە وزىنشە مازمۇنداپ قانا قويمايدى، ولارعا ءوز تۇرعىسىنان باسقاشا سۋرەت ءبىتىرىپ، بولەكشە  ورنەك دارىتادى. سوندىقتان دا باسقا اۋدارما ۆاريانتتارىنا قاراعاندا، باقىتجان تارجىمەلەگەن نۇسقا جوعارى پوەتيكالىق كوركەمدىگىمەن، بوياۋ-ناقىشتارىنىڭ قانىقتىلىعىمەن، وبرازدارىنىڭ تارتىمدىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇل اقىننىڭ انا ءتىلىن جاقسى بىلۋمەن بىرگە، ورىس ولەڭىنىڭ تابيعاتىن جەتە مەڭگەرگەنىن، پوەتيكالىق شەبەرلىگىنىڭ جوعارى دارەجەدە ەكەنىن كورسەتەدى. جيناقتىڭ ەكىنشى بولىمىنە الەمدىك پوەزيا وكىلدەرىنىڭ    تۋىندىلارى  ارقاۋ بولعان. مۇندا ول ءوز اۋدارمالارى ارقىلى وقىرمانداردى اۆستراليا، بەلگيا، گەرمانيا، يران، يندونەزيا، يتاليا، كانادا، كورەيا، اقش، ساۋد ارابياسى، فرانتسيا، جاپونيا، ت.ب. كوپتەگەن ەلدەردىڭ جىر جۇلدىزدارىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرادى. 2004 جىلى قازان ايىندا كۋالا-لۋمپۋردە (مالايزيا) وتكەن حالىقارالىق پوەتيكالىق وقۋلار كەزىندە اقىننىڭ «كانيكۋلى كوچەۆيا» جيناعىنداعى اۋدارما ولەڭدەرى پوەزيا سۇيەر جۇرتشىلىقتىڭ جوعارى باعاسىنا يە بولدى. 

باقىتجان سوڭعى جىلدارى پروزا جانرىندا دا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ ءجۇر.   قالامگەر اڭگىمە، نوۆەللا، ەسسەلەرى  قازاقستانمەن قاتار رەسەي، ۋكراينا، ارمەنيانىڭ مەرزىمدى باسىلىمدارى مەن ادەبي جۋرنالدارىندا جانە ەلىمىزدە «سۆەتلياچكي» دەگەن اتپەن جەكە جيناق رەتىندە جارىق كوردى. ال «اللا تاعالاعا قۇرمەت»، «ىستىقكولدىڭ تاڭباسى» پوۆەستەرى مەن «باقشاساراي»، «جالعىز اعاش»، «شيە»، «تەڭىزدىڭ ار جاعىنان كەلگەن قوناق»، «كيەلى قۇس – اق قاز» سياقتى بىرقاتار نوۆەللالارى، سونداي-اق «تاۋگۇل»، «الما-يابلوكو»، «كارتا»، «قۇم ساعات» اتتى بىرنەشە ءتامسىل اڭگىمەلەرى ەنگەن «بالبال – دالانىڭ تاس ساقشىسى»  اتتى اعىلشىن تىلىندەگى پوۆەستەر مەن اڭگىمەلەر جيناعى ءوفيسى لوندوندا ورنالاسقان «ايتماتوۆ-اكادەميا» باسپاسىنان جارىققا شىقتى. كىتاپتى تارجىمەلەگەن – بەلگىلى اعىلشىن اۋدارماشىلارى دجون امور مەن كاتارين دجۋدەلسون. 

پروزالىق شىعارمالارىنىڭ ءبىر پاراسى –  ءتامسىل اڭگىمەلەر مەن ەتيۋدتەرى، كولەمى شاعىن بولعانىمەن، ايتار ويى، مازمۇنى تۇرعىسىنان ۇلكەن شىعارمانىڭ جۇگىن كوتەرەتىن كوركەم دۇنيەلەر ەكەنىن باسا ايتقان ءجون.   بۇلاردا اۆتور قاراپايىم ءومىر قۇبىلىستارىنا ءجىتى ءۇڭىلىپ، ودان ۇلكەن فيلوسوفيالىق استار ىزدەيدى، ادام مەن تابيعات بايلانىسىنا ەرەكشە زەر سالادى. اۆتوردىڭ بۇل تۋىندىلارى مازمۇندىق جانە كوركەمدىك سيپاتى جاعىنان قارا سوزبەن جازىلعان ولەڭ ىسپەتتەس. 

تابيعات شەكسىز دە شەتسىز، ءارى ماڭگىلىك، ادام بولسا تىرشىلىكتەگى ءدام-تۇزى تاۋسىلعان كۇنى ولەتىن وزەكتى جان، ونىڭ  ءبىزدىڭ گالاكتيكاداعى ءومىرى قاس قاعىم ءسات قانا. باقىتجاننىڭ ويىنشا، جازۋشىنىڭ ماقساتى – ماڭگىلىك پەن قاس قاعىم ءساتتىڭ،  ۇلى مەن كىشىنىڭ، قاتالدىق پەن نازىكتىكتىڭ بايلانىسىن ىزدەستىرۋ، ولاردى ءبىرتۇتاس ەتىپ ءبىر تاعدىر  اياسىندا بىرىكتىرە بىلۋگە كۇش سالۋ. ماسەلەن، «جالعىز اعاش» نوۆەللاسىن الايىق. مۇندا اۆتور ەكى تاعدىردى: قارت شوپان مەن قايىڭنىڭ كۇردەلى بەينەلەرىن، ولاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان سۋرەتتەيدى. دالادا ءوسىپ تۇرعان جالعىز قايىڭ مەن قاريا تىلدەسىپ، ءبىر-بىرىنە مۇڭىن  شاعادى. ادام مەن اعاشتىڭ دوس بولۋى، ءبىر-بىرىنەن پانا ىزدەۋى، بىلاي قاراعاندا، ادەتتەن تىس نارسە، بىراق ادام مەن تابيعاتتىڭ وسىلايشا ەتەنە جاقىنداسىپ، ءبىرتۇتاس دۇنيەگە اينالۋى تابيعي قۇبىلىس ەكەنى حاق. باقىتجاننىڭ شىعارماشىلىعىندا ليريكالىق پروزا مەن ەپوستىق پوەزيا ءبىر-بىرىمەن ساباقتاسا بايلانىسىپ، استارلاسىپ جاتادى. سىرتقى ۇقساستىقپەن ەمەس، ىشكى ۇيلەسىمدىلىكپەن. وسى ورايدا «جالعىز اعاش» نوۆەللاسىن ليريكالىق-ەپوستىق جانردىڭ جاۋھارى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. سوڭعى جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن «تەڭىزدىڭ ار جاعىنان كەلگەن قوناق»،  «نان الۋعا بارعاندا» اڭگىمەلەرى مەن «تورەتۇمسىق» پوۆەست-حيكاياتى قالامگەردىڭ سۋرەتكەرلىك تالانتىنىڭ جاڭا ءبىر قىرىن تانىتارى انىق. قالامگەردىڭ اتالمىش پوۆەست-حيكاياتى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي وتكىزىلگەن جابىق ادەبي كونكۋرستا جۇلدەلى ەكىنشى ورىندى يەلەندى.

ونىڭ جۇيرىك قالامىنان ادەبي جانە كوسەمسوزدىك سيپاتتاعى جۇزدەن اسا ماقالا تۋدى. بۇلاردا ش. ءۋاليحانوۆ، اباي، شاكارىم، ماعجان ءتارىزدى حالقىمىزدىڭ بەلگىلى اعارتۋشىلارى مەن اقىندارىنىڭ، سونداي-اق زامانداستارىمىز و. سۇلەيمەنوۆ، ب. كەنجەەۆ، ت.ب. شىعارماشىلىعى جان-جاقتى زەرتتەلىپ، زەردەلەنەدى. بۇل ماقالالاردان قالامگەردىڭ عىلىمي ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى، بيىك ينتەللەكتۋالدىق ورەسى ايقىن اڭعارىلادى. اتالمىش ماقالالار قازاقستان مەن شەتەلدەردىڭ ءباسپاسوز بەتتەرىندە جارىق كورىپ، وقىرماندار تاراپىنان ۇلكەن ىلتيپاتقا يە بولدى. ال 2003 جىلى جارىق كورگەن «كوفە-برەيك» جيناعىنداعى ەسسە مەن پروزالىق سۋرەتتەمەلەرىندە ول ادەبي ۇدەرىستەر، ازيا كەڭىستىگىندەگى ادەبيەت ماسەلەلەرى، ادام مەن قوعام اراقاتىناسى، قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى تۋرالى ويلارىمەن بولىسەدى.  

باقىتجان قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن شەتەلدەردە ناسيحاتتاپ، الەمدىك وركەنيەت ۇدەرىستەرىمەن بايلانىستىرۋعا دا  ۇزبەي اتسالىسىپ كەلەدى. اقىن اقش، انگليا، فرانتسيا، رەسەي، گەرمانيا، شۆەتسيا، تۇركيا، ت.ب. مەملەكەتتەردە وتكەن حالىقارالىق پوەزيا فەستيۆالدەرىنە سان مارتە قاتىسىپ، كوپ ۇلتتى قازاق ادەبيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىن الەمگە پاش ەتە ءبىلدى. 2002–2003 جىلدارى اقش-تا وتكەن «التىن ليرا ۇمىتكەرى» اتتى دۇنيەجۇزىلىك ادەبي-پوەتيكالىق كونكۋرستا الەمنىڭ  قىرىق مىڭنان استام اقىنىنىڭ  ىشىنەن  ۇزدىك دەپ تانىلعان قىرىق اقىننىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولۋى – تۆورچەستۆولىق ورەسىنىڭ بيىكتىگى مەن اقىندىق تالانتىنىڭ  كەمەلدىلىگىنىڭ ايعاعى. ول دۇنيەجۇزىندە العاش رەت بۇكىلالەمدىك پوەزيا كۇنىن جاريالاپ (1996 ج. 29 اقپان), الماتى قالاسىندا حالىقارالىق پوەزيا كەشىن وتكىزدى. 2000 جىلى اقپان ايىندا «Hivos» قورىنىڭ قولداۋىمەن گااگا قالاسىندا بۇكىلالەمدىك پوەزيا كەشىن وتكىزۋگە مۇرىندىق بولدى.  

تالانتتى اقىن باسقا شىعارماشىلىق قىزمەتتەردە دە جەمىستى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. ول كينەماتوگرافيا سالاسىندا دا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي جۇمىستار تىندىردى. بۇگىندە ول – جيىرمادان استام كينوستسەناريلەر مەن بەينەفيلمدەردىڭ اۆتورى ءارى رەجيسسەرى. سولاردىڭ قاتارىندا «اباي: ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى» (1983), «شاكارىمنىڭ سوڭعى كۇزى» (1992), «بالقاش حيكاياسى» (1990) سياقتى بەينەفيلمدەردى ەرەكشە اتاپ ايتۋعا بولادى.  بىرقاتار فيلمدەرى سوفيادا (بولگاريا) وتكەن كينو ماماندارىنىڭ ەۆروپالىق سيمپوزيۋمىندە جوعارى باعالاندى. 

ب. قاناپيانوۆتىڭ ەسىمى باسپاگەر رەتىندە دە كەڭىنەن ءمالىم. ونىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ۇيىمداستىرعان «جىبەك جولى» باسپاسى بۇگىندە ۇلكەن شىعارماشىلىق-وندىرىستىك ۇجىمعا اينالىپ، قازاقستاندىق باسپالار ىشىندە وزىندىك ورنىن ايقىنداپ ۇلگەردى. وسى جىلدار ىشىندە باسپادان جۇزدەگەن كىتاپ جارىق كورىپ، وقىرمانداردىڭ رۋحاني كادەسىنە اسۋدا. بۇل رەتتە زامانىمىزدىڭ ۇلى سۋرەتكەرى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 50 تومدىق اكادەميالىق تولىق شىعارمالار جيناعىنىڭ  ەكى باسىلىمىن، ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ 7 تومدىق ەڭبەكتەر جيناعىن (قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جەكە-جەكە) ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون.     

بيىل ەلىمىزدە قازاقتىڭ ۇلى اقىنى جانە ويشىلى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىعى اتاپ وتىلگەنىن ەسكەرسەك، اقىننىڭ اباي مۇراسىن ناسيحاتتاپ، تانىتۋداعى ەڭبەگى دە زور. ابايدىڭ ءتول ولەڭدەرىن (رەسەي مەن قازاقستانداعى جاريالانىمدار، 1982–2020 جج.), شاكارىمنىڭ، ماعجان جۇماباەۆتىڭ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ابايعا ارنالعان ولەڭدەرىن (التىن حاكىم ابايعا جانە ت.ب.) اۋدارۋى (قازاقستان مەن رەسەيدىڭ مەرزىمدى باسىلىمدارى), قۇراستىرۋشى رەتىندە اباي ولەڭدەرىنىڭ ورىس تىلىنە جانە ودان الەمنىڭ باسقا دا ون تىلىنە اۋدارىلعان كىتابىن (العىسوزىن جازعان قر پرەزيدەنتى كاسىم-جومارت توقاەۆ. اۋدارما بيۋروسى، نۇر-سۇلتان،  لومونوسوۆ اتىنداعى مگۋ باسپاسى، ماسكەۋ، 2020 ج.), يدەيا اۆتورى جانە قۇراستىرۋشى رەتىندە 1995 جانە 2019 جىلدارى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە  «اباي كۇنتىزبەسىن»، 2019 جىلى ابايدىڭ ءبىر تومدىق جيناعىن (كانوندىق ماتىندەر، ب. حابدينامەن بىرلەستىكتە), رەداكتورى جانە باسپا جوباسىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنىڭ ا. كيمنىڭ جاڭا اۋدارۋىنداعى باسىلىمىن (2007–2017 جج.، بىرنەشە قايتا باسىلىمى) شىعارۋى،  اباي شىعارماشىلىعى تۋرالى  «پۋشكين جىلى جانە اباي جىلى» («ليتەراتۋرنايا گازەتا»،   ءساۋىر 2005 ج.), «ورىس اقىندارى جانە اباي» («ليتەراتۋرنايا گازەتا»، 29 شىلدە 2015 ج.), «ابايدىڭ العاشقى كىتابى» («ليتەراتۋرنايا گازەتا»،   22 شىلدە 2020 ج.), «رادۋشنو راسپاحنۋتى دۆەري پوەتۋ» ماقالالارىن («كازاحستانسكايا پراۆدا»، 20 مامىر 2020 ج. جانە ippokrena.kz سايتى) جاريالاۋى ب. قاناپيانوۆتىڭ اباي شىعارماشىلىعىن     ناسيحاتتاۋداعى ەڭبەگىنىڭ زور ەكەنىن كورسەتەدى.

تالانتتى اقىن-جازۋشى، شەبەر اۋدارماشى، بىلىكتى باسپاگەر باقىتجان قاناپيانوۆ وسىلايشا ۇلتتىق مادەنيەتپەن قاتار الەمدىك وركەنيەتكە دە ۇلكەن ۇلەس قوسىپ كەلەدى. ونىڭ شىعارماشىلىعى مەن ادەبي-قوعامدىق قىزمەتى جوعارى مەملەكەتتىك سىيلىققا ابدەن لايىق دەپ بىلەمىز. 

بالجان حابدينا

Abai.kz