ىلە ءوڭىرى جاڭا ەرەدان الدە قايدا بۇرىن ءۇيسىن ەلىنىڭ اتاقونىسى بولعان. ال ودان بۇرىن قازاقتىڭ ارعى تەگىنىڭ ءبىرى بولعان ساقتاردىڭ مەكەنى. كۇنەستەن تابىلعان قولادان قۇيىلعان ساق ساربازىنىڭ ءمۇسىنى، بالبال تاستار مەن سىنتاستار، ءۇيسىن قابىرلەرى تاريحتان قالعان ءبىر ءىز، ءبىر بەلگى بولىپ بىزگە جەتىپ وتىر.  

جاڭا ەرەدان بۇرىنعى IV عاسىردىڭ باسىندا دۇنيەگە ايگىلى ماكەدونيالىق الەكساندر جورىعى (قازاقتار ەسكەندىر زۋلقارنايىن دەپ اتاعان) اتتى كىتاپتا ايتىلۋىنشا، ولار ورتا ازياعا باسىپ كىرىپ سامارقانتتى جاۋلاپ العاندا ساق تايپالارىنىڭ ەرجۇرەك ساربازدارى الەكساندىر اسكەرلەرىن اۋىر جەڭىلىسكە ۇشىراتادى. وسى جورىقتا الاەكساندردىڭ سانىنا ساداقتىڭ وعى ءتيىپ ولەدى.  زامانىمىزداعى بۇرىنعى ءىىى عاسىردان باستاپ ءسىرداريانىڭ ورتا القابى مەن جەتىسۋ ءوڭىرىن قاڭلىلار مەكەندەگەن. ولار زامانىمىزدان بۇرىنعى ءى، ءىى عاسىرلاردا باتىس وڭىردەگى بەلدى مەملەكەتتىڭ ءبىرى بولىپ، شىڭعىسحان جورىعىنان بۇرىن جەتىسۋدان ەرتىسكە دەيىنگى وڭىرگە ۇستەمدىك جۇرگىزگەن. كەيىن قاڭلىلار باسقا حالىقتاردىڭ قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتكەن بولسا دا، ولاردىڭ ادەت-عۇرپى، سالت-ساناسىى مەن ءتىل جاعىنان قازىرگى قازاقتارمەن ۇقساس ءومىر سۇرگەنىن ءبىر تالاي عالىمدار سىيپاتتايدى. جەتىسۋ وڭىرىنە تاريحتا قازاقستاننىڭ وڭتۇستۇىك شىعىس بولەگى مەن قىزعىزستاننىڭ سولتۇستۇگىندەگى ىستىق كول ءوڭىرى، تيان-شاننىڭ سولتۇستۇك باتىسى، ىلەنىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي سوزىلعان ايماقتار قامتىلعان.  

زامانىمىزدىڭ VI عاسىرىنان باستاپ قۇرىلعان باتىس تۇرىك قاعاناتى ءتۇسىندا، ەجەلگى ءۇيسىننىڭ ءبىر بۇتاعى بەس ارىس ەل اتانعان دۋلاتتار قازىرگى سولتۇستىك شىڭجاڭدى جانە جەتىسۋ وڭىرىنە قونىستانادى. قاعاناتتىڭ نەگىزگى تىرەگى قازىرگى جوڭعار ويپاتى مەن جەتىسۋدا بولدى.  بەس ارىس ەلدىڭ بەلدى تايپاسىنىڭ ءبىرى تۇركەشتەر قىتايدىڭ تاڭ داۋىرىندە ىلە مەن شۋ وزەندەرى ارالىعىنداعى ۇلان-بايتاق ءوڭىردى مەكەندەيدى.

ال بۇدان سوڭعى سان ىقىلىم زامانداردا، جۇيەدەن، قازاق حاندىعى ءتۇسىندا حاندىقتىڭ ەتنيكالىق نەگىزى بولعان، قازاقتىڭ ۇلتتىق تۇلعاسىن قۇراۋعا ۇيىتقى بولعان ءۇيسىن، دۋلات، جالايىر، البان، سۋان سياقتى رۋ تايپالار ىلە القابىنداعى ءۇش وزەننىڭ (قاس، كۇنەس، تەكەس) جاعاسىندا كوشىپ قونىپ تىرشىلىك ەتەدى. 

نايماندار VIII عاسىردىڭ ورتا شەشىندە ەرتىس وزەنى مەن ورحون وزەنى ارالىعىن مەكەندەگەن تۇركى تىلدەس ۇلىستىڭ ءبىرى.  شىڭعىسحان جورىعىنان بۇرىن نايماندار جان سانى مول، كۇشتى ەلدەردىڭ ءبىرى بولعان.  شىڭعىسحاننان جەڭىلگەننەن كەيىن نايمان تايپاسى جوڭعار ويپاتى مەن جەتىسۋ وڭىرىنە قونىس اۋدارادى دا ۇلىتاۋ، ەسىل، بالقاش كولى ءوڭىرى، الاكول ماڭى، ءسىرداريانىڭ جاعاسى قاتارلى جەرلەرگە بىتىراي قونىستانادى. 

نايمان تولەگەتايدىڭ 4 بۇتاعى بولىپ كەلەتىن ءدورتۋىل، قاراكەرەي، سادىر، ماتايدىڭ مايتايىنان تارايتىن قىزايلار نايمان بابانىڭ 8 ۇرپاعى بولىپ كەلەدى دە، ماتايدىڭ شوبەرەسى شاعىردان تارايدى. اتالاس نايماندار مەن ماتايلار XVI عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ءسىرداريا، جەتىسۋ وڭىرىنە قوشىپ-قونىپ تىرشىلىك ەتەدى. قازاقستانداعى الماتى وبلىسىنىڭ اقسۋ وزەنىنىڭ وڭ جاعىندا ماتاي اتتى قالاشىق بار، بۇل قالاشىقتىڭ اتى بۇرىن اقجار ءوڭىرىن مەكەندەگەن ماتاي رۋىنىڭ اتىمەن اتالعان.  قىزاي انامىز تاريحتا «دومالاق ەنە» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان نۇريلا شەشەيدەن تۋادى.  نۇريلا ۇلى ءجۇز ءۇيسىن بايدىبەك ءبيدىڭ كىشى ايەلى. بايدىبەك ءبيدىڭ قونىسى تۇركىستان قالاسىنا جاقىن جەردەگى ءسىرداريا بويىنا جالعاسىپ جاتاتىن قاراتاۋدا بولادى. قىزاي انامىز ءسىرداريانىڭ جاعاسىن جايلاپ وتىرعان ماتايدىڭ نەمەرەسى قۇتتىبولات شاڭىراعىنا كەلىن بولىپ ءتۇسىپ، شاعىر بابامىزبەن ۇيلەنەدى. بۇل قازاقتى ەسىمحانى بيلەپ تۇرعان كەز. استاناسى تۇركىستان قالاسى. قىزاي انامىز شاعىردان يتەمگەن، مەڭىس دەگەن ەكى ۇلدى بولعان سوڭ شاعىر اتامىز قايتىس بولىپ، توقتار قوجامەن ۇيلەنىپ بەگىمبەت، دەربىس اتتى ەكى ۇلدى بولادى دا، قايتىس بولعان سوڭ ءسىرداريانىڭ تومەنگى القابىنداعى اقشي دەگەن جەردە دۇنيەدەن وتەدى. ءتورت ۇل اناسىنىڭ اتىمەن قىزاي اتانادى.

جوڭعارلار كۇشەيە باستاعان XVII عاسىردىڭ ورتاcىنان باستاپ، قازاق جەرىنە شابۋىل جاساپ كىرەدى.  XVII عاسىردىڭ سوڭىندا ءXVIIى عاسىردىڭ باسىندا جوڭعار شاپقىنشىلارى قازاق جەرىنە دۇركىن-دۇركىن سوعىس قوزعايدى. ءسىرداريا بويىنداعى قالا ورتالىقتارىن باسىپ الۋعا ۇرىنعان جوڭعار شاپقىنشىلارى 1683 جىلى تاۋكە حان جاڭا بيلىك قۇرعان ءتۇستا حالىقتى قاتتى قىرعىندايدى. وسى سوعىستىڭ زاردابىنان ورتا ءجۇز توتەنشە كۇيزەلەدى. جەرىنەن اۋىپ، بەت-بەتىنە جان ساۋعالاپ، بوسقىندىققا كىرىپتار بولادى. ءسىرداريا بويىن ۇزاق جىل مەكەندەگەن شاعىر ۇرپاقتارىنىڭ بايبىشەدەن تۋعاندارى باتىسقا، قىزاي انامىزدان تۋعاندارى وزىمەن اتالاس رۋلاردان بۇرىنىراق شىعىسقا اياگوز، كوكسالاعا اۋىپ بارادى. ەل اۋزىندا «قىزايدان بۇرىن اياگوز بويىنا ىرگەسى تيگەن ەل جوق» دەگەن ءسوز بار دەپ جازدى  «تاۋاريح حامسانىڭ» اۆتورى قۇربانعالي حاليدي.

 «ەسەنگەلدى» داستاننىنداعى:

وسىلاي اياكوزگە كەلدى قىزاي، 

قالدىرىپ كىندىك كەسكەن جەردى قىزاي. 

سۋى بال، جەلى جۇپار، ءشوبى ءدارى، 

قىزىعىن ااياگوزدىڭ كوردى قىزاي. 

كەشەگى ابىلايدىڭ زامانىندا، 

كوكسالا، اياگوز بوپ ورنى قىزاي، – دەگەن ولەڭ جولدارى دا اياگوزدىڭ قۇيقالى كەزىندە قىزايلار ەلدەن بۇرىن كەلىپ تىرشىلىك ەتكەنىن دەرەكتەيدى. 

سوعىس زاردابىنان ءXVIIى  عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقى «اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلاما» سىندى زار زاماندى باستان وتكىزدى.  وسى تاقسىرەتتى تۇستا قىزاي اۋىلدارى اتالاس نايمان–ماتايلارمەن ىرگەسى بولىنبەي ىلگەرىندى-كەيىندى قىزاي تاۋى، شۋ وزەنى، الاتاۋ، الاكول، زايسان كولى، اياگوز، كوكسالا وڭىرلەرىندە جەر اۋدارىپ، كوشىپ-قونىپ  جاعالاسىپ ءومىر وتكىزدى. جوڭعارلاردىڭ تەگەۋرىنى قاتتى باتقان ىزالى ەلدەن نە ءبىر ساڭلاق باتىرلار ەلى ءۇشىن اتويلاپ العا شىعىپ، ەرلىگىمەن دە، اقىل پاراساتىمەن دە ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتاپ، ەردىڭ ەرلىگىن تانىتتى (ولار جايلى الدىدا توقتالامىز).  مىنە، وسىنداي مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلىپ جۇرگەن قىزاي ەلى جويىلىپ تا، جوعالىپ تا كەتپەدى.  قايتا قىزاي انامىزدىڭ شاراپاتى تيگەن، باتاسىن العان ۇرپاقتارى ءوسىپ-ءونىپ، «قىزاي» اتانعان ىرگەلى جۇرتقا اينالادى.  

اقتابان شۇبىرىندىنىڭ اۋىر جىلدارى ءوتىپ، 1728  جىلعى قازاق-ويرات ورتاسىندا بولعان قيان-كەسكى شايقاستا قازاق قوسىندارى ويراتتاردى سارىارقادان كەيىن شەگىندىرەدى.  1730 جىلى اڭىراقاي شايقاسىنان باستاپ قازاقتاردىڭ ايى وڭىنان تۋىپ، ەس جيىپ، ەڭسە كوتەرە باستادى. وسى سوعىستاردىڭ كوپشىلىگى ورتا ءجۇز جەرىندە جۇرگەندىكتەن، ورتا ءجۇز قازاقتارى سۇراپىل سوعىستىڭ وتىندە ۇرىس سالادى.  1733 جىلى ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلمامبەت باستاعان قازاق قوسىنى ويراتتاردى اۋىر جەڭىلىسكە ۇشىراتقان شايقاستا (ابىلايدىڭ قالماقتىڭ باتىرى شارىشتىڭ باسىن العان شايقاس) ابىلاي جۇرەك جۇتقان باتىرلىعىمەن دە، ايلالى اقىلدىلىعىمەن دە كوزگە ءتۇسىپ، اتاق داڭقىن اسىرادى.  1752 جىلدىڭ قازان ايىندا 200 جىلعا جالعاسقان قازاق-ويرات سوعىسىندا تۇبەگەيلى بۇرىلىس بولدى.  ابىلاي حان اياگوز، نارىن سوعىسىندا ويراتتاردىڭ نەگىزگى كۇشىن تالقانداپ، 1754 جىلى قابانباي باتىر ويراتتاردىڭ ورتالىعى ىلە وڭىرىنە 10 مىڭنان ارتىق قولمەن جورىق جاساپ كىرىپ، ويراتتاردى ىلەدەن قۋىپ شىعادى. 1755 جىلى تسين پاتشالىعى جوڭعارلاردى تىنىشتاندىرۋ سوعىسىن جۇرگىزەدى. 

قىزايلار اياگوزدى مەكەندەپ تۇرعان ءتۇستا، 1757 جىلى  17 مامىردا ابىلايحاننىڭ سەنىمدى وكىلى ابىلپەيىز سۇلتان مەن تسين يمپەرياسىنىڭ قولباسشىسى فۋدى اراسىندا اياگوز بويىندا «مامىر سۋ كەلسىمى» جاسالىپ قىزايدىڭ ەسەنگەلدى باتىرى بي سالاۋاتىمەن كەڭەسكە قاتىسادى. قىزاي ەلى بىتىمگە قاتىناسقان قوناقتاردى كۇتىۋگە ات سالىسادى. قازاق حانى ابىلاي حان  تسين وكىمەتىمەن تىزە قوسا وتىرىپ، 1757 جىلى جوڭعارلاردى تىنىشتاندىرۋ سوعىسىن تۇبەگەيلى اياقتايدى. وسى سوعىستا كوزگە ءتۇسىپ، ەسىمى ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتاعان بوگەنباي، قابانباي، جانىبەك باتىرلارمەن بىرگە اتتانىپ، سان سوعىستا قول باستاعان باتىر ابلايدىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى، قىزاي ەلىنىڭ ءبيى ەسەنكەلدى قۇداينازارۇلى (1680-1765) ەدى. 

1757 جىلى جوڭعارلاردى تىنىشتاندىرۋ سوعىسى اياقتاعان سوڭ، حالىق ءبىر مەزگىل سوعىس الاساپىراندىعىنان قۇتىلىپ، ەس جيا باستايدى. «اقتابان شۇبىرىندى» دا اۋىپ كەتكەن قازاقتار ەندى ات باسىن وزدەرىنىڭ اۋەلگى اتامەكەندەرىنە قاراي بۇرادى. وسى ءتۇستا (1762 جىلدان 1764 جىلعا دەيىن) ورىس ۇكىمەتىنىڭ قىسىمىنا شىداماعان قازاق رۋلارى شىعىسقا اۋا باستايدى. اياگوز-كوكسالانى جانە زايسان كولىنىڭ جاعاسىن ۇزاق جىل مەكەندەگەن قىزايلار زايساننان ءوتىپ 1777 جىلدارى التايداعى ەرتىس وزەننىڭ بويىنا، جەمەنەي جەرىنە كوشىپ كەلەدى.  

قىزاي ەلى جەتىسۋدان شىعىسقا قونىس اۋدارىپ، زايساننان جەمەنەيگە كوشىپ ءوتىپ، التايدا ەكى-ءۇش جىل تۇرىپ قالادى. التايدىڭ قىسى قاتتى، قارى قالىڭ، اۋارايى قۇبىلمالى بولعاندىقتان مالى جۇتاپ، ارىپ كەلىپ ىرگە تەپكەن ەلگە اۋىر تيەدى. سوندا بۇلعىناياق اۋليە  ەلگە ءجون سىلتەپ، اقىل كورسەتىپ، ەلگە باسقا قونىس تابۋ كەرەكتىگىن ورتااعا سالادى. ونى مىنا ولەڭ جولدارىنان انىق كورۋگە بولادى. 

قاشقىن ەل تارتقان تۇرمىس تاقسىرەتىن، 

ءسۇتىن ءىشىپ، كۇنەلتكەن اسىپ ەتىن. 

بۇلعىناياق بابامنىڭ اۋليەلىك، 

كورسەتە كەتپەكشىمىن قاسيەتىن. 

التايدىڭ كەڭ بولسا دا ءورىس جاعى، 

تاۋى بيىك تاقىرلاۋ ەڭىس جاعى. 

بەرەكەسى استىندا، ءۇستى ءجايسىز، 

شۋاقسىز كۇن نۇرىنىڭ تەرىس جاعى.

كوبەن كورىپ بابالار ەسكەرتكەندە، 

كەيىنگى ۇرپاق دەرمەكەن ءتۇس كورگەن بە؟

تەمىردەن ات، تەرىستەن حات جازىلىپ، 

بايلىعى سوندا اشىلار كۇش بەرگەندە. 

ءجون سىلتەپ بۇلعىناياق ءسوز قورىتتى، 

تالايدان تارتىپ كەلدىك ءبىز قورلىقتى. 

كوشەلىك وسى ولكەنىڭ كۇنگەيىنە، 

بولمايدى تەرىستىك جاق بىزگە ورنىقتى»، – دەلىنەدى.  

 بۇلعىناياق اۋليەنىڭ اقىلىمەن سىبانباي بي باستاعان قىزاي ەلى 1780 جىلى التايدان كوشىپ، تارباعاتايدىڭ توقتابارلىق وڭىرىنە كەلىپ قونىستانىپتى.  بۇل ارانىڭ قىسى جىلى، جەرى كۇرەڭسەلى، ءشوبى تاقىر بولعانىمەن ءنارلى، ءجايلى جەر ەكەن. وسى تۇستا  سارىارقا مەن جەتىسۋدا ىرگەسى بولىنبەگەن قاراكەرەي مەن قىزاي رۋلارى كەزىندەگى جوڭعارلار جاۋلاپ العان قازاق قونىستارىنا ىلگەرىندى-كەيىندى كوشە باستايدى. 

قىزايدى ىلەگە باستاپ كوشكەن بايكە بولىستىڭ ۇلى اكەسى بالاپان قوجانازارۇلى قىزاي انانىڭ شاراپاتى دارىعان اۋليە كىسى بولىپتى.  ول 1830 جىلى قايتىس بولعان، سۇيەگى تارباعاتايدىڭ بارلىق تاۋى باۋرايىنا قويىلعان. 1855 جىلى پاتىشالىق رەسەيدىڭ شاۋەشەكتەگى كونسۋلى تارباعاتاي ايماعىنداعى جارعىتى التىن كەنىن تارتىپ الۋ ءۇشىن شاپقىنشى اسكەرمەن كەلىپ،  200-گە جۋىق ءار ۇلت كەنشىلەرىن جاۋىزدىقپەن قىرعىندايدى. 1865 جىلى قوقان ساردارى ياحۋپبەك (جاقىپبەك) وڭتۇستىك شىڭجاڭعا باسىپ كىرىپ، 1867 جىلى «جەتى شارى حاندىعىن» قۇرادى. وسى ورايدا پاتىشالىق رەسەي اسكەر شىعارىپ، ىلەنى باسىپ الىپ،  ونى جەتىسۋ وبلىسىنا قوسادى. سونىمەن ءبىراز جىل بەيبىت ءومىر ورنىققان ىلە ءوڭىرىن سوعىس ءورتى شارپىپ، الاساپىراندىق تولاستامايدى. سونداي-اق، جوڭعارمەن بولعان سوعىس اياقتاپ، ەل ەس جيىپ، مەكەندەرىنە ورنىعىپ، مال مەن باسى كوبەيگەن سايىن، قازاقتىڭ ءوز ىشىندەگى رۋلار ارا قاقتىعىس جيلەپ، ەل ىرگەسىنەن داۋ-شار كەتپەيدى. ورتا ازيادا بولىپ جاتقان وزگەرىستەردە ەل ىشىندەگى قاقتىعىستى كوبەيتە تۇسەدى. وسى تۇستا  قىزايلار 70 جىل مەكەندەگەن توقتاربارلىقتى تاستاپ، ەجەلگى ساق، عۇن، ءۇيسىننىڭ اتامەكەنى ىلە وڭىرىنە كوش تۇزەيدى. 

شوقان ءۋاليحانوۆ قاشقاريا ساپارىندا ىلەدە ءۇش اي تۇرىپ، زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسادى.  ءتىپتى سول جولعى ىلە ساپارىندا قىتايدىڭ پيپا دەيتىن مۋزىكا اسپابىن زەرتتەپ قايتادى. ول قۇلجاداعى كەزىندە، 1856 جىلى 26 قىرقۇيەك كۇنگى ەستەلىگىنە بىلاي دەپ جازادى : «كەشە قۇلجا قىزايلارى كەلىپ شارباقتىڭ، قارا اعاشتاردىڭ ماڭىنان ورىن تاپتى. ماۋەرناحىردىڭ ءتۇرلى ەلىنەن كەلگەن ساۋداگەرلەر ازيالىقتاردىڭ تۇرعىن ۇيلەرىن شارباق نەمەسە قارا اعاشتار دەپ اتايدى ەكەن. ول الگى ساۋداگەرلەر تۇراتىن، كيىز ۇيلەردىڭ ءار قايسىسىن ءوز الدىنا جەكە-جەكە قورشاپ تۇرعان قارا اعاشتاردان جاسالعان شىم-شىتىرىق داۋالدار بولاتىن».

1855 جىلى قىزاي ەلىنىڭ ءبىر ءبولىمى بۇراتالاعا كەلىپ توقتاسا، ءبىر ءبولىمى ىلە جەرىنە كوشىپ كىرەدى. جوعارىداعى شوقاننىڭ ەستەلىگىندەگى ءسوز وسىنى راستايدى. ال تاريحشى عالىم  نىعمەت مىڭجاني 1830 جىلى جانە 1877 جىلدارداعى سوعىس الاساپىرانى قازاقتاردىڭ ىرگەسىن شايقالتتى. قازىرگى  ەمىل ءوڭىرىن جانە تولى اۋدانىن مەكەندەگەن قازاقتىڭ قىزاي تايپاسى سوعىس جاۋكەرشىلىگىنەن ۇركىپ، ەرەنقابىرعاعا شىعىپ، ءۇرىمجى وزەنىنىڭ باسىنا دەيىن كەلدى. ودان تيان-شان تاۋىن بويلاپ، باتىسقا قاراي ويسىپ، ىلە ءوڭىرىن مەكەندەپ قالدى. بۇدان بۇرىن بۇل ءوڭىردى قازاقتىڭ ءۇيسىن،  دۋلات، البان، سۋان تايپالارى مەكەندەپ كەلگەن ەدى. قىزايلار اۋىپ كەتكەن سوڭ نەشە جىل يەن قالىپ تۋسىپ كەتكەن جەرگە 1860 جىلدان 1875 جىلعا دەيىن التايدان قازاقتار ىركەس-تىركەس اۋىپ كەلىپ ورنالاستى»، – دەپ جازادى. نىقاڭ جانەدە: «1871 جىلى شار روسسيا اسكەرلەرى ىلەنى جاۋلاپ الاردا مەكەندەگەن قىزاي تايپالارى باسقا دا ۇلت حالىقتارىمەن تىزە قوسا وتىرىپ، ورىس ۇكىمەتىنىڭ شاپقىنشى اسكەرلەرىنە سوققى بەرگەن»، – دەپ دەرەكتەيدى. ودان ارى: «ورىس اسكەرلەرى قۇلجا قالاسىنا كىرگەننەن كەيىن دە قىزايلار ەرلىكپەن كۇرەس جۇرگىزىپ، ورىس اسكەرلەرىنە اقىرعى رەت سوققى بەرىپ، روسسيا پاتىشاسىنىڭ ۇستەمدىگىنە باعىنۋدان باس تارتىپ، بۇراتالا جاققا قونىس اۋدارعان»، –  دەگەن مالمەتتى كەلتىرەدى.  

تسين يمپەرياسى 1762 جىلى كۇزدە ىلە سانحۋن مەكەمەسىن قۇرىپ، تيان-شاننىڭ وڭتۇستۇگى مەن سولتۇستىگىن اسكەري اكىمشىلىك تاسىلمەن باسقارىپ تۇرعان بولاتىن.  1765 جىلى ءۇشتۇرپاندا شارۋالار كوتەرىلىسى تۋىپ، كوتەرىلىس تۇتاس وڭتۇستۇك شىڭجاڭدى شارپىيدى. شيڭ ۇكىمەتى كوتەرىسشىلەردى ءايااۋسىز جانىشتاپ، 1767 جىلى وڭتۇستىكتەگى كوتەرىلىسكە قاتىناسقان ۇيعىرلاردان 60 مىڭ وتباسىن ىلەگە سۇرگىندەپ،  تىڭ يگەرىپ، ەگىن سالعىزادى. ولاردى تارانشى دەپ اتايدى. تەگىندە ۇلى جۇزدەر بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ىلە وزەنىنەن ءسىردارياسىنا دەيىنگى بايتاق وڭىردە كوشىپ-قونىپ تىرشىلىك ەتكەن ەل. ەجەلگى تاريحي جازبالاردا وسى وڭىرلەردى «ۇيسىندەردىڭ اتا مەكەنى» دەپ اتاعان.  

جوڭعارلار تىنىشتاندىرىلعاننان كەيىن، قازاقتار التاي، تارباعاتاي، ءتاڭىر تاۋلارى مەن ەرتىس، ىلە القابىنداعى ادامى سەلدىرەپ تۋسىپ كەتكەن شۇرايلى جەرگە كەلە باستادى. سول كەزدە توقتابارلىق، مايلى-ءجايىر، ەمىل بويىنا ىلگەرىندى-كەيىندى كەلىپ ىرگە تەپكەن رۋلاردىڭ ءبىرى قىزايلار. قىزايلاردىڭ تارباعاتاي وڭىرىنە كەلىپ العاش مەكەندەگەن جەرلەرى ەمىلدىڭ جوعارى قاينارى، تارباعاتاي مەن ورقاشاردىڭ تۇيىلىسكەن جەرى، قاراەمىل، جەلدىەمىل، سارىەمىل ەكەن.  ودان سوڭ تارباعاتاي تۋىنىڭ تۇستىك باۋرايى جانە تاۋ ساعالارىنداعى قۇماق، ساتەك، كوربۇلاق، وپالى، قۇسىق، قاراباس، مايقايىڭ، بايقوڭىر، قورلىباي، مالدىباي، كوجىباي، جانمىرزا، ودان باتىسقا قاراي باقتى، بارلىققا قاراي قامىستى، جىلاندى، جانكىسى، شەگىر، بارلىق تاۋىنا تاياعاندا جالپاقتال، كولدەنەڭ، تورعاي، بارلىقتىڭ ورتا بولىگىن كەسىپ ءوتىپ، قۇلىستايداعى ەمىلگە قۇياتىن قارابۇرا وزەنى، وزەننىڭ تاۋ جاق ساعاسىنداعى اقتوبە (قىزايدان شىققان بالاپان اۋليەنىڭ زيراتى وسىندا), اقتوبەدەن شىعىسقا قاراي بارلىقتىڭ سولتۇستىك باۋرايىنا قونىستانادى. التىن-ەمىل، بايبىشە، قۇلىستايدى اينالا كوسىلىپ جاتقان وسى ءبىر كەڭ ولكەنى كەزىندە قىزايلار مەكەندىكەندىكتەن ءبىر تالاي جەر اتتارى قىزايدىڭ ادام اتتارى مەن اتالعان. قۇماق، ساتەك دەگەندەر قىزايدان شىققان، ەمىل دەگەن ءسوز ءارى باتىر ءارى باي ادامنىڭ بولەك وتىراتىن ەكى ايەلىنىڭ اتى ەكەن.  قورلىباي، مالدىباي، كۇجىباي، جانمىرزا جانە بارلىقتاعى تورعاي، بالاپان، بايبىشە دەگەندەر قىزاي رۋلارىنىڭ ەلباسى، باتىرلارىنىڭ قونىستارى.  

سىر بويىنان جىلجىعاننان تارتىپ، 100 جىلعا تاياۋ ۋاقىتتا ءوسىپ-ونگەن قىزايلاردى تارباعاتايداعى قونىستارىنان الدىمەن نايمان ىشىندەگى وسكەن رۋ بايجىگىتتەر ىعىستىرىپتى. سونان بارلىقتاعى قىزايلار بارلىقتىڭ شىعىسى مەن باتىس وڭتۇستىگىندەگى مايلى، قارادىر، قاراعاندى، قوجەكە، قىزىلتۋعا دەيىن قونىستانادى  (قىزىلتۋ قازىرگى جىڭ اۋدانى مەن مايلى ارالىعىندا، شاعانتوعاي، ءدوربۇلجىن، تولى اۋداندارىنا قاراستى قىستاۋلار). قاراەمىل، سارىەمىل، جەلدىەمىلدەن ىعىسقاندار ورقاشاردى باسىپ ءوتىپ،  قۇلىستايدىڭ تۇستىگىنە مۇقىرتاي، ودان جايىر ۇستىرتىنە قاراي ويىسادى. سونىمەن قازىرگى تولى، ءدوربۇلجىن، شيحۋ، قارامايلى، بۇرگەن تەكشە، مارقاتاس، ارسالاڭكول  قىزايلاردىڭ قونىستارى بولىپتى. مارقاتاستا شەدەك زيراتى بار. قىزىلتۋ وڭىرىنە كوشۋگە قوبىق تورعاۋىتتارىنىڭ قىسىمى دا سەبەپ بولعان. ول ماڭدا شەگەلەك زيراتى بار.  شەگەدەك قىزايدىڭ باتىر قىزى، «شەگەدەك» ءوز اتى ەمەس، موڭعولشا كامزول دەگەن ءسوز. شەگەدەك قىزاي ەلىن قۋعىنداعان تورعاۋىتتاردى وسى كەزەڭدە ساۋىت كيىپ، وق جاۋدىرىپ قۋعىنشىلاردى بوگەيدى. سوندا ءبىر قالماقتىڭ باتىرىنا «شەگەدەكتىڭ قولتىعىنان ات» دەپ ءجون كورسەتەدى. قىز قولتىعىنان وق ءتيىپ ولەدى. وسى جەردەگى ونىڭ زيراتى «شەگەدەك زيراتى » دەپ اتالادى. قىزايلار تارباعاتايدان بۇراتالاعا ىلە وڭىرىنە قونىس اۋدارعان كەزدە اباق كەرەي رۋلارى ءالى كوشىپ كەلمەگەن. تارباعاتايداعى شارۋالار كوتەرىلىسى تۇسىندا جاۋگەرشىلىك ىشىندە قالعان قىزايلار بۇل جەر بىزگە مەكەن بولمايدى دەپ 1863-1866 جىلدارى ارالىعىندا الدىمەن ەرەنقابىرعا جاققا اۋادى. سوندا كوش بارىسىندا ماناسباي، سانجى، تاقيا دەگەن كىسىلەر تۋعان. بۇل جاقتان تىنىش، جايلى مەكەن تابىلماعان سوڭ، قايتا باتىسقا ويسىپ بۇراتالا، ىلە وڭىرىنە كوشەدى. سەبەبى،  قىزاي انا تىرلىگىندە ءوز ۇرپاقتارىنا «ەل ءوسىپ جەردەن قىسىلساڭدار، اتام بايدىبەكتىڭ اتامەكەنى ىلەنى تابىڭدار»، – دەپ وسيەت قالدىرعان ەكەن. 

وسى كوش بارسىندا 1500-گە جۋىق تۇتىننەن سوعىستا قىرعىنعا ۇشىراپ جانە قولدى بولىپ، قايتا قايىرىلعاندا شامامەن 900 دەي ءتۇتىن كەلگەن دەسەدى.  سول كوشتە ءبىر ءبولىم ەل دۇڭگەندەر مەن سوعىسا ءجۇرىپ، ماناستى ورلەي كۇنەس جاققا اسقان. كەي اۋىلدار جىڭعا كەلىپ كورسايدان اسقان. ءبىر تالاي اۋىل بۇراتالادان ءوتىپ، كوكتاۋ، كوكجامباسقا بارعان. الدىمەن بارعان اۋىلداردان بوقاش كوكەتاۋ، تالدىعا، ساسان كوكجامباسقا، قۇدايمەندە ورتاعاسىرى مەن بايىنقاراعا ورنالاسىپتى. بۇلار سول جەرلەردى قىستاپ، كوكتەپ، جازدا سايرامنىڭ تورىنە، قۇسەمشەك جوتاسىنا، كەرتاس جايلاۋلارىنا دەيىن كەلىپ وتىرعان. 

جازبا جانە ەل اۋزىنداعى اڭىز دەرەكتەرگە قاراعاندا قىزايلار 1865– 1871 جىلدار ارالىعىندا ىلەنىڭ بۇرىنعى قۇلجا، ءسۇيدىڭ جانە كونە قورعاس اۋدانى وڭىرىنە دەيىن اسىپ ءتۇسىپ قونىستانعان. «شىڭجاڭنىڭ قىسقاشا تاريحى» دەگەن كىتاپتا 1869 جىلى قىس ماۋسىمىندا رەسەي ءارمياسى قورعاس وڭىرىنە شاپقىنشىلىق جاساپ كىرىپ، سول جەردەگى قازاقتىڭ قىزاي رۋىنىڭ 25 مىڭ تۇياقتان استام مالىن ايداپ اكەتتى. وسى بايلانىسپەن ىلەنىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتى ۆەرنيعا (قازىرگى الماتى قالاسى) ادام جىبەرىپ، رەسەي جاعىنىڭ تولەم بەرۋىن تالاپ ەتتى» دەلىنگەن. ەكى جىل وتكەن سوڭ 1871 جىلى شىلدەدە رەسەيدىڭ ىلەنى جاۋلاپ الۋعا جىبەرگەن ءارمياسى سۇيدىنگە جانە قۇلجا قالاسىنا باسىپ كىرگەن كەزدە «قازاقتىڭ قىزاي رۋى قالاعا كىرگەن شاپقىنشى ارمياعا سوڭعى رەت ەرلىكپەن سوققى بەرىپ، كوگارشىن تاۋىنان اسىپ ءوتىپ، بۇراتالا وڭىرىنە شەگىنىپ كەتتى»، – دەپ جازىلعان.  

ىلەدەگى شارۋالار كوتەرىلىسى تۋسىندا قۇرىلعان «ىلە سۇلتاندىعى» اتتى جەرگىلىكتى ۇكىمەتتى قازاقتار «قارا سۇلتان ۇكىمەتى» دەپ اتاعان. ونىڭ ءمان-ءجايى بىلاي ەدى.  1864 جىلى ىلەدە ءار ۇلت حالقى ىلە مەكەمەسىمەن بىرلەسىپ، سالىقتى اۋىرلاتىپ، حالىقتى ەزە تۇسكەندىگى سەبەپتى تسين پاتشالىعى قۇرعان اسكەري مەكەمەگە قارسى كوتەرىلىس جاسادى. كەك وتى بىردەن كوتەرىلىپ، تۇتاس ىلە ءوڭىرىن شارپىدى. العاش كۇرەك، كەتپەن، سويىل، شوقپارمەن ەرەۋىلگە شىققان حالىق ەندىگى جەردە قارۋلى كۇش جيىپ بىرىگىپ، شەپ جايىپ، قارۋلى كۇرەسكە ءوتتى. ىلەنىڭ تاۋلى ءوڭىرىن مەكەندەگەن قازاق مالشىلارى دا كوتەرىلىسكە بەلسەنە قاتىسىپ، كوتەرىلىسشى قوسىنعا كەلىپ قوسىلدى.  قوسىن كولەمى تەز ارادا ۇلعايىپ 30 مىڭ ادامعا جەتتى.  كوتەرىلىستەن ۇرەيى  ۇشقان شيڭ پاتىشالىعى جاڭ شيڭ گەنارالدى قىزمەتتەن قالدىرىپ، ورنىنا مىڭ ءشۇيدى تاعايىندايدى. ول كوتەرىسشىلەردى الجاستىرىپ، ولارمەن ەلدەسۋدى سىلتاۋراتىپ، مىرزا قاماقتا جاتقان مازەمزاتتى بوساتىپ، وعان جول كورسەتىپ، كوتەرىسشىلەرگە جىبەرەدى. ول قوسىنعا جالبىزبالاپ كىرىپ، كوتەرىلىستىڭ باسشىلىق ۇقىعىن قىمقىرىپ الىپ، ءوزىن «ىلە سۇلتانى» دەپ جاريالايدى. سوڭىندا بۇل سۇلتاندىقتى ءابدۋالي ىبىرايىمۇلى تارتىپ الادى دا «جاھان بالۋان باھادۋرحان ءابۋالي الىقان» دەگەن اتپەن سۇلتان بولادى. 

القان سۇلتان 1866 – 1871 جىلدار ارالىعىندا ىلەنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىنگى كەڭ بايتاق وڭىرگە ۇستەمدىك ەتۋمەن بىرگە، قازىرگى بۇراتالاداعى ۋتايدان ورتاقسارى، اقبايتالدىڭ اسۋىنا دەيىنگى ارالىققا قونىستانعان قىزاي ەلىنىڭ جەرىن دە ءوز باسقارۋىنا العان الىقان رەسەي ىلەنى جاۋلاپ العان 1871 جىلى شىلدەگە دەيىن سۇلتاندىق تاقتا وتىرعان. 

زامان وسىنشاما اۋمالى-توكپەلى بولسا دا، قىزايلار بۇل كەزدەردە ىلەدەگى قاراسۇلتانعا دا، بۇراتالاداعى موڭعول سۇمىندارىنا دا سالىق تولەمەگەن.  قارا سۇلتانمەن جانە موڭعولدارمەن بولعان داۋ-جاڭجال مىنە، وسى ىستەردەن تۋعان. ءبىر ءبولىمى بۇراتالاعا اۋىپ كەتىپ تۇرعان. ءسويتىپ ولار ءبىر جەردى تۇبەگەيلى قونىستانباي، تەك يەن جەرلەردە ەمىن-ەركىن كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. 

قىزايلار قازاقتىڭ اتا مەكەنى كورىكتى ىلە وڭىرىنە قايتا ورالعان كەزدە، بۇل جەردە ۇلى ءجۇز ءۇيسىننىڭ البان، سۋان قاتارلى رۋلاردى جانە ازداعان ۇيعىر، موڭعول، دۇڭگەن، سىبە-سولاڭدار بار ەدى.  1871 جىلدان 1881 جىلعا دەيىن رەسەي ىلەنى ون جىل باسىپ جاتتى. 1881 جىلى «قىتاي – رەسەي ىلە كەلسىمى» جاسالدى دا ون جىل بويى جاۋلاپ جاتقان ىلەنى رەسەيدەن قىتاي 1882 جىلى تامىزدا رەسمي قايتارىپ الدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، قىزاي رۋلارى 1882 جىلى تامىزدا كوكقامىردىڭ مايتوبە جايلاۋىندا كەڭەس وتكىزگەن (بۇل ارا سول كەزدە بايەكە ءبيدىڭ جايلاۋى ەكەن، ونداعى ءبىر بۇلاق سۋى ماي بولىپ اعاتىندىقتان بۇل «مايتوبە» دەپ اتانىپتى).  وسى كەڭەستە قىزاي رۋلارى ءبىر اۋىزدان بۇراتالادان ىلەگە كوشەمىز دەپ قاۋلى ماقۇلداپتى. 

قىزاي ەلى ىلەگە كەلەردە قۇدايمەندە ءتايجى قاسىنا ءۇش بولىستى (بايەكە، بۇقاش، ساسان) ەرتىپ، ىلە گەنەرالى مىڭ رۇيگە  (ۇتى مانزۋ) جولىعىپ، كوشىپ كەلۋ جاعدايىن ايتادى. سونىمەن بىرگە، گەنەرالعا: «ءبىز ەجەلدەن وسى ىلە ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارى ەدىك. 1680 جىلدارى جوڭعار شاپقىنشلىعى سالدارىنان باسقا جاققا اۋىپ كەتىپ، ارۋاقتى انامىز قىزايدىڭ وسيەتى بويىنشا اتامەكەنىمىز 3000 وتباسى، ءبىر تايجىلىك، ءۇش بولىس ەل بولىپ قايتا ورالىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ وسى ۇلى كوشىمىزدىڭ قامقورشىسى بولىپ، قايتا ورالعان حالىققا قول ءۇشىن بەرىڭىز!»، – دەيدى. ىلە گەنەرالى ولاردىڭ بۇل تىلىگىنە ماقۇل بولىپ، ءۇش مىڭ ءتۇتىن قىزاي وتباسىن ىرىستى ىلەگە ءبىر جولاتا ورنالاستى. 

اسىلىندە،  XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ-اق قازاقتار ىلەگە كوپتەپ كوشىپ كەلە باستاعان. تسيڭ يمپەرياسىنىڭ قازاقتارعا ءبىر تايجى، 14 اقالاقشى، 4 مامپاڭ، 24 زاڭگى، 27 كۇندە، 77 ەلۋباسى، 4 باسشارلاۋشى، 27 كىشى شارلاۋشى جيىنى 117 مانساپتىنى تاعايىندايدى. قازاقتارعا قاتىستى ىستەردىڭ بارلىعى ىلە گەنارال جامبىلىنىڭ باسقارۋىندا بولعان. 

ىلە گەنارالى ارناۋلى قازاق باسقارماسىن قۇرىپ، قىزايلاردىڭ بولىستىق قۇرىلىمىنا وزگەرىس ەنگىزىپ، اقالاقشىلىق ءتۇزىمدى جولعا قويادى. بۇدان بۇرىن قىزايلار ءۇش بولىس بولاتىن، تاڭىربەردىگە بۇقاش، تىلەۋبەردىگە بايەكە، بەگىمبەت، دەربىسكە ساسان، بۇل اقالاقشىلار كۇرەدەگى قازاق باسقارماسىنا توتە قارايتىن بولادى. سول قازاق باسقارماسىنىڭ باستىعى توماشى دەگەن ادامنىڭ جاۋاپتى بولۋىمەن ءتورت قىزايعا ءورىس-قونىستىق جەرلەر ءبولىنىپ بەرىلىپ، زاڭدى تۇردە تۇراقتاندىرىلادى. بايەكە بي باستاعان جولبولدى مەن تورعايعا تەكەس، موڭعۇلكۇرە ءوڭىرى بەرىلەدى. 

قىزاي ەلى ىلەگە كەلىپ قونىستانعان سوڭ، تسيڭ ۇكىمەتى اقالاقشى (بولىس دەپ اتالادى), مامپاڭ (اقالاقشىنىڭ ورىنباسارى), زاڭگى ء(جۇز باسى), كۇندە (زاڭگىنىڭ ورىنباسارى), ەلۋباسى سياقتى باسشىلىق ءتۇزىمىن اتقارعان اقالاقشىنىڭ جىلدىق ەڭبەكاقىسىن 80 قوي، زاڭگىنىڭ ەڭبەكاقىسىن 40 قوي، كۇندەنىڭ ەڭبەكاقىسىن 18 قوي، ەلۋباسىنىڭ ەڭبەكاقىسىن 10 قوي دەپ بەلگىلەپ، بۇل ەڭبەكاقىلاردى قاراستى وتباسىلارىنان جيناپ العان. 

ىلەگە العاش كەلگەندە قىزاي ءۇش بولىس (اقالاقشى) ەل بولىپ اقالاقشىلارى بايەكە، ساسان، بۇقاش بولعان. تسيڭ ۇكىمەتى مالدى جىلقىعا شالىپ، اقالاقشىلار ارقىلى ءار ءجۇز جىلقىدان ءبىر جىلقى سالىق جيناپ، ۇكىمەتكە تاپسىرىپ وتىرعان. قىزاي ەلى ىلەگە العاش كوشىپ كەلەندە، ىلە ءوڭىرىنىڭ تاۋى سىڭسىعان، قالىڭ نۋ ورمان، بوكتەرى بۇتا-بۇرگەن، قاراعان، توبىلعىمەن ويى قوپالى قامىس، قالىڭ شي، قاراقۇرايمەن كومكەرىلگەن القاپ ەكەن.   ول كەزدە ەل كوشكەندە وزەن، بۇلاقتاردىڭ بويىنان قالىڭ اعاشتى كەسىپ، جول اشىپ، كوش وتكىزەدى ەكەن. وسى ءبىر ورتاسى ويىلىپ، شەتى شەتىنەپ كورمەگەن قالىڭ جىنىس، تۋسىعان ورتا، قوڭىر اڭداردىڭ دا قولايلى مەكەنى ەكەن. 

قىزاي ەلى ىلە وڭىرنە ورالعان سوڭ، قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان ءومىر باستالدى. «توپىراعىن تاپپاعان ءدان ونبەيدى»، – دەپ حالقىمىز تەگىن ايتپاسا كەرەك. بۇلدىرگەنى بۇيرەكتەي، بودەنەسى ۇيرەكتەي، ىرىستى دارقان دالادا قىزاي ەلىنىڭ مال-جانى قاۋىرت ءوسىپ، بۇرىنعى ءۇش بولىس ەلگە ۇلى ءجۇز البان، سۋان قوسىلىپ، جالپى ءتورت بولىس ەل وسى ءبىر قاسيەتتى مەكەندە تىنىستى تىرشىلىك ەتەدى. دەمەك، قىزاي ەلىنىڭ ىلەگە كوشۋى – اسا كورەگەندىك، دۇرىس تالعام بولعان. بۇل قاسيەتتى قىزاي انامىزدىڭ تىرلىگىندە ءوز ۇرپاقتارىنا قالتىرعان «ەل ءوسىپ جەردەن قىسىلساڭدار، اكەم بايدىبەكتىڭ اتامەكەنى ىلەنى تابىڭدار» دەپ كورەگەندىكپەن ايتىلعان وسيەتىنىڭ دۇرىس بولعانىن دالەلدەيدى. 

تاڭىربەردىدەگى ەكى بولىس ەل ىلەگە كەلگەننەن كەيىن، شامامەن 1885 جىلدارى بۇقاش پەن بايبولاتتىڭ باستاۋىندا بۇراتالادان كوشىپ، كوكقامىرعا كەلىپ ورنالاسادى (بىلىكشىدەن جارىنقول – جارتوعانعا دەيىن). كەيىن ەكى بولىس ەلگە كوكقامىر تارعالاڭ كەلىپ، ءبىر ءبولىمى قىستا ارعى بەتكە قۇسەمشەك بۇراتالاعا قىستاپ جۇرەدى. سولتانگەلدى رۋى ءبىر جىل توعىزتاراۋعا ءوتىپ قىستايدى. ولار توعىزتاراۋدىڭ قاراسۋىعىنا شىداي الماي قايتا كوشىپ، كوكقامىرعا وتەدى. سول كەزدە كۇنەستىڭ كۇنگەيىن تورعاي ەلى مەكەندەيتىن ەدى. تاڭىربەردى كىسىلەرى كۇرەدەگى ۇكىمەتپەن كەلىسىپ، تورعايلاردى كوشىرىپ، كۇنەس كۇنگەيىن بوساتىپ الادى. 1888 جىلى تاڭىربەردىدەن جولىمبەت، قۇتتىمبەت، ەسەنگەلدى، سولتانكەلدىنىڭ جارتىسى، قوڭىربايدىڭ ءبىر ءبولىمى كۇنەستىڭ تاسوتكەل، قاۋمەن تۇبەگى دەگەن جەردەن تارتىپ، لاستايعا دەيىن ورنالاسادى. باستاپ كەلگەندەر كادىرسىز اقالاقشى، ستامبەك مامپاڭ، بۇقاشاي مامپاڭ، قوڭىز زاڭگى، شىلعاۋ زاڭگى دەگەن ادامدار ەدى. جەر بولىسىندە الدىڭعى جەر تاڭداۋ قۇتتىمبەت كادىرسىز اقالاقشىعا بەرىلەدى. قۇتتىمبەت رۋى ۇتىدان تەمىرلىككە دەيىن ورنالاسادى. ەكىنشى كەزەكتى جەر تاڭداۋدى قۇداينازاردىڭ ۇلكەن بالاسى ىستانبەك الىپ، جولىمبەت رۋى توتەگە ورنالاسادى. ءۇشىنشى كەزەكتە جەر تاڭداۋىن بۇقاش الىپ، تەمىرلىكتىڭ اعىنىنان جوعارى ۇشكەپتەردىڭ جابايىسايىنا دەيىن ەسەنگەلدى رۋى ورنالاسادى. سولتانگەلدى كوڭىز زاڭگى مەن قوڭىرباي شىلعاۋ زاڭگى جەرگە تالاسىپ قالادى. تالاس كادىرسىز اقالاقشىنىڭ بيلىگىنە كونبەيدى. اقالاقشى ساسان بولىستى شاقىرىپ، ۇتىدا جيىن اشادى. ساسان كادىرسىز اقالاقشىدان جەر ءبولىس جاعدايىن ۇققاننان كەيىن: «الدىنعى ەكى تاڭداۋدى قۇداينازاردىڭ ەكى بالاسى جولىمبەت پەن ەسەنگەلدى  الىپسىڭدار، ەندىگى تاڭداۋ قوڭىرباي شىلعاۋدىكى بولادى. سولتانگەلدى قوڭىز سەن ەلدىڭ شەتى، جاۋدىڭ بەتى بولسا دا، اارالتوبەگە باراسىڭ»، – دەپ كەسىم جاسايدى. قوڭىرباي شىلعاۋ ۇتى مەن توتەنىڭ ورتاسىن الادى دا، قوڭىز باستاعان سولتانگەلدى ارالتوبەگە كەتەدى. سول كەزدە سولتانگەلدى دە قوڭىز زاڭگى، جىلقايدار ەلۋباسى، تۇردىعۇلدان بارماق ەلۋباسى ەكەن. بۇل ارادا ارالتوبەگە ىلىنگەن سوڭ اقىلداسىپ تومەندەگىدەي جەر ءبولسىن جاسايدى:

–  قارىمباي رۋى جابايى بۇلاعىنان شىعىسقا قاراي قاراعايلىسۋداعى بەردىكە بۇلاعىنىڭ ورگى جاعاسىنداعى توبەگە دەيىنگى جەردى الادى. ودان ورگە قاراعايلىسۋدىڭ ارالىعىنا قونىسبايدىڭ ايماڭداي باستاعان اۋىلى ورنالاسادى. قاراعايلىسۋدىڭ اعارىنان شىعىسقا قاراي سارىسايعا دەيىن ەسەنباي، ءبورىباي رۋلارى ورنالاسادى. سارىسايدان شىعىسقا قاراي كەڭسۋدىڭ سۋاعارى مەن كولدەنەڭ بۇلاقتىڭ باسىنا دەيىن مالتابار، شاكىل رۋلارى ورنالاسادى. كەڭسۋ ىشىنە قوجابەك رۋى قونىستانادى. كەڭسۋدىڭ شىعىس جاق بوساعاسىنان بايانجۇرەكتىڭ اينالاسىنا تۇردىعۇل رۋى ورنالاسادى. ارالتوبەدەگى جەر ءبولىسى وسىلاي ساتىمەن بىتەدى. وسى العاشقى جىلى قوجابەكتەن نارىنباي باستاعان 18 وتباسى، تۇردىعىلدان مويناق باستاعان 33 وتباسى، قارىمبايدان قوڭىز باستاعان  21 وتباسى، مالتابار، شاكىلدەن 28 وتباسى بولىپ، جالپى 100-دەي وتباسى كوشىپ كەلىپ ورنالاسادى. ولار ءبىر ءبولىم شارۋاشىلىعى بار، وزىنە ءوزى سەنىمدى، ءال اۋقاتتى وتباسىلار ەدى. ال بۇراتالادا قالعان شارۋاسى ورتا، تومەن ادامدار كەيىنگى جىلداردا ارت-ارتىنان كوشىپ كەلىپ، ءتۇتىنباسى، مالباسى كۇن سايىن ارتا بەرەدى. ادام ىرگەسى تيمەگەن تۋ جەر جۇرت كوڭىلىنە جاعىپ شارۋاشىلىعى شالقىپ، حالىق تۇرمىسى بىرتىندەپ جاقسارۋعا بەت الادى. ادامدار ءار ساي، ءار جەردە قىسى-جازى كيىز ۇيمەن وتىرىپ، مالشارۋاشىلىق ونىمدەرىن ازىق ەتەدى. 

بۇل ماقالا انداس وماراقىنۇلىنىڭ ءتۇرلى باسىلىمدا جارىق كورگەن ەڭبەكتەرى مەن قول جازبالارى نەگىزىندە دايىندالدى. كيريلشەگە ءتۇسىرىپ، رەتتەگەن قاجەت انداس. 

جالعاسى بار...

انداس وماراقىنۇلى

Abai.kz