ىرىسبەك دابەي. «سارى ءيتتىڭ اۋىلى» اتانباس ءۇشىن...
«قازاق ءبىر اۋىز سوزگە توقتاعان، اقساقالدىڭ الدىن كەسپەگەن حالىق» دەپ جاتامىز. «حاننىڭ ءسوزىن قارا دا ايتادى، بىراق اۋزىنىڭ دۋاسى جوق». بۇل ەندى العاشقى ايتقان ءسوزىمىزدىڭ انىقتاۋىشى ىسپەتتى. وتىز تىستەن شىققان ءسوزدىڭ قانداي باستان جاريا بولعانىنا اسا ءمان بەرەتىن بولمىسىمىز وسى تۇستان ماعۇلىم. شالكيىز ايتادى:
«تەبىنگىنىڭ استىنان
الا بالتا سۋىرىپ،
تەپسىنىسىپ كەلگەندە
تەڭ اتانىڭ ۇلى ەدىڭ،
دارەجەڭدى ارتىق ەتسە، ءتاڭىرى ەتتى».
ويتسەك، اتالى ءسوز ايتار اۋىزدىڭ قۇداي جاراتقان وزگەشە بولمىس-ءبىتىمى بار ەكەن. «مەن ءىسىمدى حاققا تاپسىرعان» حاكىمدىك بولماسا «كۇيبەڭدەسكەن كوپ جاماننان» بيىك تۇرار جاراتىلىس كەرەك ەكەن. ول جاراتىلىس - «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشىم، سەن دە تۇزەل» بولماق-ءدۇر. بىراق «ءسوزىم بار دا، كوزىم جوق» قالپى قارتايىپ بارامىز... باياعىنىڭ جاي ادامىن قويىپ، باتىرلارىنىڭ ءوزى ءوز ورنىن ءبىلىپ، قالانار كەتىگىن اداسپاي تابار قاسيەتىن اتالارىمىز ايتىپ وتىرۋشى ەدى...
«قازاق ءبىر اۋىز سوزگە توقتاعان، اقساقالدىڭ الدىن كەسپەگەن حالىق» دەپ جاتامىز. «حاننىڭ ءسوزىن قارا دا ايتادى، بىراق اۋزىنىڭ دۋاسى جوق». بۇل ەندى العاشقى ايتقان ءسوزىمىزدىڭ انىقتاۋىشى ىسپەتتى. وتىز تىستەن شىققان ءسوزدىڭ قانداي باستان جاريا بولعانىنا اسا ءمان بەرەتىن بولمىسىمىز وسى تۇستان ماعۇلىم. شالكيىز ايتادى:
«تەبىنگىنىڭ استىنان
الا بالتا سۋىرىپ،
تەپسىنىسىپ كەلگەندە
تەڭ اتانىڭ ۇلى ەدىڭ،
دارەجەڭدى ارتىق ەتسە، ءتاڭىرى ەتتى».
ويتسەك، اتالى ءسوز ايتار اۋىزدىڭ قۇداي جاراتقان وزگەشە بولمىس-ءبىتىمى بار ەكەن. «مەن ءىسىمدى حاققا تاپسىرعان» حاكىمدىك بولماسا «كۇيبەڭدەسكەن كوپ جاماننان» بيىك تۇرار جاراتىلىس كەرەك ەكەن. ول جاراتىلىس - «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشىم، سەن دە تۇزەل» بولماق-ءدۇر. بىراق «ءسوزىم بار دا، كوزىم جوق» قالپى قارتايىپ بارامىز... باياعىنىڭ جاي ادامىن قويىپ، باتىرلارىنىڭ ءوزى ءوز ورنىن ءبىلىپ، قالانار كەتىگىن اداسپاي تابار قاسيەتىن اتالارىمىز ايتىپ وتىرۋشى ەدى...
جوڭعار شاپقىنشىلارى قازاق دالاسىن جاۋلاپ، اتا قونىسىمىزعا كوز الارتقان قيىن كۇندەر جادىمىزعا جازىلعان. ءبىر جولى باسىم كۇشپەن كەلگەن جوڭعار اسكەرىنە قارسى اتتانعان ابىلاي باسقارعان قازاق قولى قاتتى شايقاسادى. سان جەڭىلىپ، سان شەگىنىپ، ىلگەرىلەۋدىڭ بىرىندە قازاق قولى شايلىعىپ، قاشا سوعىسادى. الدى جوڭكىلە قاشقان ساربازداردىڭ ارتىن سوعىسقا باستاپ كىرۋ قيىنعا سوعادى. ونىڭ ۇستىنە نەشە كۇندىك سايىستان ساربازداردى قويىپ، تۇلپارلار دا بۇرلىعادى. شارشاپ، شالدىقسا دا جوڭعاردىڭ قالىڭ اسكەرىنەن قايتپاي ابىلاي حان تولارساقتان قان كەشىپ، ۇرىس دالاسىنان شەگىنبەيدى. وسىنى بايقاعان جانىبەك باتىر (ول كەزدە جانىبەكتىڭ باتىر اتاعى شىعىپ، اسا تانىلا قويماعان كەزى ەكەن) ءبىر بۇيىردەن ۇشىرتىپ كەلىپ، ابىلايدىڭ الدىن كەس-كەستەپ تۇرا قالىپ:
- الديار تاقسىر! اتىڭىز بولدىرعان ەكەن، مەنىڭ اتىما ءمىنىپ، ساربازداردىڭ الدىن توقتاتىڭىز. ايتپەسە، قۋعان دۇشپان قۇتقارمايدى. جالعىز سوعىسىپ جاۋ العان جاندى اتام قازاقتان كورگەن ەمەسپىن، - دەيدى. بالا جىگىتتىڭ ءسوزىن ءجون ساناعانىمەن، ات اۋىستىرۋدى نامىس كورگەن ابىلاي:
- تۇلپارىڭ شالىمدى كورىنەدى، مەنىڭ اتىمنان سەن بارىپ توقتات، - دەيدى.
- تاقسىر-اي، - دەيدى ونىڭ قاتارىنا كەلگەن بالا جىگىت، - مەن سەن بولا المايمىن، اقىراتىن ايباتىم، كوپكە جۇرەتىن سالاۋاتىم جوق. جاۋدىڭ الدىن بوگەپ، سوعىسۋعا قايراتىم عانا بار! مۇقىم قازاققا ءسوزى جۇرەتىن قاسيەت سىزدە عانا بار عوي، تاقسىر!
جاس جىگىتكە جالت بۇرىلعان ابىلاي ونىڭ سوزىنە يلانسا دا، نامىسىن جىبەرمەي، جاۋمەن جالعىز الىسۋعا تاعى دا دايىندالىپ:
- جاس ەكەنسىڭ شىراعىم، جاۋ باسىم، جازىم بولارسىڭ، - دەي بەرگەندە اشۋىنا مىنگەن جانىبەك باتىر قىلىشىن سۋىرىپ الىپ:
- باسىڭدى قالماققا كەستىرىپ، قانجىعاسىنا بايلاتقانشا، ءوزىم كەسىپ اكەتەيىن، - دەپ تاپ بەرەدى. كوزىنەن وت ۇشقىنداپ، سوزىنەن ەرلىكتىڭ ەكپىنى ەسىپ تۇرعان جاس جىگىتتەن جاسقانعانىن، الدە جاۋ جاعادان العاندا جانجالداسىپ جاتۋدى جايسىز كورگەنىن نەمەسە «قاشقان قولدى توقتات» دەگەن كەڭەسىن ورىندى ساناعانىن كىم ءبىلسىن ايتەۋىر، ابىلاي تۇلپارىن جانىبەككە بەرىپ، بالا جىگىتتىڭ كوك دونەنىن ءمىنىپ، شەگىنگەن قولدىڭ الدىن توسۋعا قامدانادى. كەيىن جانىبەك باتىرعا ىرزا بولعان حان ابىلاي باتىرعا وڭ تىزەسىنەن ورىن بەرىپتى...
وسى ءبىر اڭگىمە ەسكە تۇسكەن سايىن «دارەجەسىن ارتىق ەتسە، ءتاڭىرى ەتكەن» تۇلعانىڭ قاسيەتىن انىق بارلايتىن بۇرىنعىنىڭ ادامدارى-اي دەيسىڭ. ءسال وراي بولسا ەفيردەن بولماسا حالىق كوپ جينالعان جەردە «ۇلتشىل»، «حالىق باتىرى» بولىپ كورىنگىسى كەلەتىن بۇگىنگىنىڭ بەيپىلاۋىزدارىنا نە دەيسىڭ؟ حالىق كەيدە بالا، كەيدە انا سەكىلدى. بالانى الپەشتەپ، انانى ارداقتايتىن دانالىق بۇيىرعان «جان كورىنبەس كوزىڭە». ماقسات، مۇراتتان گورى، قۋلىق-سۇمدىق ساۋعان زاماندا ەت جاقىنىڭنىڭ يمانىن پايدالانىپ، شىرەنگەنىڭە دە جول تاباسىڭ. ۇلدىڭ مىنەزى ۇساقتالىپ، ۇلىلىق ورعا جىعىلعان ساتتە بۇكىل جۇراعاتقا كەسەل اينالىپ، كەسىر يەكتەيتىنىن ەستەن شىعارىپ الدىق. اقساقالدىقتان ادىرا قالعان تاس جەتىم تاعدىرىمىزعا نالىپ، اركىمدى كىنالى ساناۋعا اۋەس بوتەن جىنىستىڭ بويىمىزعا سىڭە باستاعان بوگدەلىگى - ۇلتىمىزدىڭ تراگەدياسى. شىركىن، ابىلايلار، جانىبەكتەر... ءبىر ستۋدەنت ايتىپ ەدى: «ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە پالەنباي دەگەن عالىم بار. «ۇلتىم» دەپ كۇڭىرەنەدى-اۋ، شىركىن! ساعاتتاپ سويلەگەن ءسوزى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ءبىر سويلەمىندەي اسەر ەتپەيدى»، - دەپ. نەگە سولاي ەكەن؟ اۋزىنىڭ دۋاسى قاشقان دەگەن وسى شىعار. اۋىلعا سىيلى، اعايىنعا قۇرمەتى زور كىسىلىكتى ادامنىڭ رەنىشتەن تۋعان ءسوزىنىڭ ءوزى ءبىر اۋلەتتىڭ سۇيەگىنە تاڭبا بولىپ كەتەتىن قازاق بولاتىنبىز...
باياعىدا اجەم جارىقتىق قىتايدا باستالعان «مادەنيەت زور توڭكەرىسىندە» سىن-تەزىنە الىنىپ، كۇندە تەرگەلەدى ەكەن. تەرگەيتىن ءوزىمىزدىڭ قازەكەڭدەر، «كۇنى تۋعان قۋ كەدەيلەر». اتپال ازاماتتارى تۇرمەگە كەتىپ، اۋىر ەڭبەككە جەگىلگەن اجەمىز تاۋ اراسىنداعى اۋىلدى سولقىلداتىپ تۇرعان «مىقتىنىڭ» تۋىسىنىڭ قوراسىن تازالايدى ەكەن. ءبىر كۇنى سول جازعاننىڭ سارى ءيتى جوعالىپ كەتىپ، قوس اتتى جەتەككە الىپ توڭىرەكتى شارلاپ كەتەدى. سول كۇنى اكەمنىڭ اعاسى تۇرمەدەن بوساپ، اۋدان ورتالىعىنا كەلەدى. اۋىلعا جەتۋگە كولىك جوق، اجەمىز كەشكى جينالىستا انا «مىقتىدان» (اتى قالي ەكەن) كولىك سۇرايدى. وت الىپ قوپاعا تۇسكەن قالي اجەمىزگە دۇرسە قويا بەرەدى. «بولتىرىكتىڭ تۇرمەدەن بوساعانىنا مەنەن ءسۇيىنشى سۇراپ تۇرسىڭ با! تۇرمەدە ءشىرۋى كەرەك ەدى، قايتا بوساپتى عوي. وعان جىبەرەتىن اتىمىز جوق، ۇكىمەتتىڭ شارۋاسى اقساپ قالادى. كەلەتىن نەمە بولسا كەلەر ءوزى بىردەڭە عىپ». بۇل سوزدەن كەيىن اجەمىزدىڭ اشۋى ويانىپ، ايتارىن ىرىكپەپتى. «ەي، قالي! نە كوكىپ تۇرسىڭ! دۇنيەنى ۇستاساڭ مەندەي-اق ۇستارسىڭ. ۋىزىندا جارىماعان تەكسىز! ءيتىڭ جوعالسا دا قوس اتپەن دۇنيەنى شارلاتاسىڭ. قارا باستى ادامعا جانى اشىمايتىن سەندەيلەرگە زاۋال! ادامدى قۇرت-قۇمىرسقا عۇرلى كورمەيتىن تاس جۇرەك! سارى ءيتتىڭ اۋىلى...». ءدۇيىم ەلدىڭ الدىندا كارىن توككەن كەيۋانانىڭ بۇل ءسوزى قاليدىڭ جىنىن قاعىپ العانداي سۇمىرەيتىپتى... كەيىن سولاقاي ساياساتتىڭ ۇيتقىپ سوققان بورانى دا باسىلدى. قاقىش اجەمىز مارقۇم بولدى. قالي جازعاننىڭ سۇيەگىنە تۇسكەن تاڭبانى ءبارىبىر ۋاقىت جەلى وشىرە المادى. ەڭكەيگەن كارى، ەڭبەكتەگەن بالاعا شەيىن كۇنى بۇگىن قالي اۋلەتىن «سارى ءيتتىڭ اۋىلى» اتاپ كەتتى...
P.S
سەكسەن التىنشى جىلعى «جەلتوقسان وقيعاسىنان» كەيىن الەم نازارىندا قازاق - كەڭەستىڭ قابىرعاسىن قاقىراتقان، ەرلىكتىڭ، ەركىندىكتىڭ ەلى رەتىندە تانىلىپ ەدى. اراعا اتتاي جەلگەن 25 جىلدى سالىپ تاعى ءبىر دوڭ ايباتىمىزعا تورتكۇل دۇنيەنىڭ نازارىن بۇردىق. «جاڭاوزەندەگى» قىرعىنعا، ادامگەرشىلىكتى مانسۇقتاپ، ابىل مەن قابىلدىڭ تراگەدياسىن توپىراعىمىزدا تۇتاتقان جەندەتتىك پيعىلعا وزگە جۇرت ءۇنسىز قالماعان شىعار...
«اباي-اقپارات»
