كىرىسپە: ماقالادا سالافيزمگە قارسى قازاق دۇنيەتانىمىنداعى ورتودوكسالدى يسلامنىڭ قۇقىقتىق اسپەكتىلەرى قاراستىرىلعان. اۆتور قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق رۋحانياتىنا قاتەر توندىرەتىن جانە يسلام ءدىنىن جويۋعا باعىتتالعان ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى قىزمەتتەردىڭ ءتيىمدى مەحانيزمدەرىن رەتتەيتىن كەيبىر نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرگە دىنتانۋلىق تالداۋ جاساعان. قر –دا، زايىرلىلىق ۇستانىمى بولعاندىقتان ماقالادا اكادەميالىق ادالدىق ساقتالدى جانە زەرتتەلىپ وتىرعان جاڭا ءدىني اعىمنىڭ قوعامداعى جاستاردىڭ ساناسىنا اسەرى قاراستىرىلىپ، قازاق دالاسىندا وتكەن ءدىن عالىمدارىنىڭ ءدىني سەنىمدەرىمەن سالىستىرىپ وتىرىپ جازىلدى. 

قازاقستان جەرىندە تۇراتىن مۇسىلماندار سۋننيتتىك باعىتتاعى نەگىزىن ءابۋ-حانيفا نۇعمان يبن ءسابيت قالاعان حانافيتتىك ءمازhابتى ۇستانىپ كەلەدى. حانافيتتىك ءمازھابتا باستى سەنىم، ۇستانىمدىق تىرەك رەتىندە قۇران، حاديس يجما (عۇلامالار شەشىمى) جانە قياس (ۇقساستىق بويىنشا ۇكىم شىعارۋ (انالوگيا) بولىپ تابىلادى ءارى شاريعاتقا قايشى بولماعان، يسلامعا دەيىنگى قالىپتاسقان اتا-بابا ءداستۇرىن دە شاريعات شەڭبەرىنەن شەتتەتپەگەن. جەرگىلىكتى داستۇرلەردى شاريعاتقا ساي، وي-پىكىر ايىرماشىلىقتارىنا سىيلاستىقپەن قارايتىندىعى تۇرعىسىنان دا ەرەكشەلەنەدى، سوندىقتان دا وسى ءمازھابتى كوپ ولكەلەردە مۇسىلماندار ءوز ەرىكتەرىمەن قابىلدادى. قازاق حالقىنىڭ ءدىن تۋرالى تانىمى، سەنىمى ەرەكشە. ءدىندى جاراتىلىستان تىس قۇدىرەتتى قۇبىلىس، تىلسىم رەتىندە تاني وتىرىپ بابالارىمىز جاراتۋشى مەن جاراتىلعاندار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا ترانستسەندەنتتىك (اقىل شەڭبەرىنەن تىس) پەن دۇنياۋيلىك تالاپ-زاڭ قاعيدالارىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن. ءدىننىڭ ادام مەن قوعام اراسىن جالعاستىرۋشى، جاراستىرۋشى ءھام ۇيلەستىرۋشى قاسيەتىن جەتە ءتۇسىنىپ، ونى جان مەن ءتان تازالىعىن ساقتايتىن، پاراسات تاعىلىمدارىن دەمەۋشى، ادامعا ونەگە ءتالىم-تاربيە بەرەتىن، كوڭىلگە مەيىرىم ۇيالاتار رۋحاني كۇشكە باعالاعان ءابۋ حانيفا ءماسحابى قازاق رۋحانياتىنا ەت پەن سۇيەكتەي ءبىتىسىپ اجىراماس عۇرىپقا اينالعان.

ال، ءسالافيزم قازاقستانعا 1990 جىلدارى اراب ەلدەرىنەن وقىپ كەلگەن ازاماتتار ارقىلى تامىر جايدى. ءسالافيزم اتاۋى قازىرگى تاڭدا ءتۇرلى پىكىرلەر مەن تالاستار تۋدىرعان تەرميندەردىڭ ءبىرى. ء“سالافيزم” تەرمينى نەگىزىنەن “ۋاھابيزم” تەرمينىنىڭ ءسينونيمى، ياعني بۇل ەكى اتاۋدىڭ ەش ايىرماشىلىعى جوق دەگەن ءسوز. اعىمداردىڭ اتاۋىن جانە فۋنكتسيالارىن وزگەرتۋى، نەگىزگى ماقساتتارىنا جەتۋ جولىنداعى زامانعا ساي تۇرلەنۋ بولىپ تابىلادى. ال بۇل قۇبىلىس يسلام تاريحىنداعى اعىمدارعا ءتان سيپات. يدەولوگيالاردىڭ اتاۋلارىن بۇلايشا وزگەرتۋ جاڭا ميسسيونەرلىك ۇيىمداردا قالىپتى جاعداي. جاڭا ءدىني اعىمداردىڭ اتاۋىن تۇرلەندىرۋ باعىتقا ومىرشەڭدىك پەن قوعامعا جەڭىل ەنۋ فۋنكتسياسىن اكەلەدى. 

ءسالافيزىمنىڭ نەگىزىن ءحىV عاسىردا شام قالاسىنان شىققان احمەد يبن تايميا (1263-1328) مەن يبن ال–قايم ءال-دجاۋزيا (1292-1350) قالادى. ءسالافيزم يسلام الەمىن كونسەرۆاتورلىققا، العاشقى حاليفالىققا جەتەلەۋشى يدەولوگيا-مىس، سونىمەن قاتار اقيدالىق سەنىمى جاعىنان يسلام ءدىنىنىڭ العاشقى قالىپتاسقان «ءاھلۋ سۋننا ءۋال جاماعات» سەنىم مەكتەبىنىڭ ءتورت ءمازھابىنا (حانافي، ماليكي، شافيعي جانە حانبالي) تۇبەگەيلى قارسى. ءسالافيزم ءتورت ءمازھابتىڭ بەدەلىن بيداعات (دىنبۇزارلىق جاڭاشىلدىقتار) پەن ايىپتاۋ ارقىلى ءتۇسىندىرىپ، رۋحاني سانانى اقساتۋدى جانە يسلام ءدىنىنىڭ دامۋىنا تەجەۋ سالۋدى كوزدەيدى. ءحىV-حV عاسىرلار مۇسىلماندار ءۇشىن اۋىرتپالىق پەن شيەلەنىسكە تولى بولدى. وسى كەزەڭدە يسلام شەگاراسى كەڭەيىپ كوپتەگەن حالىقتار مۇسىلماندىقتى قابىلدادى. شاريعاتتى، ءدىندى تۇسىنۋدە نەشە ءتۇرلى كوزقاراستاردىڭ كوبەيۋى سەبەپتى، ءدىن عالىمدارى يجتيھاد (عۇلامالاردىڭ شاريعي وي قورىتىندىلارى) ەسىگىنىڭ جابىلۋىن مالىمدەدى. ەندى، مۇسىلماندار عالىمداردىڭ كلاسسيكالىق شاريعات تۇسىندىرمەلەرىمەن عانا ارەكەت ەتەتىن بولدى. وسى جۇيەگە كەلىسپەگەن يبن تايميا ءومىردىڭ كەز-كەلگەن كەزەڭىندە شاريعات ادامدارعا قولجەتىمدى بولۋى كەرەك ەكەنىنىن ۇراندادى. ول قاي عاسىردا دا قۇران مەن سۇننەتكە تىكەلەي ارەكەت ەتۋگە جانە ءوزىنىڭ قۇدايتانۋ قوزقاراستارىنىڭ تارالۋىن قالادى. يبن تايميا وسى ارەكەتىمەن اللا تاعالاعا انتروپامورفتىق سيپاتتاردى ابساليۋتتىك بەينەدە تەڭەيدى. قۇران مەن حاديستەردەگى مەتوفورالىق اياتتارىن تىكەلەي ماعىنادا ءتۇسىندىرىپ ءپاتۋا شىعاردى. ول يسلام عۇلامالارىنىڭ ۇلكەندى –كىشىلى ەڭبەكتەرىن تولىعىمەن وقىپ شىعىپ، وزىنە دەيىنگى عالىمداردىڭ كىتاپتارىن وقۋ حارام دەگەن ۇكىم شىعارادى. ءوز زامانىنا دەيىنگى قالىپتاسقان ماڭىزدى قاعيدالارعا رەفورما جاساۋعا تىرىستى. يبن تايميانىڭ ەڭبەكتەرى ادامنىڭ پسيحولوگياسى مەن ءدىني تانىمىن بۇزاتىن قۇرال، سەبەبى: لانكەس، تەررور اتاۋلىنىڭ بارشاسى ءدىندى ءدال وسى اۆتوردىڭ كىتاپتارىنان تانىعان. بۇل جايىندا يسلام تەولىگى ب.توپالوعلۋ ءوزىنىڭ «يسلام تەولوگياسى» اتتى ەڭبەگىندە «قازىرگى كەزدەگى كوپتەگەن تەرروريستىك جانە ەكسترەميستىك ۇيىمدار يبن تايميانىڭ تەوريالىق ەڭبەكتەرىنە سۇيەنەدى. بۇل جاڭا ءدىني اعىمنىڭ اتاۋى [1,96ب.]. ءمازھابتار اراسىنداعى ايىرماشىلىق تەك شاريعي نورمالاردا، ال سەنىم جۇيەسىندە ەشقانداي كەلىسپەۋشىلىك جوق.  وسىعان بايلانىستى اتاقتى عۇلاما يمام ءاس-سۋبۋكي ءوزىنىڭ «مۋيد ءان-نيام ۋا مۋبيد ءان-نيقام» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «وسى اتالعان حانافي، شافيعي، ماليكي، حانبالي مازھابتارى، ءالحامدۋليللاھ، اقيدا (اللاعا سەنىم) ماسەلەلەرىندە بارلىعى سۇننەت جانە جاماعات جۇرتىنىڭ پىكىرىن ۇستانادى»،- دەپ، ءتورت ءمازھابتىڭ سەنىمى ءبىر ءارى اقيقات ەكەنىن ايتقان باتىس ءدىنتانۋشىسى كارەن ارمسترونگ ءوزىنىڭ “يۋدايزم، حريستياندىق پەن يسلامداعى 4000 جىلدىق ىزدەنىس: قۇدايتانۋ بايانى” اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەپ باياندايدى: «احمەد يبن تايميا باستاعان ءىلىم كونسەرۆاتيۆتى تەندەنتسيا، يبن تايميا حالىق اراسىندا قوشەمەتكە بولەنىپ، شاريعاتتى جاڭاشا دارىپتەۋ جولىن تاپتى.  وسى ارەكەتىمەن حالىقتى ەسكى زاڭدار مەن ەرەجەلەردەن تازارتقىسى كەلدى»،- دەپ شاريعات نورمالارىن حالىققا جەڭىلدەتكەندىگىن ءھام عاسىرلار بويى جالعاسىن تاۋىپ كەلگەن، وزگەرمەيتىن قۇدايعا دەگەن سەنىمگە رەفورماتتسيا جاساعانىن ايتىپ وتكەن [2, 473ب.]..

ۋاھابيزم سەنىمى يسلامنىڭ العاشقى داۋىرىندەگى اقيقات ءسالاف (پايعامباردىڭ (س.ا.ۋ) شاكىرتتەرى) سەنىمىنەن ايىرماشىلىعى: 

- اقيقات ءسالافتاردىڭ قۇدايتانۋى، قۇدايدىڭ زاتىن سيپاتتاپ كەلگەن اياتتار مەن حاديستەردى استارلى نەمەسە ترانستسەندەنتتى تۇسىنسە. ء(ماشھۇر ءجۇسىپ ءوز سوزىندە اللا تاعالانىڭ زاتىنا پەرىشتە، بۇرىنعى پايعامبارلاردا ويلاۋ ارقىلى جەتەالماعاندۇر، بىراق اللا تاعالانىڭ بۇيرىعىنا مويىن ءۇسىندىدۇر، ەشبىر ونىڭ زاتىنا پىكىرقىلمادىدۇر)-دەپ، وزىنە دەيىنگى سەنىم جۇيەسىن راستاعان.

- ءۋاھابيزىم ء(سالافيزم) تۇسىنىگى تۋرا ماعىنادا بولىپ تابىلادى. 

مىسالى: مۇلىك سۇرەسىنىڭ 16 اياتىندا «جەر تەڭسەلگەن ساتتە اسپانداعىنىڭ سەندەردى جەرگە جۇتتىرۋىنان امان قالاسىڭدار ما؟». اياتتا كەلگەن اسپانداعىنىڭ دەگەن ءسوز استارلى نەمەسە ترانتسيندەنتتى ءتۇسىنىلۋى دۇرىس، تۋرا ماعىنادا ءتۇسىنۋ كۇپىرلىككە جاتادى. وسى اياتتاعى “اسپانداعى” ءسوزىن پايعامباردىڭ (س.ا.ۋ) نەمەرە اعاسى، عالىم، ساحابا ابدۋللاھ يبن ابباس «قاھارى مەن جازالاۋى اسپاننان بولادى»، دەگەن استارلى ماعنادا ايتىلعان دەپ بەكىتكەن. قۇدايدىڭ زاتىنا بايلانىستى اشۋ، كۇلۋ، اياق، قول، ءجۇز سياقتى سيپاتتار كوپتەپ كەلەدى، وسىلاردىڭ بارلىعى تىلدىك تۇرعىدان استارلى تۇسىنۋگە نەمەسە ترانستسەندەنتتىك تۇرعىدان قابىلداسا ەشقانداي كۇپىرلىك بولمايدى. پايعامبار (س.ا.ۋ) داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن ءسالاف (العاشقى اقيقات) سەنىمىندەگىلەر «اللانىڭ زاتىن سيپاتتاپ كەلگەن حابارلاردى، قۇران مەن حاديستەگى سيپاتتارىن كوبىنە ترانستسەندەنتتى ماعنادا قابىلداعان». سوندىقتان بۇل ماسەلەدە العاشقى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى از. [3, 87ب.].  بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ، ماڭىزىن جويماعان ەڭبەكتەر: ءابۋ حانيفانىڭ «ءال-فيقھۋل-اكبار»، احمەد يبن حانبالدىڭ، ءتاحاۋيدىڭ، ءتابارانيدىڭ اقيدا جازبالارى، مۇسىلمانداردىڭ اقيقات سەنىم جولى جايلى جازعاندارى [4, 276 ب.].

وسى ەكى قۇدايتانۋ جولىنىڭ العاشقىسىن پايعامبار (س.ا.ۋ) مەكتەبىن دارىپتەيتىن قازاق عۇلامالارىنىڭ ءبىرى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى بولدى. ول اللاعا دۇرىس يماندى دارىپتەپ كەتكەن، مىسالى كەلەسى سوزدەرىمەن قۇدايتانۋدى ۇيرەتەدى: 

اللا تاعالا ھاكىم، قادىردۇر. 

اللا تاعالا مۇندامەكەن دەپ كوڭىلگە ويلاۋ، كوزگە ءىلۋ بەك قاتەدۇر. 

اللا تاعالا كوڭىل مەن كوزگە تۇسكەن نارسەلەردىڭ ەشقايسىسىنا ۇقسامايدى،

اللا تاعالا  ھاكىم، قادىردۇر.

ونىڭ تىلەگەنىن، ىستەگەنىن ەشكىم كۇشى جەتىپ وزگەرتە المايدى.

ونىڭ زاتىنا ەشبىر اقىلدى كىسى ويلاعانمەن اقىلى جەتپەس.

اللا تاعالانىڭ زاتىنا پەرىشتە، بۇرىنعى پايعامبارلاردا ويلاپ ارقىلى جەتەالماعاندۇر، بىراق اللا تاعالانىڭ بۇيرىعىنا مويىن ءۇسىندىدۇر، ەشبىر ونىڭ زاتىنا پىكىرقىلمادىدۇر.

ەي مۇسىلمان قارىنداستار، قۇداي تاعالانىڭ زاتىنا پىكىر قىلماي، سيپاتتارىنا پىكىر قىلماي بۇيىرعان ىستەرىن قىل. بۇيىرماعان ىستەرىنەن تىيىل. قۇدايدىڭ جاراتقان نارسەلەرىنەن پىكىر قىلىپ، ولاردان قاراپ، ويلاپ عيبرات الساڭ عيباداتتان سانالادى». 

قازاق اقيدالىق سەنىمى وسىنداي، ياعني اللانى دۇرىس تانۋ، مۋحاممەد (س.ا.ۋ) – نىڭ، جەتكىزگەن حابارلارىن عۇلامالارىمىز جالپاق تىلمەن، ولەڭ جولدارىمەن جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرىپ وتىرعان. 

ءيا ءار قازاق ءتىپتى ءاربىر مۇسىلمان رۋحاني جاڭعىرۋىن وزىنەن باستايدى، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن سوڭ، بابالارىنىڭ ءيلاھي سەنىمى قانداي بولعاندىعىن بىلگەننەن سوڭ اداسپايدى. شىعىسقا نەمەسە باتىسقا جالتاقتاپ ءتۇسىنىلۋى جەڭىل، قابىلداۋمەن قازاقىلىق رۋحانياتتان، سالت-سانادان ايىراتىن يدەولوگيالاردى قابىل ەتۋ وتە جەڭىل، بىراق بۇلاي ەتۋمەن قازاقي بولمىستان ايىرىلادى. ال، ءوز جۇرتىنىڭ تەڭدەسىز عۇلامالارىن تۇسىنۋگە قاجىرلى حارەكەت كەرەك. قاي سالانىڭ مامانى بولسىن رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ العاشقى باسپالداعى اللانى دۇرىس تانۋ ارقىلى عانا بولمىسىن ساقتايدى، جەتىستىككە جەتەدى.

تاريحتا قازاقتى يسلام دىنىنەن ايىرۋعا جاسالعان ءتۇرلى يدەولوگيالىق شابۋىلدار ايتارلىقتاي ناتيجە بەرمەگەنى اقيقات. يسلام ءدىنى قازاقتىڭ قانتامىرلارى ارقىلى بويىنا نىقتاپ سىنگەن. ال بۇگىنگى تاڭداعى جاستاردىڭ ءۋاھابيزىمنىڭ جەتەگىندە كەتۋى ءدىني ساۋاتسىزدىقتان ەمەس بالكىم ءوزىن-ءوزى تانىماۋدان، تاريحىن تانىماۋدان، ءتىلىن ۇقپاۋدان، رۋحاني تۇلعالاردىڭ كەلەشەككە قالدىرعان ءبىلىم مۇرالارىن تۇسىنەالماۋىندا بولار. ءماشھۇر ءجۇسىپ ءبىر سوزىندە: «دۇنيەدە 77 ءتىل بار، سونىڭ ىشىندە اراب ءتىلى – اسىل ءتىل. ويتكەنى، قۇران عارابي، اراب تىلىندە تۇسكەن. ەكىنشى اسىل ءتىل – قازاقتىڭ ءتىلى. قازىرگى جۇرگەن زامانداستارىمىزدىڭ ء(حىح ع) بىردە-بىرەۋى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. شىركىن، بىلسە عوي. ءدىن دە، عىلىم دا، اۋليەلىك تە قازاقتىڭ تىلىندە تۇر»، – دەيدى» [5]. ءماشھۇردىڭ زامانى قازاقتىڭ قايماعى بۇزىلماي، ءسوز اراسى قازىرگىدەي بوتەن سوزبەن بىلعانباي تۇرعان ءحىح عاسىر ەدى. سول كەزدىڭ وزىندە ءماشھۇر ءجۇسىپ وسىلايشا دابىل قاقسا، قازاق ءتىلىن بىلەمىن دەپ جۇرگەن قازىرگىلەردىڭ جايىن نە دەۋگە بولادى. قازاقتىڭ ءتىلى ەرتەڭ وشسە، مەن بۇگىن ولۋگە دايىنمىن دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا قازاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى، رۋحانياتتى، ءدىندى، ءبىلىمدى، اۋليەلىكتى تولىعىمەن قامتىعان قۇزىرەتتى قۇرال ەكەندىگىن ايتقان. قازاق ءتىلىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن تەرەڭ ءىلىم كەرەك، سەبەبى; ۇلتتىڭ كودى ءتىل. ءتىلدى قالىپتاستىرۋعا تالاي تۇلعالاردىڭ ەڭبەگى سىڭگەن، تالايى شاھيت كەشتى.

قازىرگى زاماندا ەلىمىزدەگى ءسالافيزم باعىتىنا توسقاۋىل بولاتىن ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ، ءسوز قادىرىن، سوزگە توقتاۋ قاسيەتتەرىمىزدى جاستاردىڭ ساناسىنا قۇيۋدىڭ جولىن سان-قىرىن تابۋ كەرەك. قۇران مەن ءحاديستى ءتۇسىنۋ ۇشىندە سوزگە توقتاۋ قابىلەتى كەرەك، اقيدانى يسلام سەنىمىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءتاۋيلدى ء(سوزدىڭ استارلىن ۇعىنۋ) ءتاۋفيدتى (ترانتسيندەنتتىلىكتى) دۇرىس ءتۇسىنۋ ماڭىزدى.

يسلام نەگىزدەرىندە يبن تايميادان كەيىن اتالعان يدەولوگيانى اعىلشىننىڭ ارنايى قىزمەتى ساۋديالىق مۋحامماد يبن ابدۋل ءۋاhhاب (1703- 1792ج.) ارقىلى قايتا جانداندىرىپ، ۇلكەن كۇشكە اينالدىردى. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە وكىنىشكە وراي وسى باعىتتار جاس ۇرپاقتىڭ اراسىندا كوپتەپ جايىلعان.  يسلام الەمىنىڭ اتاقتى عالىمى شەيح رامازان ءال-بۋتىي «ءسالافيزىم اۋرۋ ىسپەتتى، ونىمەن اۋىرعان ادامدى قايتارۋ وتە قيىن، ءسالافيزىمدى جويۋدىڭ ۇتىمدى جولى-جاڭا تولقىن جاس وسپىرىمدەردى ساقتاندىرۋ، تاربيەلەۋ ارقىلى بولماق»، - دەگەن تۇجرىم ايتقان. ءسالافيزم يدەولوگياسىنا كىرىككەن ادامنىڭ ءوز شىندىعى بولادى، سول شىندىعى ارقىلى ول ۇيىندە تۋىستارىنان، اينالادا دوستارىنان، مەشىتتە جاماعاتتان قاشىقتاپ جايسىزدىققا تاپ بولادى، بۇل قوعامداعى ۇلكەن ىندەت. 

قورىتا ايتار بولساق ءاربىر مۇسىلمان رۋحاني جاڭعىرۋىن وزىنەن باستايدى، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن سوڭ، بابالارىنىڭ ءيلاھي سەنىمى قانداي بولعاندىعىن بىلگەننەن سوڭ اداسپايدى. قازاق جاستارىنىڭ ساناسىندا قالعان ءسالافيزم ىزدەرىن ورتودوكسالدى يسلامدى دۇرىس تۇسىندىرۋمەن، قازاق دالاسىندا وتكەن عۇلامالاردىڭ عىلىمي ۇستانىمدارىن تاپسىرلەپ ءتۇسىندىرۋ ارقىلى، قازاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتىلىگىن ءتۇسىنىپ، بابالارىمىزدىڭ بىزگە قالدىرعان كوتتالعان اسىل سوزدەرىن ءتۇسىندىرۋ ارقىلى اعىمدارعا يمۋنيتەتتەر تۇزە الامىز.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1. مالعاجىۇلى ە. تانىم تۇعىرى. - الماتى، 2014ج.  96-بەت.
2. كارن ا. يۋدايزم، حريستياندىق پەن يسلامداعى 4000 جىلدىق ىزدەنىس: قۇدايتانۋ بايانى،ۇلتتىق فونت.  –استانا، 2017ج. 473-بەت.
3. شۋموپ س.ا.، اندرەەۆ ا.ر. ۆاححابيتى XVII-XX ۆەكا. -موسكۆا، 2007گ.    87-ستر.
4. توپالوعلۋ ب. يسلام تەولوگياسى.- الماتى، 2014ج. 276-بەت.
5. جامبىل ارتىقباەۆتىڭ «ءماشھۇردىڭ عيبراتتى سوزدەرى» اۋديو جيناعى.

مامىرباەۆ ديدار جەتپىسۇلى، 

گۋمانيتارلىق عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، وقىتۋشى

ورازعاليەۆ اقىلجان ارقاشۇلى

فيلاسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورانتى، نۇر-مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتى، وقىتۋشى 

Abai.kz