(ابايدىڭ ءومىربايانىنا جاڭاشا كوزقاراس)

اڭداتپا ءسوز

عارىشتا قالقىعان كوگىلدىر پلانەتا –  اللا تاعالانىڭ ايىرىقشا ماحابباتىنىڭ كورىنىسى. اباي: «قۇداي تاعالا دۇنيەنى كامالاتتى شەبەرلىكپەن جاراتقان ءھام ادام بالاسىن ءوسسىن-ءونسىن دەپ جاراتقان» دەيدى. جەر-انا سول كامالاتتى شەبەرلىكتىڭ، ادامعا دەگەن قامقورلىقتىڭ دالەلى!

بىراق جۇماق مەكەندى ايالاي الدىق پا؟ جوق، بۇزىپ، بۇلدىرۋدەن كوز اشپادىق. تىرشىلىك يەلەرى قىرىلىپ، زارداپ شەگۋدە. شاكارىمنىڭ ايتقانى:

ادال ەڭبەك، اق پەيىل، مەيىرىم جوق –
وسى بولار تازا اقىل ءولدى دەمەك.
سوندىقتان ادام – زالىم، الەمگە جاۋ،
ەبىن تاپسا، قويمايدى ەشكىمدى ساۋ.  

سەبەبى، كوڭىلدەگى كوزدى شەل باستى، ءناپسى جەڭدى.  ونان قۇتقارار قۇدىرەت قايسى؟  ول  – ماحاببات. قۇداي عالامدى ماحابباتپەن باسقارادى. اباي: «ونىڭ كەرەك ەمەس جەرى جوق،  كىرىسپەيتۇعىن دا جەرى جوق» دەيدى. ءسويتىپ، جاقسىلىق اتاۋلى – ماحابباتتان، ال، بالەنىڭ (عاداۋاتتىڭ) كۇللىسى – قۇدايسىزدىقتان.  كەمەڭگەردىڭ «ماحابباتسىز – دۇنيە بوس»، «ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز»،  «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ»، «پەندەگە يمان ءوزى اشادى جول» دەگەن وسيەتتەرىنىڭ كۇللىسى وسىنىڭ ايعاعى. 

اباي سوڭعى «تاسديق» اتتى ەڭبەگىن دە: «قۇداي جولىندا ءجۇرۋدى شارت قىلىپ، كىم قادام باستى، سول تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەلىنەدى» دەپ قورىتادى. سونداي-اق، «قۇداي جولى» دەگەن نە دەگەندى «وزگەلەرگە جاقسىلىق تيگىزبەكتىڭ جولى» دەپ انىقتاپ بەرەدى. مىنە، تولىق ادام تۇجىرىمىن ءتۇسىنۋ كىلتى وسى! تەك قۇداي جولىنا قادام باسقان ادامنىڭ عانا قايراتى ىستىق، اقىلى نۇرلى، جۇرەگى جىلى بولماق. ايتپەسە جوق. وسى ايتىلعان تۋرا جولداعى تولىق ادامنىڭ ۇلگىسى – ابايدىڭ ءوزى! وعان «پاتشا قۇداي، سىيىندىم، تۋرا باستا وزىڭە» دەگەن كۇرەسكە تولى ءومىرى، اسىرەسە، فەنومەن شىعارماشىلىعى ايعاق. حاكىم اباي تولىق  ادام دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن سول تۋرا جول، ونىڭ باسقىشتارى مەن كەزەڭ-كەزەڭدەرى جايىن انىقتاي الدىق پا؟ بۇگىنگى قازاق رۋحانياتىنىڭ ەڭ ءماندى ماسەلەنىڭ ءبىرى وسى سياقتى. 

كوپكە ايان، باس ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ابايدىڭ عۇمىرىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەپ-زەردەلەگەنى. الەمگە تانىتقانى. بىراق قاھارلى ءداۋىر، ساياسي قىسپاق جاعدايىندا ۇلى اقىننىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋىن ساتى-ساتىلاپ قاراستىرا الماي ىشتەي وكىنىشتە ءوتتى. قۇدايدىڭ قولداۋى، قالاۋى ەلەنىپ، ەسكەرىلەتىن تەولوگيالىق تانىم ەسىگىنىڭ تارس جابىلعانى دا وتىرىك ەمەس. مىنە، وسى ەكى ولقىنىڭ ورنىن تولتىرۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر قازىر.   

سونىمەن، ءبىزدىڭ ماقسات – اباي ءومىربايانىن زامان تالابىنا ساي تۇگەندەۋ، رۋح ەركىندىگىنە سايكەس تىڭ كوزقاراستى قالىپتاستىرۋ.

 اۋەلگى ساتى – ابايدىڭ بالا، بوزبالا، جىگىت شاقتارى

(1845-1877 جىلدار ارالىعى)

«ە-ە، اباي دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندە ەمەس پە» دەسەتىن كىسىلەر كوپ. بىردەن ايتايىق، اباي  – ەرەكشە جاراتىلىس يەسى. جاڭاعى ماتەرياليست ادامدار مۇمكىن باسىن شايقار: اللا مەن ادام اراسىنداعى بايلانىستى رۋح اتقارادى. شاپاعات، كومەك جانعا جاراتقان تاراپىنان تۇسەدى. بۇل، ارينە، تەرەڭ سىرلى تىلسىمدىق قارىم-قاتىناس. ول، ءسىرا دا، تەك ۇلى تۇلعا بولمىس-بىتىمىنەن كورىنبەك. ماسەلەن، اكەسىنىڭ ولەڭ جازارداعى ءتۇرىن شەبەر سۋرەتتەي كەلە، تۇراعۇل ايتادى: «ولەڭنىڭ تىعىنى سۋىرىلىپ كەتكەنگە ۇقسايدى» دەپ. شىققان تەگى، وسكەن ورتاسى مەن كورگەن تاربيەسى ءبىر، بىرگە تۋعان تاكەجان، ىسقاق، وسپاننان مۇنداي رۋح ۇشقىنى ەش بايقالماعان. اللانىڭ نازارىندا بولعان جالعىز اباي. بالا كەزىنەن. وزگەلەرىن قويا تۇرىپ، كارى اجەسى زەرە تەك ابايىن عانا جانىنا جاقىن تارتقان. ەرەكشە قابىلەتى مەن وتكىر سەزىمى ءۇشىن. ساۋلەلى نەمەرەسىن جورگوگىنەن ماپەلەپ:

ءالدي، ءالدي، ابايىم،
اتقا توقىم جابايىن.
تىستا جۇرگەن اناسىن
قايدان ىزدەپ تابايىن، - دەپ مەيىرىمىن توككەن. كىسى تانىعىش سۇڭعىلا قۇنانبايعا تۇستاستارى «كانە، بالالارىڭدى سىناشى» دەگەندە، ول ابايعا سىلتەپ: «نە كۇتسەڭدەر دە، وسى قاراشۇناقتان كۇتەرسىڭدەر» دەپتى. بۇل تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ: «بارلىق بالالارىنا قاتتى سىنشى بولعان قۇنانباي ابايدىڭ وزگەلەرىنەن ارتىق ەكەنىن ەرتەدە سەزگەن» دەپ جازادى (م.اۋەزوۆ. اباي قۇنانبايۇلى. – الماتى، 1995. – 34 بەت). العاشقى ۇستازى تاتار عابيتحان مولدانى دا شاكىرتىنىڭ قابىلەتى ءتانتى ەتكەن. قۇنانبايدى كورگەندە: «مىرزا، مىنا اباي دانا يىگىت. شاھارعا وقۋعا جيبەرسەڭىز نە يەتەدى. سويتارگا كەراك، حاكىم-حازىرەتتەر الدىن كورسە – بەك دۇرىس» دەپ ايتا بەرىپتى جارىقتىق. 

مىنە، وسى ايتىلعاندار اباي بالا كەزىنەن يلاھي ماحابباتقا بولەنگەن، دارالىق بىردەن-اق قونعان دەۋىمىزگە جەتكىلىكتى سياقتى. 

بالا اباي الدىنان جارقىراي اشىلعان جولعا، ونداعى كوپ ساتتىلىككە كوز تىگىپ، ولار كەزدەيسوق ەمەس-اۋ دەگەن ويعا تىرەلەسىڭ. قىردا، ءوز اۋىلىندا «ەسكى تام» مەكتەبىندە ءتىل سىندىرعان ون جاستاعى اباي سەمەي قالاسىنداعى احمەت ريزا مەدرەسەسىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان. بىلە بىلسەك، فەنومەن وقيعا. كوپ ۇزاماي-اق قازاق مادەنيەتى تاريحىنىڭ تىڭ پاراعىن اشىپ، عاسىرلار بويى مۇلگىگەن ساحارا ومىرىنە ساۋمال سامال سوقتى ەمەس پە. تاتار قاۋىمى (ول كۇندە سەمەي قازاقتارى تاتاردى «تاتار» دەمەي، «نوعاي» دەپ اتاعان) ورتاسىندا، كەلەشەككە تەرەزە اشقان ءۇش جىل وقۋعا ۇزاق توقتالۋدىڭ قاجەتى شامالى. ىزدەنگىش دارىن عىلىم-ءبىلىم قاينارىنا تاپ بولدى. ەسكىشە وقۋدىڭ اپتيەك، مۇحتاسار، ءناحۋ سالالارىن قىردان توقىپ ۇلگەرگەن شاكىرت شىعىس شايىرلارى مۇراسىن قۇمارتا مەڭگەرەدى. العاشقى ولەڭ شۋماقتارىن قاعاز بەتىنە تۇسىرەدى. ورىسشا وقۋى ءۇش-اق ايلىق ساباقپەن بىتسە دە، بۇل دا بولاشاققا اۋاداي قاجەت ساتتىلىك ەدى.

ءسويتىپ، مەدرەسە قابىرعاسىندا بالا اباي ساناسىنا سىڭىرگەن سوپىلىق پوەزياسى، ياعني قۇدايعا عاشىقتىعى كەلەشەكتە جينايتىن بارلىق عىلىم-ءبىلىمنىڭ ءبازيسى سياقتانىپ جۇرەگى تۇبىنە قالاندى. كەمەڭگەردىڭ ءتالىم-تاربيە نەگىزى، اداستىرماس تەمىرقازىق جۇلدىزى وسى بولدى.   

ەندى ابايدىڭ بوزبالا، جىگىت شاقتارىنا كەلەيىك.

مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ «اباي قۇنانبايۇلى» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە: «ابايعا ەندىگى زور تاربيەشى، ۇستاز قازاقتىڭ قالىڭ بۇقارا حالقى بولا باستايدى» (م.اۋەزوۆ. اباي قۇنانبايۇلى. – الماتى، 1995. – 36 بەت) دەپ كورسەتكەن. راسى، بوزبالا اباي قىر ومىرىنە قاتتى ارالاسقان، ءوزى ءۇشىن كوپ ءنار العان. ۇلكەندەرگە، اكەسى قۇنانبايعا ەرە ءجۇرىپ، ەل باسقارۋ ونەرىنىڭ قىر-سىرىنا قانىققان. «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم» (1881) دەپ اقىن قالا وقۋىنان ەرتە قول ۇزگەنىنە وكىنگەنىن بىلەمىز. ايتسە دە:

ءوزىم دە باسقا شاۋىپ، توسكە ورلەدىم،
قازاقتا قارا سوزگە دەس بەرمەدىم، - دەيدى. كوردىڭىز بە، جاستىق شاعىن زايا جىبەرمەي، توسكە ورلەگەنىن ايتقان. بۇل كەزدىڭ ەرەكشەلىگى: ۇستازى – قازاقتىڭ قالىڭ بۇقارا حالقى، ال ۇيرەنگەنى – شەشەندىك ونەر بولدى. ايتپاقشى، عىلىم باعۋدان، كاسىپ قىلۋدان ادا ەل ادامدارى بوس ۋاقىتىن قالاي وتكەرگەن ەدى؟  

سول زاماننىڭ سالبۋرىن سالۋ، قۇس سالۋ، سالدىق قۇرۋ، ات جاراتۋ، يت جۇگىرتۋ سياقتى ماشىقتارىن ابايدىڭ «مولىنان كورىپ تولىق قىزىقتاعانى» (كوكباي) ايان. كەيىنىرەكتە قولى بوساعاندا قىلعان ەرمەگى، الدانىشى كوبىنە «توعىزقۇمالاق، دويبى ويناۋ»  ء(ارحام) بولعان.

بىراق ابايدىڭ ايىرىقشا ءبىر قاسيەتى – كوڭىلدى سەرگىتەتىن بۇل ىستەرىنىڭ قايسىسىنا بولماسىن بەلشەدەن باتىپ، «ءتۇسىپ» كەتپەگەن. قانداي قىزىقتان دەمەڭىز، تەز جالىعىپ، كوڭىل سۋىتقان، وزگە تۇرىنە اۋىسقىش بولعان. مىسالعا «بىرەۋدىڭ اتىنا كوڭىلى ءتۇسىپ بۇلداپ الادى دا، تەز جەرىپ ءبىر بولىمسىز ادامعا بەرە سالعىش ەدى» (تۇراعۇل). ەستەلىكتەن ءمالىم، بىردە تەنتەك ءىنىسى وسپان «جاياۋ جارىس» دەيتىن ايەلدەر جارىسىن ۇيىمداستىرعان ەكەن. بۇل قاتارلى قىزىق شوعىن اباي ءسوندىرىپ وتىرعان. سەبەبى، «كۇلكىنى ونشا كۇيلەپ، شۋلامالىق» دەپ ءوزى ايتقانداي،  جاۋاپكەرشىلىكتى ەرتە سەزىنگەن. كۇلكى كۇيلەپ، شۋلاۋدى – ىشكى دۇنيەسى قالاماعان. ارتىق كەتكەنگە قاباق شىتىپ، جاراتپايتىنى سول.   

ادامدى جاراتىلىسى بيلەيدى. جاراتىلىسى اسىل جاندى زامان يلەي الماي، ول نەبىر سىناقتان سىنباي، سۇرىنبەي وتپەك. عۇلامانىڭ ءبىرى: «العاشقى ماحابباتتىڭ مىندەتى – جاس جۇرەكتى ازاپقا سالۋ ارقىلى شىڭداۋ» دەگەن ەكەن. جاس اباي جۇرەگىن توعجانداي العاشقى ماحابباتى سىنادى دا، شىڭدادى. 

«ايتتىم سالەم، قالامقاس» ولەڭىندە اباي:

اسىل ادام اينىماس،
ءبىر بەتىنەن قايرىلماس.
كورمەسەم دە، كورسەم دە،
كوڭىلىم سەنەن ايرىلماس، –  دەيدى. سۇيگەن جۇرەكتىڭ ءحالىن بۇدان اسىرىپ ايتۋ قيىن-اۋ. «شىن كوڭىلمەن سۇيسە ەكەن، كىمدى سۇيسە، ءبىر سوزىندە تۇرسا ەكەن، جانسا-كۇيسە»، «عاشىقتىق،  قۇمارلىق پەن ول – ەكى جول» دەگەن ۇستىن ماحاببات پوەزياسىن كوكتەي وتەدى ابايدا.  

كەي-كەيدە «اباي قىز-قىرعىنعا دا بەيىم بولعان دەسەدى» دەگەن اڭگىمە ارامىزدا ەستىلىپ قالادى. بۇل – جەل ءسوز، قاتە ۇعىم. جوعارىداعى جايتتەردى وسىنىڭ دالەلى دەپ ءبىلىڭىز.  ابايدىڭ «اسىل ادام اينىماس» دەگەنى وزىنە دە قاتىستى. العاشقى ماحابباتى توعجانعا، جان دوسى ەربولعا دەگەن سەزىمى ولە-ولگەنشە سۋىماعان. قوڭىر-كوكشە ەلىندە اعىباي دەگەن پىسىقايدى سىناپ:

ادام دەپ ەسەپ قىلما اعىبايدى،
انتتان قورقىپ، قۇدايدى تانىمايدى.
سابىن جاققان تەرىدەي جىلپ-جىلپ ەتىپ،
شىركىن-اي ءبىر ورىننان تابىلمايدى (1877) – دەيدى. يمانى بەرىك، تۇتاس تۇلعا عانا وزگەنىڭ اينىعىش كوڭىلىن كورە الماق.

ءسويتىپ، «سالىنبا، قىلساڭ-داعى سان قۇمارلىق» دەپ ءوزى ايتقانداي، جاس اباي قىزىققا قىزىنباعان، جەلىككە سالىنباعان. جۇرەك ايناسىن تازا ۇستاعان. 

كىمنىڭ كۇمانى بولسا، ون بەس جاسار اقىن جازعان «ساپ، ساپ، كوڭىلىم، ساپ، كوڭىلىم!» ولەڭىن زەيىن قويا وقىسىن! كەرەمەت شىعارما. جۇرەك دەگەن –  اساۋ،  البەتتە، القىنىپ تۇرادى. ابايدا سونى تەجەيتىن، اقىلدى ساقتايتىن مىنەز بولعان. اتالعان ولەڭ وسىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلى.  

ەندى ەل جۇمىسىنا جەگىلگەن، بولىس ابايعا كەلەيىك. جىگىت اباي 1865 جىلدان باستاپ، ءتورت مەرزىم، ياعني 12 جىل ۇدايى بولىس بولعان. بۇل دا جاڭا ايتىلعان زور اقىل مەن قايرات يەسى بولعانىنىڭ كۋاسى. الدىڭعى توعىز جىل ءوز ەلى شىڭعىستا، ىڭ-شىڭسىز، ەش الاڭسىز وتكەن. قۇنانبايدىڭ بولىس بالاسى ادىلەتتى ءارى مىرزا دەگەن اتاعى شىققان. بىراق سوڭعى ءۇش جىلعى بولىستىق قىزمەتى وزگەرەك ءوتتى. 1877-78 جىلدارى بوتەن ەلدە (قوڭىر-كوكشە ەلىندە) بولىس بولعان اباي العاش رەت دۇشپاندىق، ءوز سوزىنشە، ەتەكباستىلىق كورەدى. ۇرى-قارىعا قارسى كيىز ءۇيدى قۇلاتارداي ەكپىندەپ كىرىسىپ، جاۋدى كوبەيتىپ العانىن ءوزى دە اڭداماي قالعان.  وسى كەزدەگى ءور مىنەزىن «ولسەم ورنىم قارا جەر...» دەگەن ولەڭىندە: 

جاسىمدا البىرت ءوستىم ويدان جىراق،
ايلاعا، اشۋعا دا جاقتىم شىراق، – دەپ جەتكىزگەن. جاۋلىقتىڭ سوڭى 1878 جىلى اباي 12 ايىپپەن ءىستى بولۋىنا اكەپ سوعادى (بارشا قىر قازاعىنا ورتاق قالىپتى ءومىرى ءبىر ساتتە توڭكەرىلىپ تۇسەرى ابايدىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن بولار).  ءاربىر ايىپ بويىنشا تەرگەۋگە تەرگەۋ جالعاسىپ، سەنسەڭىز، سەگىز جىلعا سوزىلعان! ءارحام ىسقاقوۆ ەستەلىك جازباسىندا ابايدى تەرگەۋ ءىسى «اياعى 8 جىلعا سوزىلىپ، 600-دەي  ادامنان جاۋاپ الىندى» دەيدى (اباي تۋرالى ەستەلىكتەر. – الماتى، 2018. – 108 بەت). ءبىر انىعى، باسى وسى بولعان «ەتەكباستىلىق»، ياعني مىڭمەن جالعىز الىسۋ جيىرما جىل بويى (1878-1898 ج.ج. ارالىعى) تولاس تاپپاعان. ۇزاق تا اۋىر سىناقتىڭ سىرى نەدە؟ بۇل دا – قۇداي تاعالا قامقورى، حيكمەتى. بۇلا وسكەن قىر قازاعى اباي وسى ايتىلعان سىناقتىڭ ارقاسىندا ادامزاتتىڭ وي الىبى بيىگىنە كوتەرىلدى.  

مۇحتار اۋەزوۆ: «كۇرەس جولىندا العاشقى جەكەلەنىپ شىعۋ جاڭاعى 12 تەرگەۋدەن باستالۋعا كەرەك» دەپ جازادى 1933 جىلعى تۇڭعىش جيناققا ەنگەن ابايدىڭ العاشقى ءومىربايانىندا. ءارى قاراي: «سول تەرگەۋلەردىڭ تۇسىندا اباي ۇلىق اتاۋلىنىڭ تالايىن كورىپ، ...كوپ-كوپ ادۆوكات، ءتىلماش سياقتىلارمەن كەزدەسكەن»، – دەي كەلە، ءبۇي دەپ پىكىر تۇيەدى: «العاشقى رەت ورىستىڭ ءتىلىن ىزدەپ، وقۋ بىلىمىنە قاراي كوڭىل ءبولۋى وسى كەزدەن باستالعان سياقتى». كوردىڭىز بە، مۇحاڭ ابايدىڭ عىلىم-بىلىمگە باس قويعان ۋاعىن 1878-1879 جىل دەپ مەجەلەگەن. ولاي بولسا، البىرت جىگىت ابايدان وقىمىستى ابايعا اۋىسىپ، كەلەسى كەمەلدىك ساتىسىنا وي جۇگىرتەيىك.

وقىمىستى بيىگىن باعىندىرعان بەس جىل 

(1879-1883)

1877-78 جىلدىڭ قىسى  جاس ءومىردىڭ ساراسى ارتتا قالعان، وتىز ءۇش جاستاعى ابايعا بۇرىلىستى شاق بولدى.  جوعارىدا ايتىلعانداي، 12 ۇلكەن ىسپەن تەرگەلىپ، ۇيقاماققا الىندى. سەمەي قالاسىنان 3-4 ايعا شەيىن شىعا الماي، توزاق ازابىن شەگەدى. «ەرتە وياندىم، ويلاندىم»، «قارتايدىق، قايعى ويلادىق» دەگەننىڭ بارلىعى دا وسى قاماۋدا وتىرعان كەزدەردىڭ جاڭعىرىعى. اسىرەسە، كەيىننەن تابىلعان «جاڭا زاكون» دەگەن ۇزاق ولەڭى البىرت، ويدان جىراق وسكەن جاستىڭ حالىق مۇڭىن مۇڭداعان، جوعىن جوقتاعان قايراتكەر تۇلعاعا قالاي اينالعانىنىڭ كۋاسى. اقىندىق قىزمەتكە نەلىكتەن كىرىسكەنىن دە اڭعارۋعا بولادى.   

 سونىمەن، جەتى-سەگىز جىلدىق تەرگەۋ ۋاعىندا – ابايدا وي-سانا وزگەرىسى ءوتتى. دۇنيەگە كوزقاراسى مۇلدە جاڭاشا قالىپتاستى. كەلەشەك ويشىلدىڭ الدىنان جاڭا ءبىر ساۋلە توگىلىپ، ۇلكەن ساتتىلىك قۇشاق جايعانى تاعى انىق. ول – عىلىم-ءبىلىم ساراسىن تاپقانى.   

1878 جىلى ورىس زيالىسى ميحاەليس ەۆگەني پەتروۆيچ (1841-1913) سەمەي وبلىستىق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى سايلانىپ،  قالادا ولكەلىك مۋزەي مەن كىتاپحانا اشىلۋىنا مۇرىندىق بولدى. اتالمىش كىتاپحانا قورى ابايتانۋشى عالىم ق. مۇحامەتحانوۆتىڭ ايتۋىنشا: «ول زامانداعى ءسىبىر قالالارىنداعى كىتاپحانالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ بايى دەپ تانىلعان. ...تاريح، فيلوسوفيا، تابيعاتتانۋ، تاعى باسقا عىلىم سالالارىنا ارنالىپ جازىلعان كىتاپتاردى جانە  سول كەزدە رەسەيدە شىعىپ تۇراتىن «ۆەستنيك ەۆروپى»، «نابليۋداتەل»، «رۋسسكي ۆەستنيك»، «رۋسسكايا مىسل»، «يستوريچەسكي ۆەستنيك»، «نوۆوە ۆرەميا»، ت.ب. جۋرنالداردى جازدىرىپ الىپ تۇردى» (اباي جۋرنالى، 1992 جىل، №1. - 39 بەت). 

اباي عىلىم-ءبىلىمدى قايدان الىپ، قايتىپ قانىققانى وسىدان-اق ايان. 

بولىستىق قىزمەتتەن شەتتەلگەن اباي اۋەلدە بوس ۋاقىتىن باتىستىڭ جانە ورىستىڭ كوركەم ادەبيەتىنە، «سۇگىرەتتى ادەبيەتكە» (اۋەزوۆ) جۇمساعان. مۇحاڭ سوزىنشە: «اباي ورىس حالقىنىڭ ءحىح عاسىرداعى كلاسسيك ادەبيەتىنىڭ مەكتەبىنەن ءوتىپ، سودان ۇلكەن ۇلگى، ۇستازدىق كورەدى». سونىڭ اسەرىنەن ءوز ولەڭدەرىن  («جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم»، «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر»، «لاشىن مەن شىمشىق»، «ەسەك» جانە ت.ب.) جازعان،  العاشقى اۋدارمالارىن دۇنيەگە اكەلگەن (بۇل ۇيرەنۋشىلىك كەزەڭ شىعارماشىلىعى «اباي. جاڭا ۇلگىدەگى باسىلىم» اتتى ەكى تومدىق جيناقتا باياندالعان، قايتالاپ جاتپادىق).  

العاشقى كەزدە كوركەم ادەبيەتتى قۇنىعا وقىعان اباي، كوپ ۇزاماي-اق ويشىلدىق ورىسكە قۇمارتقان. فيلوسوفيا، وزگە دە الەۋمەتتىك عىلىمدى ەڭسەرۋگە اباي دوسى ميحاەليستىڭ ۇسىنىسى بويىنشا كىرىسكەن ەكەن. وسىناۋ جاڭا ورىسكە باسقان تىڭ  قادامى جايىندا: «ول كەزدەگى ءبىلىم-ونەردىڭ مول قوردا، ۇلكەن بەسىگى باتىس ەۆروپا  ەكەنىن اڭعارىپ، – دەيدى مۇحاڭ «ورىس كلاسسيكتەرى جانە اباي» اتتى ماقالاسىندا، – سول جاقتىڭ اقىندارى عانا ەمەس، نەشە الۋان فيلوسوف ءبىلىمپازدارىن دا زەرتتەيدى. «ەۆروپانىڭ  ەسەيۋ تاريحى»، «ەسكى شىعىس مادەنيەتىنىڭ تاريحى» سياقتىلاردى دا سول باتىس ەۆروپا عالىمدارى ارقىلى وقىپ بىلەدى» (اتالعان مونوگرافيا. – 262 بەت ).

ءسويتىپ، بويىنا بىتكەن زەرەكتىگى بەس جىلدا ابايدى تەلەگەي-تەڭىز ءبىلىم يەسى ەتكەنى ءشۇباسىز. قىرداعى اتقامىنەر ورتاسى ابايدى تۇسىنبەي، اباي ولاردى جات كورىپ، قابىلداي الماي قالعان احۋال وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى.   

باتىس پەن شىعىستىڭ ايىرماسى نەدە؟ تانىمدىق تاسىلدەرى نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ ەندى وسىعان كەلەيىك. كەزىندە ابايدى قاتتى قىزىقتارعان بۇل ماسەلە قازىر دە ەسكىرگەن جوق، كەرىسىنشە وزەكتىلىگى ارتا تۇسۋدە.  

شىعىستىڭ تانىمدىق ءتاسىلى – جوعارىدان تومەنگە قاراي. ادامنىڭ اللانى تانۋى، ونان سوڭ ءوزىن تانۋى، ونان سوڭ دۇنيەنى تانۋى دەگەن رەتتىلىكپەن. بۇل تاسىلگە عىلىمدا «دەدۋكتسيا» دەپ ات قويعان. اباي «بالانىڭ اتى ادام بولۋى»، ياعني ومىردە اداسپاۋى عىلىم-ءبىلىمدى وسى رەتپەنەن ۇيرەنۋگە بايلانىستى دەپ قاداپ ايتقان. دەدۋكتسيالىق تانىم – ادامزاتتىڭ دۇرىس جانە ورنىقتى دامۋ زاڭدىلىعى ساقتالۋىنىڭ كەپىلى. بۇل – اكسيوما.   

ەندى باتىس ەۋروپاعا اۋىسايىق. بەس عاسىر بۇرىن زور بەتبۇرىس بولعان. ويشىلدار تاڭداۋى «يندۋكتسيا» دەيتىن (تومەننەن جوعارى قاراي، ياكي وبەكتيۆتى دۇنيەنى زەرتتەۋشىلىك) تانىمدىق تاسىلگە تۇسكەن ءدۇر. مۇنىڭ ءوزى دۇنيەنى تانۋعا، كەرەمەتتى نەشە قيلى ويلاپ تابۋعا جول اشتى. ءادىلى كەرەك، بۇگىنگى تاڭعاجايىپ ماتەريالدىق گۇلدەنۋ سونىڭ ارقاسى. الايدا اباي قويعان: «عىلىم، ونەر عادالاتتان شىقپاسىن، شارعىعا (قۇداي زاڭىنا) مۋافيح (سايكەس) بولسىن» دەگەن تالاپ ەسكەرىلدى مە؟ جوق، ولاي بولمادى.  جاراتقان يە مەن ادامنىڭ بايلانىسى ءۇزىلدى. ادامنىڭ ءمانى رۋح ەكەنى ۇمىت قالدى. پوزيتيۆيستىك اعىم ماتەرياليستىك ءىلىمدى تۋعىزىپ، اقىرى، ەۋروپا رۋحاني تۇسالىپ، فيلوسوفياسى مەن اقىل-پاراساتى كوك تۇمانعا وراندى. 

قازىر تاڭدا الەم بويىنشا كىسىلىك بىرتە-بىرتە الىستاپ بارادى. نەگە؟ سەبەبى، قۇدايسىزدىق ءھام رۋحاني داعدارىس – قول ۇستاسقان قۇبىلىس. ءبىرىنسىز ءبىرى جوق. قۇدايشىلىق (جۇرەكتەگى يمان) كەتىپ، قۇر ادامشىلىق (مورال، ەتيكا دەپ ۇعىڭىز) قالدى. بۇگىنگى وركەنيەت  كورىنىسى وسى. تاعى ايتايىق،  ادامشىلىق تامىرى قۇدايشىلىقتا. دىنسىزدىك (جان جوق دەۋشىلىك دەپ وقىڭىز) جايلاعان كەزەڭدە ازىپ-توزۋ توسارىن شاكارىم بىلاي دەپ ەسكەرتكەن:

جان – قوجا، ءتان دەگەنىڭ – جاننىڭ قۇلى،
ءناپسى نەگە بىلمەگەن بۇرىن مۇنى؟
ويلاشى: جان تاپتى ما، ءتان تاپتى ما
جوعارعى كەرەمەتتى نەشە قيلى؟       

ءجا، ەكى تانىمدىق تاسىلگە قايتىپ ورالايىق. دەدۋكتسيا دا، يندۋكتسيا دا، باقساق، ۇستىڭگى ەمەس، ءتۇبىرى تەرەڭ ۇعىمدار. ابايدىڭ يندۋكتسيالىق تانىمدى اۋلاق سەرپىپ، ماتەرياليزمنەن تونگەن زور قاۋىپتى كورە بىلگەنىنە (سوڭعى كۇش-قۋاتىنا شەكتى «تاسديق» تراكتاتىنا، قۇدايدى تانۋعا سارپ ەتتى) قايتىپ ءتانتى بولماسقا. 

امەريكاندىق ساياحاتشى دجوردج كەننان ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا جارىق كورگەن «سيبير ي سسىلكا» اتتى ايگىلى كىتابىندا قوس ءتاسىلدى تىلگە تيەك ەتەدى. لەونتەۆ دەگەن ورىس زيالىسى «اباي كىتاپحانادان ميلل، بوكل جانە درەپەردى الىپ وقيدى» دەي كەلە، اباي ماعان: «دەدۋكتسيا مەن يندۋكتسيانىڭ ءمانىسى نەدە؟» دەپ سۇراق قويدى دەيدى. بۇعان سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي تاڭ قالعان قاۋىمعا لەونتەۆ: «ول، اسىرەسە، اعىلشىن فيلوسوفتارىن تەسىلە وقىپ، زەردەلەپ ءجۇر، ەكى كەش بويىنا تەكسەرگەندە مەنىڭ وسىعان كوزىم كامىل جەتتى» دەپ جاۋاپ بەرەدى. «اباي – ويشىل فيلوسوف» دەگىزەتىن مىقتى دالەل ەمەس پە. جىگىت ابايدىڭ «كۇن شىعىسىم كۇن باتىس، كۇن باتىسىم كۇن شىعىس بولىپ كەتتى» دەگەنى، سونسوڭ ەگدە جاسىندا: «دۇنيەدە كوزىمدى اشقان كىسى – ميحاەليس» دەپ ورىس ويشىلىن ىلتيپاتپەن ەسىنە العانى دا وسى پايىمنىڭ ايعاعى.  

اباي كىم بولعان؟ ءوزى تۋرالى ولەڭىندە اقىن:

وكىنىشتى كوپ ءومىر كەتكەن ءوتىپ،
وتكىزدىك ءبىر نارسەگە بولماي جەتىك.
ويشىلدىڭ مەن دە ساندى ءبىرىمىن دەپ،
تالاپ، ويسىز ماقتاندى قالدىم كۇتىپ (1886), -

دەپ سىر بولىسەدى. بۇل شۋماقتىڭ ءۇشىنشى جولىنان دا اباي ءوزىن اقىن عانا ەمەس، ءبىرىنشى كەزەكتە، «مەن – ويشىل فيلوسوف» دەپ سەزىنگەنىنىڭ كۋاسىمىز.  

ابايدا تەرەڭ ورنىققان كوڭىلدەگى سەنىم، ىشكى دۇنيە ءبازيسى – سوپىلىق تانىمنان دەپ ءا باستا-اق ايتقان ەدىك. باتىس الەمىنەن العان بارلىق عىلىم-ءبىلىمى سول ءبازيستىڭ ۇستىنە كىرپىشتەر بوپ قالاندى. زامانىنان وزعان ويشىل، تولىق ءبىلىم يەسى بولۋىنىڭ سىرىن وسىلاي ۇعىنساق دۇرىستىق سياقتى. 

قورىتىندى: شولۋ جاسالعان بەس جىل – ابايدىڭ ءۇي ۋنيۆەرسيتەتى بولدى. اقىندىق قابىلەتكە عالىمدىق قوسىلۋى – وي-سانا كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، العا ساتىلاۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءارتۇرلى ەۋروپا بىلىمدىلەرىنىڭ كىتاپتارىن وقىپ، «الدىندا جاڭا جارىق دۇنيەنىڭ شەتى اشىلعانداي  بولعان» (اۋەزوۆ) اباي جانى قۇمارتقان رۋح ورىسىنە نەگە كوڭىل بولە المادى، حاقيقات شىڭىنا دەگەن ۇمتىلىسى نەلىكتەن ءۇزىلدى؟ ويشىلدىقتان اعارتۋشىلىق باعىتقا اۋىسۋعا  قانداي وقيعالار اسەر ەتتى؟ بۇل ساۋالداردى كەلەسى ىزدەنىس شەڭبەرىندە (1884-1890 جىلدار ارالىعى) قاۋزايتىن بولامىز.          

(جالعاسى بار)

اسان وماروۆ

Abai.kz