تابىل قۇلياس. سازگەر شاڭىراعىنا ۇيا سالعان قارلىعاش
اسپان بيىك، اسقاق وي، قيال ودان دا بيىككە شىرقاپ تاپ-تازا تىرلىكتى اڭساۋ ادالدىققا ۇناعان. اشكوزدەردى دە كورىپ، تىرلىگى نەمەن اياقتالار دەپ شىداعان.پەندە كوڭىلىندە ءارتۇرلى بۇلتاق بار. بارىنە دە ۇشقالاق ويمەن قاراعان. پاي، كوپپەن تىلدەسەتىن، قالىڭ جۇرتپەن جۇزدەسەتىن كىرشىكسىز كوڭىلدىڭ نەسىن سۇرايسىڭ. جاراتقاننىڭ قۇدىرەتتى كۇشىنىڭ شاراپاتى ادال ويلىعا قانات ءبىتىرىپ ەركىن ۇشاتىن قۇستاي قالىقتاتادى. كۇيكى تىرلىك، الدامشى ءومىردى تۇسىنەدى. سوندا ءوزىن قاتىگەزدىكتىڭ بۇعاۋىنان ءبىرجولا بوساعانداي جان-ءدۇنيەڭ جارىق ءساۋلەمەن جىلىنادى ەكەن. پەندەنىڭ ىمىراسى بۇزىلعان شەرلى زاماندا ور تۇرمەسىنىڭ تاپ-تار بولمەسىندە ۇلى اقىن تاراس شەۆچەنكو وتىرسا، سول بولمە بۇرىشىنا قارلىعاش ۇيا سالىپ بالاپانىن وسىرسە، سونى كوزى كورگەندەر اڭىز ەتسە قالاي تۇسىنەر ەدىڭ. كيەلى قۇس ادالدىقتى مەكەندەيدى دەرسىڭ. ەندەشە، تۇندەي تۇنەرگەن، قارۋىن كەزەنىپ جان الۋعا اقشيىپ بەزەرگەن قانىپەزدەرگە سوڭعى تىلەگىن ايتقان احمەت بايتۇرسىنوۆ: «ءۇيىمدى ويراندادىڭدار، جازعاندارىم جويىلىپ، قاعاز، قالام جىرتىلىپ شاشىلدى... بايقاۋىمشا، ۇعىناتىن تۇرلەرىڭ جوق، قارۋعا جۇگىنگەن اقىلعا جۇگىنبەيدى. ار-نامىستى ويلاۋ نيەتى بىلىنبەيدى. ەندى وزىمە قانداي جازا بۇيىرساڭدار دا كوتەرەم، كەسپەك بولساڭدار باسىم دايىن. ال، بەيكۇنا قۇس - قارلىعاشتاردىڭ جازىعى جوق. ادامزاتتىڭ اق نيەتىنىڭ، ەركىندىكتىڭ كيەسى ول قۇستار. ۇياسىن بۇزىپ ولتىرمەڭدەر...ءتيىسپەڭدەر، - دەگەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەس.
اسپان بيىك، اسقاق وي، قيال ودان دا بيىككە شىرقاپ تاپ-تازا تىرلىكتى اڭساۋ ادالدىققا ۇناعان. اشكوزدەردى دە كورىپ، تىرلىگى نەمەن اياقتالار دەپ شىداعان.پەندە كوڭىلىندە ءارتۇرلى بۇلتاق بار. بارىنە دە ۇشقالاق ويمەن قاراعان. پاي، كوپپەن تىلدەسەتىن، قالىڭ جۇرتپەن جۇزدەسەتىن كىرشىكسىز كوڭىلدىڭ نەسىن سۇرايسىڭ. جاراتقاننىڭ قۇدىرەتتى كۇشىنىڭ شاراپاتى ادال ويلىعا قانات ءبىتىرىپ ەركىن ۇشاتىن قۇستاي قالىقتاتادى. كۇيكى تىرلىك، الدامشى ءومىردى تۇسىنەدى. سوندا ءوزىن قاتىگەزدىكتىڭ بۇعاۋىنان ءبىرجولا بوساعانداي جان-ءدۇنيەڭ جارىق ءساۋلەمەن جىلىنادى ەكەن. پەندەنىڭ ىمىراسى بۇزىلعان شەرلى زاماندا ور تۇرمەسىنىڭ تاپ-تار بولمەسىندە ۇلى اقىن تاراس شەۆچەنكو وتىرسا، سول بولمە بۇرىشىنا قارلىعاش ۇيا سالىپ بالاپانىن وسىرسە، سونى كوزى كورگەندەر اڭىز ەتسە قالاي تۇسىنەر ەدىڭ. كيەلى قۇس ادالدىقتى مەكەندەيدى دەرسىڭ. ەندەشە، تۇندەي تۇنەرگەن، قارۋىن كەزەنىپ جان الۋعا اقشيىپ بەزەرگەن قانىپەزدەرگە سوڭعى تىلەگىن ايتقان احمەت بايتۇرسىنوۆ: «ءۇيىمدى ويراندادىڭدار، جازعاندارىم جويىلىپ، قاعاز، قالام جىرتىلىپ شاشىلدى... بايقاۋىمشا، ۇعىناتىن تۇرلەرىڭ جوق، قارۋعا جۇگىنگەن اقىلعا جۇگىنبەيدى. ار-نامىستى ويلاۋ نيەتى بىلىنبەيدى. ەندى وزىمە قانداي جازا بۇيىرساڭدار دا كوتەرەم، كەسپەك بولساڭدار باسىم دايىن. ال، بەيكۇنا قۇس - قارلىعاشتاردىڭ جازىعى جوق. ادامزاتتىڭ اق نيەتىنىڭ، ەركىندىكتىڭ كيەسى ول قۇستار. ۇياسىن بۇزىپ ولتىرمەڭدەر...ءتيىسپەڭدەر، - دەگەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەس. ويسىز وسپادارلار قۇلاعىنا ىلە بەرمەس. ادامزاتقا جاقسىلىق تىلەگەن اق كوڭىل، ادال نيەت ءبارىبىر كىرلەمەيدى. نەنى بۇكپەلەپ ايتقىسى كەلدى دەپ تۇسىنبەي وتىرعان شىعارسىزدار. ءسال سابىر ەتىڭىز. قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنە ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەندەردىڭ ءبىرى يليا جاقانوۆتىڭ ۇيىنە كىرەبەرىستە وسىلايشا وزىممەن-ءوزىم كۇبىرلەپ ويعا قالۋىمنىڭ سىرى بار. سىرتقى ەسىك اشىق، باسپالداقپەن اتتاي بەرگەندە كوزىڭە جوعالتقانىڭدى تاپقانداي قۋاندىراتىن قارلىعاشتىڭ ۇياسى تۇسەدى. جانىڭ تولقيدى. ءجۇز جاسقا تاقاعاندا جيەمبەت جىراۋدىڭ جانى ۇزىلگەن بويدا شاڭىراعىنان ۇشىپ كەتكەن اق سۇڭقار قۇسىنىڭ كيەسىن مىنا قارلىعاشتار بىلە مە ەكەن دەپ تولقيسىڭ. قيلى زاماننان بەرگى ءزىل كوتەرەم قايعى، قاسىرەتكە مويىماي، تار كەزەڭدە تالىقسىسا دا ۇلىلىقتاردىڭ وشپەس ويىن جەتكىزەتىندەردىڭ بىرەگەيى جاقانوۆتىڭ بوساعاسىنىڭ بۇرىشىنا ۇياسىن سالعان قۇستىڭ كيەسىن بىرەۋ تۇسىنەر، كەيبىرى تۇسىنبەس. ءسويتىپ، جاقسىلىق ساۋلەسى توگىلىپ تۇراتىنداي ويمەن ءبىسسىمىلدا دەپ يليانىڭ تابالدىرىعىن اتتايسىڭ. امان-ساۋلىق سۇراسۋ قاشاننان ءتۇزۋ. يليانىڭ جۇمساق كۇلكىسى بار. ەزۋ تارتقاندا بەتىنىڭ اجىمدەرى تەرەڭدەي تۇسەدى. ول تالاي جىلداردىڭ قۇپيا جانە قۇدىرەتتى سىرلارىن حالقىما جەتكىزسەم دەگەن ارمانىن بايقاتادى. قارلىعاش ۇيا سالعان شاڭىراقتا جىن-شايتان بولمايتىنىن ءتۇسىنىپ، مۇنداي وتباسى مىڭداردىڭ، ميلليونداردىڭ بىرىندە عانا كەزدەسەر دەيسىڭ. ويتكەنى، ادام ءوز قولىمەن وزىنە قاستاندىق جاساعالى قانشاما جىلدار ءوتىپ جاتىر. «تابيعاتتىڭ بەرمەسىن تارتىپ الامىز!» دەگەن ۇران نەبىر جاقسىلىقتاردىڭ تۇبىنە جەتتى. دۇرىلدەگەندەر قاباعىنان قار جاۋىپ، كىرپىگىنەن مۇز قاتىپ بايتاق دالادا الدى-ارتىڭدى كەس-كەستەپ، جاقسىلىقتىڭ تىلەكشىسى اق تاماق قارلىعاشتاردىڭ دا تۇقىمىن قۇرتتى. رۋح جۇدەدى. اياقتى اتتاعانىڭمەن، ءتىرى ەكەنىڭدى سەزىنگەنىڭمەن تۇنەك ويلارعا تۇنشىقتىق.
- بۇدان ەلۋ-الپىس جىل بۇرىن وزەننىڭ جارى دەيسىڭ بە، جاتاعان ۇيلەر دەيسىڭ بە، ايتەۋىر، قارلىعاشتار الاڭسىز مەكەن ەتىپ ۇياسىندا ءجۇرەتىن ەدى. بۇل كۇندە سول قۇستاردىڭ ءۇنى قۇلاعىمنان كەتپەيدى. شىرت ۇيقىدا جاتقاندا قارلىعاشتارىمنىڭ دىبىسىن ەستىپ جاڭا اۋەن، جاڭا سازدى قاعاز بەتىنە تۇسىرەم. جان دۇنيەم سىلكىنەدى، - دەيدى ءار ءسوزىن باپپەن جەتكىزەتىن يليا. - الماتىداعى ساياباعىمدا ءتۇرلى قۇستار مەكەن ەتەتىن ەدى. ءبىر كۇنى پەتر دەگەن كورشىم كوكونىستى قۇستار شۇقىپ تاستايدى. اتىپ تاستالىق، دەسىن. دەنەم سۋىپ كەتتى دە بەتىنە قاراپ، قۇستىڭ دا ىرىزدىعى بار، ءتىرى جانى بار، ونى قالاي ولتىرەسىڭ، دەدىم.
يليانىڭ سەزىمى ەشقاشان دا جاڭىلدىرمايدى. ايتپاقشى، قۇلاگەردىڭ الدىنان تالاي قارلىعاشتار ەركەلەي وتكەن دە شىعار. يليا اقان تاعدىرىن، قۇلاگەر قاقىنداعى تالاي شىندىقتىڭ بەتىن اشتى. ساياساتتىڭ سالقىنىمەن بۇرمالانعان تۇستارىن قايتادان جاڭعىرتتى.
ايتپاقشى، وبلىستا ي.تاسماعامبەتوۆ اكىم بولىپ تۇرعاندا ءبىر توپ ادەبيەت، ونەر ادامدارىنا پاتەر بەرىپ، قارجىلاي كومەك كورسەتىپ جاقسىلىعىن جارقىراتتى. سول تۇستا وسى پاتەرگە جۇگىن كىرگىزىپ جاتقاندا قوس قارلىعاش ەسىكتىڭ كىرمەسىندەگى ەلەكتر شامىنىڭ ۇستىنە ۇيا سالا باستايدى. جانە ۇياسىنىڭ بۇزىلماۋىن «اقىلمەن» ويلاستىرعان سىقىلدى. ويتكەنى، ۇيا قوراپتان ەكى-ءۇش ەلى بيىك تۇر. ەگەر ەلەكتر شامى كۇيىپ كەتسە قوراپ قوزعالادى، قوراپقا تاقالىپ تۇرسا ۇيا بۇزىلادى. عالاماتى ۇيا قۇرىلىسىنداعى ساز بالشىق ءيى قانعان، مىقتى بولۋى ءۇشىن ءاربىر قالانعان تۇيىرشىك اراسىندا ءشوپتىڭ قيقىمى بار. ناعىز شەبەرلىك. ۇيا تازا بولسا بالاپاندارى امان وسەدى. قازاقتىڭ ارشا بەسىگى سىقىلدى.
- كەيدە سىرتقى تەمىر ەسىك جابىلىپ قالىپ، ۇياسىنا كىرۋگە كەشىككەندە قوس قارلىعاش تەرەزە الدىندا شيقىلداپ ۇشىپ جۇرەدى. قارلىعاش قىزىم جالما-جان ەسىكتى اشىپ كىرگىزىپ الادى، - دەدى يليا داستارقانداعى كەسەگە قۇيۋلى شايىن اۋزىنا اپارا بەرىپ. - كەيدە ۇيدە ەشكىم بولماسا ەسىك الدىنا ءوزىم شىعىپ قارلىعاشتىڭ كەلۋىن كۇتىپ الام. ۇياسىنا قوناقتايتىن ۋاقىتىن دا بىلەمىن. ءۇي كيەسى، ەل كيەسى، جاقسىلىقتاردىڭ تىلەكشىسى وسى ءبىر تيتىمدەي قۇسقا قاراپ ومىردەگى كورگەن قيىندىعىڭدى، باستان وتكەرگەن نەبىر ساتسىزدىكتى ەستەن شىعاراسىڭ. ودان سوڭ ءوزىڭدى-ءوزىڭ جىگەرلەندىرىپ قۇلشىنا تۇسەسىڭ. تالىتىڭدى شيراتاسىڭ. «ەدىل-جايىق» ءانىم وسىنداي ۇلكەن جىگەرلەنۋدەن تۋعان شىعار.
ەرتە، ەرتە، ەرتەدە دەيسىڭ. ءبىر پاتشا جاۋگەرشىلىكتە جەڭىلىس تاۋىپ، جانۇشىرا قاشادى. سونى كورىپ قالعان ساتقىن قانىشەر قالىڭ قولدىڭ باسشىسىنا اناۋ توبەنىڭ تاساسىنا بارىپ جاسىرىن دەپ جول باستايدى. وسى كەزدە اللانىڭ امىرىمەن توبە قاق جارىلىپ پاتشانىڭ اتىمەن كىرۋىن قامتاماسىز ەتەدى. سوسىن قارلىعاشقا، ورمەكشىگە ءامىر بەرەدى، ۇڭگىر اۋزىنا ورمەكشى تورىن توقىپ تاستايدى، قارلىعاش ۇياسىن سالىپ، بالاپانىن ءوسىرىپ قويادى. قۇزعىن توپ ۇڭگىرگە جەتىپ كەلەدى. ساتقىنعا پاتشا قايدا، تاپپاساڭ باسىڭ الىنادى، دەپ قىلىشىن قىنابىنان سۋىرادى. ساتقىن وسى توبەدە دەپ مىڭگىرلەي بەرەدى. جاۋدىڭ باسشىسى وۋ، مىنا ۇڭگىرگە ادام كىرەر مە؟ كورىپ تۇرسىڭدار، ورمەكشى تورىن توقىعان، قارلىعاش قۇس ۇيا سالعان. ساتقىننىڭ باسىن شابىڭدار، - دەيدى. سودان باستاپ ادامزات ساناسىنا «قارلىعاشتىڭ ۇياسىن بۇزبا، ورمەكشىنىڭ تورىن بۇزبا» - دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز قالعان.
- مۇنداي وقيعا قارلىعاش ءبيدىڭ باسىندا دا بولعان عوي، دەپ يليا ءسوزىن باستار ەدى. - جاۋگەرشىلىكتىڭ ءمان-ماعىناسى ءالدى ەل ءالسىز ەلدىڭ مال-مۇلكىن كۇشپەن توناپ الۋ، ايەلىن كۇڭ، ۇلىن قۇل ەتۋ بولعان. سونداي ءبىر جاۋگەرشىلىكتە قارلىعاش ءبيدىڭ ەلىن ويرانداپ كەتكەن. كەنەت قولباسشىسىنىڭ كوزىنە اق بوز ءۇي ىشىندە قاننەن قاپەرسىزدەي قۇران كىتابىن وقىپ وتىرعان جالعىز ادام تۇسەدى. جاۋىز توپ قىلىشتارىن جالاڭداتىپ ىشكە ەنەدى. وعان بي نازارىن دا سالمايدى. جاۋدىڭ قولباسشىسى كىمسىڭ - دەپ ازىرەيىلدەي اقىرادى. بي ساسپاستان سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ شاڭىراقتى مەڭزەيدى. جاۋدىڭ قانتالاعان كوزىنە بالاپانىن باسىپ جاتقان قوس قارلىعاش كورىنەدى. سودان قانىشەردىڭ باسشىسى قانعا مالىنعان قىلىشىن قىنابىنا سالىپ: «بۇل قازاقتىڭ كيەلى ءۇيى ەكەن. مىنانى ءولتىرىپ ءۇيىن ءورتەسەڭ ءوزىمىز قارعىسقا تاپ بولىپ، حالقىمىزدى قىرىپ الامىز»، - دەپ شىعىپ كەتەدى. سودان ول حالىق اۋزىندا قاتاسىز ۇكىم شىعارىپ، بۇلتارىسسىز بيلىك ەتەتىن قارلىعاش بي اتانىپتى.
دەمەك، ۇلتتىق تاريحىمىزدا تالاي قۇندىقتى جيناپ، تەرىپ حالقىنا قايتارىپ جاتقان يليا شاڭىراعىنداعى قارلىعاشتىڭ ۇياسىنىڭ قاسيەتى تەرەڭدە.
يليامەن حوش ايتىسىپ، ەسىكتەن شىعاردا قارلىعاشتىڭ ۇياسىنا قيماي قارايسىڭ. ەرتەڭ-اق، ءبىزدىڭ يليا جاقانوۆ:
- قارلىعاشىم كەلدىڭ بە، جەتپىس بەسىنشى كوكتەمىمدى ءبىلدىڭ بە؟ - دەيتىندەي ويعا قالاسىڭ. قازاقتىڭ كيەلى اق تاماق قارلىعاشتارىنا اماندىق تىلەيمىز.
«ەگەمەن قازاقستان»، سارسەنبى، 28 جەلتوقسان، 2011 اتىراۋ.
