قازاق تۋراسىندا ءسوز قوزعاپ، ول جايىندا قالام تارتقان ادامداردىڭ بارلىعى دەرلىك الاش، ءۇش ءجۇز اتاۋلارىنا سوقپاي وتە المايتىندىعى اقيقات. الاش تۋراسىندا "قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا" "الاش" "الاش مىڭى"- ەجەلگى قازاق تايپالارىنىڭ العاشقى قاۋىم بولىپ بىرىككەن وداعى "قازاق" دەگەن بۇرىنعى ەلدىڭ جالپى اتى" - دەپ جازىلعان،
شىنىندا الاش، ءۇش ءجۇز، قازاق ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسى نە؟ بۇل تۋراسىندا ءبىز نەگە ءبىر توقتامعا كەلە الماي ءجۇرمىز؟ نەگە ءبىز الاش ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسىن، شىعۋ نەگىزىن بىلمەي تۇرىپ وسىنداي كۇيدە تۇرعان «قازاق» سوزىمەن ءبىر ءسينونيمدى ءسوز دەيمىز، تەك بۇل اتاۋلاردىڭ ءار كەزەڭدەردە ءبىر-ءبىرىنىڭ ورنىنا قولدانىلعانى ءۇشىن عانا ما؟ ەل اۋزىندا تاراعان:
الاش الاش بولعاندا،
الا تاي ات بولعاندا
تاڭباسىز تاي
ەنسىز قوي بولعاندا
الاش حان بولعاندا - دەگەن سوزدەردىڭ ءبىرىنشى جولى نەگە "الاش الاش بولعاندا" - دەپ تۇر؟ ەگەر الاشتىڭ الاش ەكەندىگى ءاۋ باستان-اق بەلگىلى بولسا، وندا الاش الاش بولعاندا دەمەي - اق، الاش بولعاندا دەپ باستاپ اياعىندا الاش حان بولعاندا دەسە دە تۇسىنىكتى بولار ەدى عوي. ۇلى اباي اتامىزدىڭ «سونىمەن بۇلار ءوزىن-ءوزى دە وزگە جۇرتتاردا «قازاق» اتاپ كەتىپتى، بۇرىن وزدەرىن «ۇلۇس» دەيدى ەكەن دە جۇرە بەرەدى ەكەن» دەۋىنىڭ استارىندا نە جاتىر؟

قازاق تۋراسىندا ءسوز قوزعاپ، ول جايىندا قالام تارتقان ادامداردىڭ بارلىعى دەرلىك الاش، ءۇش ءجۇز اتاۋلارىنا سوقپاي وتە المايتىندىعى اقيقات. الاش تۋراسىندا "قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا" "الاش" "الاش مىڭى"- ەجەلگى قازاق تايپالارىنىڭ العاشقى قاۋىم بولىپ بىرىككەن وداعى "قازاق" دەگەن بۇرىنعى ەلدىڭ جالپى اتى" - دەپ جازىلعان،
شىنىندا الاش، ءۇش ءجۇز، قازاق ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسى نە؟ بۇل تۋراسىندا ءبىز نەگە ءبىر توقتامعا كەلە الماي ءجۇرمىز؟ نەگە ءبىز الاش ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسىن، شىعۋ نەگىزىن بىلمەي تۇرىپ وسىنداي كۇيدە تۇرعان «قازاق» سوزىمەن ءبىر ءسينونيمدى ءسوز دەيمىز، تەك بۇل اتاۋلاردىڭ ءار كەزەڭدەردە ءبىر-ءبىرىنىڭ ورنىنا قولدانىلعانى ءۇشىن عانا ما؟ ەل اۋزىندا تاراعان:
الاش الاش بولعاندا،
الا تاي ات بولعاندا
تاڭباسىز تاي
ەنسىز قوي بولعاندا
الاش حان بولعاندا - دەگەن سوزدەردىڭ ءبىرىنشى جولى نەگە "الاش الاش بولعاندا" - دەپ تۇر؟ ەگەر الاشتىڭ الاش ەكەندىگى ءاۋ باستان-اق بەلگىلى بولسا، وندا الاش الاش بولعاندا دەمەي - اق، الاش بولعاندا دەپ باستاپ اياعىندا الاش حان بولعاندا دەسە دە تۇسىنىكتى بولار ەدى عوي. ۇلى اباي اتامىزدىڭ «سونىمەن بۇلار ءوزىن-ءوزى دە وزگە جۇرتتاردا «قازاق» اتاپ كەتىپتى، بۇرىن وزدەرىن «ۇلۇس» دەيدى ەكەن دە جۇرە بەرەدى ەكەن» دەۋىنىڭ استارىندا نە جاتىر؟
بۇرىن ءبىز ءوزىمىزدى الاشپىز، قازاقپىز، ءۇش ءجۇزبىز دەۋشى ەدىك، ەندى ۇلى ابايدىڭ دەرەگىنەن ءبىز ءوزىمىزدى «ۇلىس» دەپ تە اتاعان ەكەنبىز. بۇلاي بولعان جاعدايدا بۇل ءتورت اتاۋدىڭ قايسىسى العاشقى باستاپقى اتاۋىمىز بولماق؟- دەگەن سۇراق تۋادى. وسى ارادا دانىشپان اباي اتامىز "ول كۇندە ناۋرىز دەگەن ءبىر جازعىتۇرىم مەيرامى بولىپ ناۋرىزداما قىلامىز دەپ توي تاماشا قىلادى ەكەن. سول كۇنىن "ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى"-دەيدى ەكەن" دەۋىنەن مەنىڭ تۇيگەنىم ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ ول كۇندى، ياعني جەر جاھاننىڭ جاڭارعان، قىستىڭ ىزعارى كەتىپ تابيعاتتىڭ بۋسانىپ جىل باسىنىڭ باستالۋىنا سەبەپكەر كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىن "ناۋرىز"- ياعني "جاڭا كۇن" دەمەي وزدەرىنشە بۇل كۇنگە ەرەكشە ءمان بەرىپ "ۇلى كۇن" دەپ اتاپ، توي تاماشا قىلعاندىعىنا كوزىم جەتتى. سوندىقتان  قازاق ءۇشىن بۇل كۇن شىن مانىندە ەرەكشە ساعىنىشپەن توسىپ الاتىن ۇلت مەيرامى. ءارى بۇل كۇندى «ۇلع كۇن» (ۇلى كۇن) - دەپ تويلاپ قانا قويماي «ۇلىق كۇنمەن باستالعان جىل ون ەكى ايدى ۇلۇع اي، كىشىگ اي، دەپ باستاپ ءبىرىنشى اي، ەكەنشى اي، ءۇشىنشى اي، ءتورتىنشى اي، بەسىنشى اي، التىنشى اي، جەتىنشى اي، سەگىزىنشى اي، توعىزىنشى اي، ونىنشى اي دەپ جىكتەگەن. بۇل ەسكى تۇركى كالەندارى بيرۋني مەن ۇلىقبەكتىڭ كىتاپتارىندا جازىلعان. ال وسى «ۇلع كۇن» (ۇلى كۇن) نەگە «ۇلۇستىڭ ۇلى كۇنى» - دەپ تويلانعان. مەن بۇل جۇمباقتىڭ سىرىن اشۋ ءۇشىن «ۇلۇس» ءسوزىن ۇلع جانە ۇس ياعني ۇلۇ جانە ۇس (قۇس) دەگەن ەكى سوزدەن قۇرالعان اتاۋ دەپ قاراۋدى ۇسىنامىن. قۇستى كوكتىڭ، سيمۆولى ساناعان كوشپەلىلەر وزدەرىن كوك ءتاڭىرىنىڭ ۇلانىمىز دەپ ءتاڭىرى قۇسىنا، كوكتىڭ قۇسى قىرانعا بالاعان حانىمىزدى كوتەرىپ، ءبارىمىز ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، ءوزىمىز ۇلىلاپ ءتاڭىرى قۇسى قىرانعا بالاعان حاننىڭ ۇرپاعىمىز، سونىڭ اۋلەتىمىز دەپ ءبىر حاننان، ءبىر اۋلەتتەن، ءبىر تەكتەن عانا تاراتاتىن بولايىق دەپ انت بەرىسىپ ءوزىنىڭ باتىرلىعىمەن، اقىلدىلىعىمەن كوزگە تۇسكەن ءبىرىن ەل باسشىسى ەتىپ "ۇل(ۇ) ۇس", "ۇل(ۇ)ۇس" دەپ ۇلىلاپ حان كوتەرگەن دەگەن قورتىندىعا توقتالامىن. سول ۇلى جيىندا جەر قايىسقان قالىڭ قولدىڭ ايقاي شۋىنان ۇل(ۇ)ۇش، ۇل(ۇ)ۇش دەگەن شۋ باسىم ەستىلىپ، (بۇل جەردە تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاقتان باسقا باسىم كوپشىلىگى "س"-نىڭ ورنىنا "ش"- دەپ سويلەيتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. مىسالى: باستى-باش، تاستى-تاش، قاستى-قاش، قۇستى-قۇش، الپامىستى-الپامىش، ماناستى-ماناش، دۇيسەنبىنى-دۇيشەنبى، ت.س.س.) قول استىنداعى قارا حالىقتىڭ قۇلاعىنا ۇل(ۇ)ۇش", "ۇل(ۇ)ۇش" دەگەن ايقاي الاش الاش دەپ ەستىلگەندىكتەن كۇللى حالىق ۇل(ۇ)ۇشتى ياعني "ۇل(ۇ)ۇستى" - الاش دەپ اتاپ كەتىپتى. ءارى باتىر، ءارى اقىلدى داناگوي ۇل(ۇ)ۇس حان وسىدان باستاپ ءوزىن حالىق بەرگەن اتپەن الاش دەپ اتاپ، وزىنە قاراعان ەلىن "ۇس" ءھام، "ۇل(ۇ)ۇس" ەلى دەپ اتاعان دەگەن تۇجىرىمعا كەلدىم. ۇل(ۇ)ۇس حان ءوزىن حالىق بەرگەن اتپەن الاش اتاعاندىقتان حالىق اراسىندا وسى ءبىر ءۇردىس داستۇرگە اينالعان. ءارى بۇل ءداستۇر وسى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ ءتول ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. ءابىلمانسۇردىڭ-ابىلاي، ءيبراھيمنىڭ-اباي، مۇحامەدقاناپيانىڭ-شوقان، ەراسىلدىڭ - قابانباي، مەنىڭ ءوز اتام سۇگىردىڭ - ساقال ت.ت. اتالۋى سونىڭ ايعاعى، بۇل ولارعا حالىقتىڭ بەرگەن اتى. قۇربانعالي ءحاليدتىڭ "تاۋاريح حامسا" كىتابىندا:"الىنشا حان كەزىندە" مەن پالەننىڭ ءناسىلىمىن" دەپ ايتۋعا تيىم سالىنىپ كىم حان بولسا ونىڭ قاۋىمى "مەن پالەنشە حانىڭ اۋلەتىمىن" دەۋگە بۇيرىق شىعارعان. سەبەبى ءبىر حانعا ەرگەن حالىق «مەن پالەن ناسىلدەمىن» دەپ بولەكتەنىپ ارالارىنان تۇرلىشە كەلىسپەۋشىلىك تۋادى دەگەن ەكەن" - دەۋى كوڭىلگە قونىمدى قۇپتارلىق دەرەك. بۇدان بايقايتىنىمىز، قازاقتىڭ ابىلاي اۋلەتىمىز، جانىبەكتىڭ ۇرپاعىمىز، ءابىلحايىردىڭ تۇقىمىمىز دەپ سان-ساققا بولىنبەي، تەك الاش ەلىمىز دەپ وزدەرىن الاشتان عانا تاراتۋىندا قانعا سىڭگەن تاريحي شىندىقتىڭ بارى ايقىن بايقالادى. ولاي بولسا جوعارىدا كەلتىرىلگەن ەل اۋزىنا تاراعان شۋماقتاردى ورىن-ورىنىنا قويىپ وقىپ كورەيىكشى.
"ۇل(ۇ)ۇش الاش بولعاندا
الا تاي ات بولعاندا
تاڭباسىز تاي
ەنسىز قوي بولعاندا
الاش حان بولعاندا - دەپ وقيتىن بولساق، بۇل بەس شۋماق ولەڭنىڭ مازمۇنى اشىلىپ شىعا كەلەدى، ياعني ۇل(ۇ) ۇشتىڭ - ۇل(ۇ)ۇستىڭ - الاش اتانىپ ودان الاشتىڭ حان بولعاندىعى بەلگىلى بولادى. ۇستى ۇلىلاپ ۇلىۇس اتاپ ءپىر تۇتۋ قازاققا جاڭالىق ەمەس. بۇل ءۇردىستىڭ دە سوناۋ كونە زاماننان باستاۋ الىپ ءۇزىلىسسىز ۇرپاعىمەن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقانىن اڭعارۋ ءۇشىن ءبىز ابايدى - ۇلى اباي، جامبىلدى - ۇلى جامبىل، مۇحتاردى - ۇلى مۇحتار، شوقاندى - ۇلى شوقان، ماعجاندى - ۇلى ماعجان دەۋىمىزدى كولدەنەڭ تارتساق تا بولادى. دەمەك مۇنىڭ دا الاشتان باستاۋ العانىنا كۋا بولعاندايمىز. الاش بابام ءوز ەلىن ۇس، ۇلى ۇس ەلىمىز دەپ اتاپ قانا قويماي، ونى "وڭ قانات", "ورتا", "سول قانات" دەپ ۇشكە ءبولىپ بيلىك جۇرگىزگەن جانە ۇشەۋىن بىرگە ء"ۇش ۇس" ء(ۇچ ۋس-ءۇچ ۋز) دەپ اتاعان. قازاقتىڭ قازىرگى ء"ۇش ءجۇز" ء"ۇش ءجۇزدىڭ بالاسىمىز" دەپ جۇرگەنى وسى. اسىلى بۇل ءسوز ء"ۇش ۇس" اتاۋىنىڭ ءسال وزگەرىسكە تۇسكەن ءتۇرى. ال ەندى الاشتىڭ "ۇس" ەلى نەگە ۇشكە ءبولىنىپ ۇشتىك جۇيەمەن باسقارىلدى جانە نەگە ءبىرىن وڭ قانات، ءبىرىن ورتا، ءبىرىن سول قانات دەپ اتاعان. مۇنىڭ سىرىن اشۋ ءۇشىن ءبىز الدىمەن ۇس، ۇلى ۇس دەگەنىمىزدىڭ ءوزى نە ماعىنانى بىلدىرەدى، سونى ايقىنداپ الۋىمىز كەرەك. بۇل تۋراسىندا ءابىلحان ءابىلاسان "ۇس، اس، از - ءتاڭىرى قۇسى، بۇركىت (گريف ورەل). "ۇس" (گريف) - ءتاڭىرى قۇسى دەگەن ماعىنادا. ماحمۇت قاشقاري "ۇس" دەگەن ءسوزدى ەرتەگىلەردە ايتىلاتىن باسى بۇركىت، دەنەسى ارىستان بەينەسىندەگى قۇس (گريف) بۇركىت ماعىناسىندا قولدانعان ەكەن. ۇش ۇشكىرسا ءولۇر -ءۇش ۇشكىرسە ولەر (قاشقاري). ۇس ەس كورىپ يۋكساك قالىق قولى چاقار -گريف زاۆيدەۆ پادال بروساەتسيا س ۆىسوكا نەبا (قاشقاري). ا.امانجولوۆ وسى ماعىناداعى ءسوزدى ("اس") ەرتەدەگى قيال عاجايىپ قۇس (گريف) نەمەسە بۇركىت، ول كونە ديناستيالىق اۋلەتتىڭ اتى جانە تۇركىلەر تابىنعان كوك ءتاڭىرىنىڭ بەينەسى (كەيىپتانۋ) دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى دەيدى. دەمەك "ۇس" دەگەنىمىز ءتاڭىرى قۇسى، بۇركىت ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. ولاي بولسا، الاشتىڭ ءوز "ۇس" ەلىن ۇشكە ءبولىپ بيلەپ، ءبىرىن وڭ قاناتىم، ءبىرىن سول قاناتىم دەۋىنىڭ سىرى وسىندا جاتىر. ادامداردىڭ دەنە مۇشەسىنە قاراي وڭ قول، سول قول، بولماسا وڭ كوز، سول كوز دەمەي قۇسقا بايلانىستى "قانات" ءسوزىنىڭ ەل بيلەۋ مەن اسكەر بيلەۋ تاسىلىنە ەنۋىنىڭ استارى ەندى اشىلا ءتۇستى-اۋ دەيمىن. ن.مىڭجان: "شەجىرە دەرەگى بويىنشا قوڭىراتتار ەكى ۇلكەن بىرلەستىككە بولىنەدى. بۇل ەكى بىرلەستىكتى ايگىلى عالىم ۆ.رادلوۆ "التى اتا كوكتىڭ ۇلى، التى اتا كوكتىڭ قۇسى" - دەپ اتاعان دەگەن دەرەك بار"-دەپ جازادى. ءيا، قازاقتىڭ «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەپ ەر بالالارىن قىرانعا، قىز بالالارىن اققۋعا تەڭەۋى مەن «ۇلىم ۇيادا، قىزىم قيادا»، «قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي»، «قاناتىنىڭ استىنا الدى»، «اتقا قوندى»، «ۇيگە قون»، «قونىپ كەت»، «قاناتى قاتايدى»، «توپشىسى بەكىدى»، «باق قۇسىم»، «بالاپانىم»، «قاناتىم»، - دەپ قانا قويماي، مەكتەپ ءبىتىرىپ ۇلكەن ومىرگە اياق باسقالى تۇرعان ۇل-قىزدارىن، ەلىمىزدىڭ «جاس تۇلەكتەرى» دەپ ءسوز ساپتاۋى دا كەزدەيسوق ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس ەكەن، "قىران تۇلەگىنە قايتپاس قايسار سىيلايدى" - دەيدى دانا حالقىمىز. ولاي بولسا "تۇلەك" دەپ بۇركىتتىڭ، ياعني ءتاڭىرى قۇسى، قىراننىڭ بالاپانىن عانا ايتاتىنىن ەسكە الساق تا جەتكىلىكتى-اۋ دەيمىن، ءتىپتى كەلىن تۇسىرگەڭدە "اققۋىڭدى ايالا", "قۇسىڭ قۇتتى بولسىن", دەپ قىزدارىنا "قۇس ەتەك" كويلەك كيدىرەتىن دە وسى ءبىزدىڭ قازاق. ول ول ما دومبىرا مەن نايزاسىنا، تاقيا، بورىك، ءھام تىماق پەن ساۋكەلەگە ۇكى تاعىپ دۇلىعاسىنا قىران قۇستىڭ قاۋىرسىنىن تاعىپ قۇستىڭ كەۋدە ءجۇنى مەن بالاق جۇنىنە ۇقساتىپ ۇرىس-سوعىسقا ىڭعايلى ەتىپ ساۋىت كيەتىن دە ءبىزدىڭ باتىر بابالارىمىز. ءتىپتى حان كوتەرگەندە دە حاندى اق كيگىزگە (اق كيگىز بيىك شىڭ باسىنداعى قاردىڭ بەينەسى س.س.) وتىرعىزىپ ۇلىلاپ ۇلى ۇس (ۇلۇع ۇس/ۇلۇ قۇس), (شىڭع ۇس/ شىڭ قۇس) دەپ كوكتىڭ قۇسى، بيىكتىڭ قۇسى، ءتاڭىرى قۇسىنا بالاپ "قىران الاساعا قونبايدى" - دەگەن نيەتپەن بيىككە شىعارىپ حان كوتەرگەن.
"كۇلتەگىن" ساعاناتاسىنىڭ ماڭدايشاسىندا بۇركىت بەينەسىنىڭ بەدەرلەنگەنىن بىلەمىز. ال، شىڭعىس حاننىڭ (شىڭع ۇس حان /شىڭ قۇس س.س.) تۋىندا دا قىران بەينەسى، بەينەلەنگەن. بۇل تۋ نانىم - سەنىم بويىنشا، شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ جەلەپ-جەبەۋشىسى، كيەلى بەلگىسى بولىپ ەسەپتەلگەن. راشيد-اد-ءديننىڭ كۋالىك ەتۋىنە قاراعاندا شىڭعىس حاننىڭ وسيەتتەرىنىڭ ءبىرى بىلايشا بەرىلگەن ەكەن: "مومىن حالىقتىڭ اراسىندا جۇرگەندە قوشاقانداي مومىن بول، ال شايقاسقا شىققاندا اش بۇركىتتەي شۇيلىك" دەگەن ەكەن. ءتىپتى جىلناماشى حايداردىڭ كۋالىك ەتۋىنە قاراعاندا قاسىم حاننىڭ: ء"بىز - ءتۇز تۇلەگىمىز: بىزدە قات تا، قىمبات تا جاۋحاز جوق، ەڭ باستى بايلىعىمىز مال ..." ياعني ء"بىز-ءتۇز تۇلەگىمىز" - دەپ شەگەلەپ ايتۋى ءبىزدىڭ قىراندار ەلى ەكەنىمىزدى پاش ەتىپ تۇر عوي جالپى ءبىزدىڭ قىراندار ەلى اتالاتىنىمىزدى كورشى قىتاي ەلى جاقسى بىلگەنگە ۇقسايدى. وعان "VIII عاسىرداعى قىتاي يمپەراتورىندا تۇركى ساربازدارىنان جاساقتالعان ارميانىڭ قولباسشىسى، تۇركى تۇقىمىنان شىققان ان-لاۋشاندى قىتايدىڭ ۇلى اقىنى دۋ-فۋ "ۇلى قورعاننىڭ سىرتىنداعى جورىق" اتتى ولەڭىندە:
"قىران قۇسىنداي تەكتى قىراعى جانار جاۋ قاباق
قاناتىن قومداپ ىزدەيدى تۇزدەن توياتىن.
توماعا تارتىپ جىبەرسەڭ بولدى اسپاندى بۇركەپ ءشاۋ قانات
سورعالاپ تومەن جاۋىنىڭ كوزىن جوياتىن.
قانىنا سىڭگەن وجەتتىك رۋحى ويانىپ،
قولدايدى ونى الىستا قالعان ارۋاق
قاپتاعان قۇزعىن قىپقىزىل قانعا بويانىپ
تىرناعىن قايرار قاۋىرسىنعا جانىپ-اپ"1 - دەپ توركى تۇقىمىنان شىققان ان-لاۋشاندى "قولدايدى ونى الىستا قالعان ارۋاق" دەي وتىرىپ، شابىتتانا جىرلاپ، قىران قۇسقا تەڭەۋى تەگىن بولماسا كەرەك. مەن "ەجەلگى جۋنگو جىلنامالارىندا "ۋس-ۋن" "ۋس-ين" "اس-سا" "اس-ۋ" "اس-و" دەگەن اتتاردىڭ كەزدەسەتىنىن ءارى بۇل اتاۋلاردى "قازاق" اتاۋىنىڭ دىبىستىق بالاماسى دەگەندى قولدايتىن جان شيمان، حي شيۋتاۋ سىندى قىتاي زەرتتەۋشىلەرىنىڭ پىكىرىن ماقۇلدايمىن. "ساعاناتاس سىرلارى" اتتى كىتابىندا: م.دۇيسەنوۆ "بىرقاتار عالىمدار "ۋ-شين" قارعا دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى دەيدى. ال التاي امانجولوۆ "ۋسۋن" ەتنونيمىندەگى "ۋس" ءتۇبىرىن كونە تۇرىكتىڭ ء"ۇس" نەمەسە "اس" سوزىمەن سالىستىرا قاراستىرادى"... دەي كەلىپ "VIII عاسىرداعى "تونىقۇق" ەسكەرتكىشتەرىندە ۇشىراساتىن "تۇرك ەسىر بودۋن - تۇركى بۇركىت حالقى" دەگەن تىركەستى (مۇنداعى "ەسىر" ءسوزى تۋۆا تىلىندەگى "ەزير" - بۇركىت سوزىمەن توركىندەس كەلەدى) اشينا تۇرىكتەرىنىڭ ياعني بيلەۋشى تايپانىڭ بالاما اتى رەتىندە قولدانىلعان دەپ شامالاۋعا بولادى. "كۇلتەگىن" ساعاناتاسىنىڭ ماڭدايشاسىندا بۇركىت بەينەسىنىڭ بەدەرلەنۋى دە تەگىن بولماسا كەرەك"2 - دەپ اتاپ وتكەن.
وسى ارادا م.دۇيسەنوۆتىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن "اشينا" سوزىنە كەلەر بولساق، بۇل شىندىعىندا دا توركىلەردىڭ نەگىزگى بيلەۋشى تايپاسىنىڭ اتى. "اشينا" ءسوزىن "ۇس" "اس" سوزىمەن بايلانىسى بار "ۋ-شين" اتاۋىمەن سالىستىرا قاراپ "ۋش-ين", "اش-ين" ياعني ۇس-ين، اس-ين دەپ وقىساق اشينا اتاۋىنىڭ ءتاڭىرى قۇسى، بۇركىت اتاۋىمەن ساباقتاس ەكەنىن اڭعارامىز. كونە توركىلەر قوعامىن زەرتتەۋشى يۋ.ا.زۋەۆ قىتاي دەرەك كوزدەرىمەن زەرتتەۋشىلەرىنىڭ كورسەتۋلەرىنە سۇيەنىپ "647 جىلى باتىس تورك قاعانى تاڭ يمپەراتورىنا التىننان قۇيىلعان قارعانىڭ ءمۇسىنىن سىيلىققا تارتقانىن ايتسا،" ەندى بىردە «اشىنا» اتاۋى توڭىرەگىنە توقتالىپ بۇل اتاۋدىڭ قىتاي دەرەگىندەگى ۋسۋنداردىڭ اتاۋى ەكەنىن ءسوز ەتەتىنى بار"-بۇل ءبىزدىڭ جوعارىداعى پىكىرىمىزدىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەنىن ايعاقتايتىن دەرەك. . ن.مىڭجان "ۋي حاندىعى تاريحىنىڭ تۇسىندىرمەسىندە: "اسا ەلىنىڭ تاعى ءبىر اتى-الان" دەپ جازعان "كەيىنگى حان پاتشالىعى تاريحى باتىس ءوڭىرى شەجىرەسىندە: "اسا مەملەكەتى ءوزىنىڭ اتىن الان بىرلەستىگى دەپ وزگەرتتى..." ەجەلگى زامانداعى حان پاتشالىعى تاريحى" قاتارلى دەرەكتەردە الان مەن اسا دەگەن اتتىڭ قوسارلانا قولدانىلۋى قازاقتىڭ شەجىرەلەرىمەن تاريحي اڭىزدارىندا "قازاق" پەن "الاش" اتاۋىنىڭ قوسارلانا قولدانىلۋىن ەسكە تۇسىرەدى"3 - دەپ جازعان.
مەنىڭشە ءدال وسى پىكىر شىندىققا سايادى. اسا مەن الان، قازاق پەن الاش اتاۋىنىڭ دىبىستىق بالاماسى. الاش اتاۋى تاريحي شەجىرەلەردە الاش، الاشا، الىنشا الانشا تۇرلەرىندە كەزدەسەتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. قۇربانعالي حاليد الاشتى الىن-شا دەپ، ال راشيدەن مەن ابىلعازىنىڭ شەجىرە دەرەكتەرىندە الاشتى الان-شا دەپ جازعان. وسىلاردى ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز الان بىرلەستىگىن قادىرعالي بيشە ايتساق الاش مىڭى (وداعى) دەپ ۇعىۋىمىز كەرەك، ال اسا دەگەنىمىز سوڭىنا "ا" ارىپتىك جالعاۋى قوسىلعان ۇس، اس اتاۋىنىڭ ياعني "قازاق" اتاۋىنىڭ دىبىستىق بالاماسى دەپ تۇجىرىم جاساۋىمىزعا نەگىز بار. دەمەك جۋنگو جىلنامالارىندا كەزدەسەتىن "ۋس-ين" "ۋس-ىن" "اس-ا" "اس-و" "اس-ۋ" دەگەن اتتاردىڭ "قازاق" اتاۋىنىڭ دىبىستىق بالاماسى دەگەن جان شيمان، حي شيۋتاۋ سىندى زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرلەرىنىڭ شىندىققا اينالعانى.
قادىرعالي بي قوسىمۇلى جانە ونىڭ جىلنامالار جيناعى كىتابىنىڭ اۆتورلارى ر.سىزدىقوۆا مەن م.قويگەلديەۆ «ۇلىس تۇلعاسىنىڭ شەجىرەدە ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن ماعىناسى "حالىق" اۆتور تۇركى-موڭعول حالىقتارىن ۇلۇس دەپ اتايدى" دەپ ەسكەرتسە. ق.حاليد: "ۇلۇس" ءسوزى موڭعولشا "تايپا", جاماعات: ەسە، ۇلەس ماعىناسىن بەرەدى. مۇنى قازاقتار بىرلىك، جينالۋ كەيدە: زاڭ ەرەجە ورنىنا پايدالانادى. مىسالى، "ەلدىڭ ۇلتىنان شىعايىن با" دەيدى. مۇندا بىرلىك، جينالۋ ءمانى كورىنىپ تۇر، ياعني جۇرتتىڭ بىرلىگىنەن شىعايىن با كوپتەن ايىرىلايىن با بولماسا ەلدىڭ ۇلتى سولاي دەسەدى "بۇل ەلدىڭ وتكەنى سولاي بولىپ كەلگەن" دەگەن ماعىنادا، مۇندا ەرەجە، ادەت بولىپ اۋدارىلىپ تۇر" دەپ جازادى. دەمەك "ۇلۇس" ءسوزى قازاقتار ءۇشىن بىرىگۋ، جينالۋ، ۇلت بولىپ ۇيىپ، بىرلەسىپ باس قوسۋ. بۇدان اڭعاراتىنىمىز قازاقتاردىڭ ء"وز ەلىمنىڭ، ۇلتىمنىڭ اتىنان شىعايىن با، ۇلتتىعىمنان، ەلدىگىمنەن ايىرىلايىن با" بولماسا "ەلىم سولاي اتالادى، ۇلتىم سولاي، ەلىمنىڭ عاسىرلار بويىنا اتالىپ كەلگەنى سولاي ەدى"-دەگەنىنە كوز جەتكىزەمىز.كەزىندە شوقان ۋاليحانوۆ "ۇلىس" ءسوزى و باستا بەلگىلى ءبىر تەرريتوريادا قۇرىلعان تايپالار وداعى" - دەگەن بولسا.اباي اتامىز "سونىمەن بۇلار ءوزىن-ءوزى دە وزگە جۇرتتار دا "قازاق" اتاپ كەتىپتى. بۇرىن وزدەرىن "ۇلۇس" دەيدى ەكەن دە جۇرە بەرەدى ەكەن» - دەپ تاريح قويناۋىنا تەرەڭ بويلاپ وزىنشە تۇجىرىم جاساعان. سونىمەن توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە كەلەر بولساق ءبىز ەڭ بىرىنشىدەن ۇلى ۇس (ۇلى قۇس) ياعني الاش حاننىڭ ۇرپاعىمىز سونىڭ ەلىمىز دەپ، حان ەلى رەتىندە ءوزىمىزدى قىران قۇسقا بالاپ، قىران بەينەلەنگەن تۋ كوتەرىپ ۇلۇ ۇس، ءۇش ۇس، ۇساق (ساق) بەرتىن تورك ۇس (تۇركەش) اتانعان «قۇس» ەلىمىز. ەكىنشىدەن قىستىڭ ىزعارى كەتىپ، كوكتەمنىڭ كەلگەنىن پاش ەتىپ، ءبىرىنشى بولىپ ۇشىپ كەلەتىن جىل باسىنىڭ جارشىسى ۇس، ۇز دەمەكشى ۇساق-ۇزاق ياعني ۇزاق قارعاعا بالاپ ۇزاقپىز-عۇزاقپىز دەسىپ ءوزىمىزدى «قارعا تامىرلى قازاقپىز»، «قارعا تامىرلى ەل ەدىك قاشاننان-اق» دەپ وسكەن «قۇس» ەلىمىز. ۇشىنشىدەن بەيبىتشىلىك، سۇلۋلىق، ادالدىقتىڭ ارۋ قۇسى، قۇستىڭ تورەسى، اققۋ قازدى كيەلى قۇس ساناپ ارۋ قىزدارىمىز بەن اسىل انالارىمىزدى اققۋ قازعا بالاپ «قازاق» اتانىپ جۇرگەن «قۇس» ەلىمىز. قالاي تۇرلەندىرىپ، قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا ءبىزدىڭ جەر تۇگىلى اسپاننان «قۇس جولى» - دەپ جۇلدىزدار شوعىرىنان تۇندەلەتە جول سالعان «ۇس - قۇس» ەلى ەكەنىمىز انىق. دەمەك ءبىز سايىپقىراندار مەن اققۋلار ەلى ياعني كوك تاڭىرىنە سيىنىپ تاڭىرىنەن باسقاعا باس يمەگەن ءتاڭىرى تەكتى، ءتاڭىرى بولمىستى كوك توركىلەرمىز. «قۇس» ءتوردىڭ سيمۆولى، دەمەك ءبىز كوك ءتاڭىرى، ياعني اسپان سيمۆولى بولعان قۇستى ۇلتتىق توتەمىمىز - كيەتەگىمىز ەتىپ وسكەن ءتاڭىرى تەكتى، ءتاڭىرى بولمىستى ءتۇز تۇلەگىمىز. اتاقتى عالىم، كونە توركى ءتىلىنىڭ مامانى التاي امانجولوۆتىڭ «ۇس»، «اس»، «از» - قيالعاجايىپ قۇس، ءتاڭىرى قۇسى، بۇركىت، ول-كونە ديناستيالىق اۋلەتتىڭ اتى جانە تۇركىلەر تابىنعان كوك ءتاڭىرىنىڭ بەينەسى (كەيىپتانۋ) - دەگەنى شىعار كۇندەي شىندىق ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
ءتىل - تاريح كىلتى دەمەكشى،ءبىز وسىلايشا الاش پەن قازاق ءھام ۇلۇس، (ۇلى ۇس), ءۇش ءجۇز ء(ۇش ۇس) اتاۋلارىنىڭ شىن مانىندە ءبىر-ءبىرىنىڭ بالاماسى ياعني ءسينونيمى ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.
سامات سىپاتايۇلى
سەمەي (الاش) قالاسى
«اباي-اقپارات»