ابايدىڭ كەمەلدىك ساتىلارى - 2

(ابايدىڭ ءومىربايانىنا جاڭاشا كوزقاراس. جالعاسى)

بۇل جولعى ءسوز 1884-1890 جىلدار ارالىعىنا، ياعني اباي ءومىرىنىڭ كەزەكتى جەتى جىلىنا قاتىستى. ايگىلى ولەڭدەردىڭ كوبىسى وسى ارالىقتا دۇنيەگە كەلدى، اباي قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى بيىگىنە شىقتى. بىراق اتالمىش جەتى جىل بىركەلكى ەمەس. الدىڭعى ءۇش جىل جانە كەيىنگى ءتورت جىل ءوز الدىنا بولەك بەلەستەر. سوندىقتان وسى ەكى كەزەڭدى جەكە-جەكە ءسوز ەتەمىز.   

حالىق سىنشىسى بولعان ءۇش جىل

(1884-1886)

«ەل كىسىلەرىنەن سوناعۇرلىم ءبىلىمدى، قىراعى، وزعان كىسى بولىپ جەكەلەنىپ شىعا باستايدى». مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ ولەڭگە كىرىسۋىنىڭ ىشكى سەبەبى وسى دەپ كورسەتكەن ء(ومىرباياننىڭ 1933 جىلعى اۋەلگى نۇسقاسى). ونان سوڭ، سىرتقى ءومىردى، اقىنعا قاتتى اسەر ەتكەن وقيعالاردى ساراپتاي كەلە، ءسوزىن: «وسىمەن 1884-85-86 جىلدار تۇگەلىمەن الىسپەن وتەدى» دەپ قايىرادى. 40 جاستا ادام بولمىسى ايتا قالارلىق وزگەرىسكە ۇشىراماق. بۇل ۇلى تۇلعالار ءومىرى ارقىلى انىقتالعان الەم زاڭدىلىعى. مۇحاڭنىڭ: «1884-86 جىلداردان باستاپ اباي ولەڭگە كىرىستى» دەگەن تۇجىرىمى وسى زاڭدىلىقتىڭ ءبىر مىسالى ەسەپتى. 

 وكىنىشكە وراي، 1909 جىلعى تۇڭعىش جيناقتا «حالىق تۋرالى» دەپ توپتالعان توعىز ولەڭ تەك 1886 جىلدىكى دەلىنۋدە. ياعني اباي اقىندىعىنىڭ باستالۋى ەكى جىلعا ىسىرىلعان. بۇل قىسقارۋدان نە ۇتتىق؟ ەشتەڭە دە. بىراق زالال مول. وسى قاتەنىڭ قاتە ەكەندىگىن دالەلدەۋ ماڭىزدى مىندەت سياقتى. 

 اباي قاتتى الدانىپ، كۇتپەگەن جەردەن كۇنتۋ بولىس سايلانىپ كەتەتىن اتى-شۋلى سايلاۋدى ەسىنە الا كەلە، تۇراعۇل بىلاي دەيدى: «بۇل سايلاۋ 1884 جىلى بولعان، سودان كەيىن دوستان، ەلدەن ءتۇڭىلىپ، سوققى جەگەندىكتەن، وسى ولەڭدەردى ايتقان سەكىلدى: «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك»، «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان»،   «قىران بۇركىت نە المايدى سالسا باپتاپ»،  «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم»، «بايلار ءجۇر جيعان مالىن قورعالاتىپ»، «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا»، «اداسقاننىڭ الدى ءجون، ارتى سوقپاق»، «سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك»، «بوتەن ەلدە بار بولسا» (اباي تۋرالى ەستەلىكتەر. – الماتى، 2018. -189 بەت).

ءسويتىپ، اباي اقىندىق قىزمەتكە كىرىسۋىنە 1884 جىلعى «سوققى جەگەن» سايلاۋ تۇرتكى بولعان. تاريحي شىندىقتى تۇراعۇل اتاپ ايتقان. مۇحاڭ دا بەكىتەدى: «اباي... ەل ورتاسىنا بۇلىك سالىپ جۇرگەن تىنىمسىز اتقامىنەرلەردى ەڭ العاش رەت سىنعا الىپ، ءبولىپ شىعارا باستايدى. ...ەلدىڭ ورتاسىندا «جاقسىمىن»، «جۇرت اعاسىمىن» دەپ جۇرگەندەرگە ەڭ العاش سىن سوزدەر ايتادى» (اباي قۇنانبايۇلى. مونوگرافيا. –الماتى، 1995. -108 بەت).

باقساق، تۇراش اتاعان  توعىز ولەڭ تەك 1886 جىلعى ەمەس! ولاردىڭ ءۇش جىلعا (1884-86 ج.ج.) تيەسىلى ەكەندىگى تالاسسىز. 1933 جىلعى تولىق جيناقتا مۇحاڭنىڭ: «سونىمەن 84-86 جىلداردان بەرى قاراي ابايدىڭ اقىندىعى باستالادى» دەيتىنى سول.   

قايتالاپ ايتايىق،  بارلىق اباي جيناقتارىندا «حالىق تۋرالى» توعىز ولەڭ «1886 جىلعى» دەلىنگەن. قاتەنىڭ باستاۋى قايسى؟ بۇعان توقتالا كەتەيىك. پەتەربور باسپاسىنان 1909 جىلعى جيناقتى قۇراستىرۋشى كاكىتاي اتىنا حابار كەلەدى: «ءار ولەڭگە داتا قويىلسىن!» دەگەن. ءارحام اقساقال كۋا، بۇل شارتتى كاكىتاي جالعىز ورىنداپ شىققان. ۋاقىت تىعىزدىعى جاعدايىندا، ءارى ءوز بىلۋىنشە. اسىرەسە، 1890 جىلعا دەيىنگى ولەڭ داتاسىندا دالسىزدىك كوپ بولۋى سودان.  تۇراعۇل ايتقان داتامەن سايكەس كەلمەيتىن سىرى دا وسى ارادا. 

شىندىعىندا، اباي ەكى جىل (1884-1885) ۋاقىتتى بوس وتكىزبەگەن (بۇل   وقىمىستى بولعان، اقىندىق قۋاتى تاسىعان كەز عوي). بۇل پايىمدى دالەلدەۋ ءۇشىن بۇدان 135 جىلداي بۇرىن بولعان وقيعالاردى وي ەلەگىنەن وتكىزەيىك. 

1884 جىل ەل ءىشى تىنىش، مامىراجاي باستالعان. قىس ايلارىندا اباي «ءازىمنىڭ اڭگىمەسىنەن» كەيىنگى پوەماسى «ماسعۇتقا» كىرىسىپ، ەڭسەرىپ ۇلگەرەدى. جاز شىعا سەمەيدەن، وياز لوسوۆسكي تاراپىنان «تەرگەۋ ىستەرى ءبىرجولا جابىلدى، سوت اقتاپ شىقتى» دەگەن ءسۇيىنشى حابار جەتەدى.  وسى قارساڭدا جەر اۋدارىلعان حالىقشىل ادۆوكات گروسس اباي اۋىلىنا كەلەدى. قىر ءتوسىن ەركىن ارالاپ، ەكى ايداي جاتىپ قايتادى. ول – اباي تەرگەۋدە جۇرگەن ءارى عىلىم ىزدەگەن شاقتاردا سەمەي قالاسىندا تابىسقان دوسىنىڭ ءبىرى ەدى.  «1884 جىلى جاز ايىندا، ەل جايلاۋعا شىققاندا اباي اعام اۋىلىنا گروسس كەلدى، – دەيدى كاكىتاي ىسقاقۇلى، – ول كىسىنىڭ ماماندىق قىزمەتى حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن زەرتتەۋ ەكەن».  گروسس، ارينە، بوس جاتپاعان، ابايمەن كەڭەسە وتىرىپ،  قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن قاعازعا تۇسىرگەن. ەكى جىلدان سوڭ، ماكوۆەتسكي دەگەن ادۆوكاتپەن بىرلەسىپ، ونى كىتاپشا ەتىپ شىعارادى. 

ەندى 1884 جىلدىڭ باستى وقيعاسى – بولىستىق سايلاۋعا كەلەيىك. 

گروسس قوناقتا جۇرگەندە ايتىلمىش مۇقىر بولىسىنىڭ سايلاۋى وتكەن. ونىڭ قىرسىقتى بولارىن كىم بىلگەن. شار سالۋ ناتيجەسىنەن بارشا جۇرت اڭ-تاڭ قالىسقان (ويازدىڭ ايەلى ءتىپتى «كاك تاك!» دەپ شاڭق ەتكەن، ول قازاقتارعا «كوتەك!» بوپ ەستىلگەن). ويتكەنى، ابايدىڭ ءىنىسى وسپان ەمەس، كۇنتۋ دەگەن ازامات جەڭىسكە جەتەدى. ابايعا اۋىر سوققى بولدى. مۇحتار اۋەزوۆ: «اقىن كوڭىلى ەلدەن العاشقى رەت قاتتى تورىقتى» دەپ كورسەتەدى.  قاتتى تورىقتىرعان  –  وسپاننىڭ سايلانباي قالۋى ەمەس، ەربول، جيرەنشە، ورازباي، ابىرالى، كۇنتۋ سياقتى ەسكى دوس-جاراندار تاراپىنان جاسالعان كوپە-كورنەۋ قاستاندىق ەدى. دوستان ايىرىلدى. سىبىرگە ايدالۋدان ارەڭ قالعان ابايعا بۇدان اسقان كۇيزەلىس بولا ما؟ ءوستىپ، جالعىزدىق تراگەدياسى باستالعان. 

تۇراعۇلدا ءتىزىم باسى –  «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان» جانە «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك» دەگەن ەگىز ولەڭ. 1884 جىلى  اباي نەبارى وتىز توعىز جاستا، ەندەشە «قارتايدىق» دەگەنى قالاي؟ 

عۇلاما مۇحتار اۋەزوۆ بۇل ءدۇدامالدى تولىق سەيىلتەدى: «انىعىندا، بۇل جىلدارى اباي قارتايعان جوق. ونى جاسىنان عانا ايىرۋ كەرەك ەمەس، حالىق قامقورى بوپ، ازامات اقىن بوپ، وسى جىلدان باستاپ جازعان سوزدەرىنە قاراساق، اقىن انىق ۇلكەن تارتىسقا بارىنشا بەلسەنىپ كىرىسەدى. ىزالى اشۋمەن، قايسار قايرات، ءونىمدى قاجىرمەن ارالاسادى. ولاي بولسا، جاڭاعى «قارتايدىق، قايعى ويلادىق» دەگەن سوزدەردى اباي باسقاشا ءبىر ءمان-ماعىنامەن قولدانادى. وسيەتشى، سىنشى ۇستاز بولۋعا بەكىنىپ كىرىسكەن اقىن حالىقتىڭ انىق اعاسى بوپ، اقىلشىنىڭ تۇرعىسىنان سويلەمەك بولادى. ...ۇلكەن سانادان تۋعان قاتتى اشۋ مەن قىزۋلى جالىن ەكەۋى دە كارىلىك نىشانى ەمەس» (اتالعان مونوگرافيا،  –108-109 بب.). تاماشا، تەرەڭ پايىم! مۇحاڭ بۇل ارادا ابايدىڭ ساناسى ءھام  ويلاۋ جۇيەسى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىن استارلاپ ايتقان.  

العاشقى الەۋمەتتىك تۋىندىلارعا قايتىپ ورالايىق. ابايدىڭ ولەڭدى نەلىكتەن ەل مىنەزىن سىناۋدان باستاعانى ۇعىمسىز قازىر. جەكە پىسىقايدىڭ دا، اتقامىنەر ورتانىڭ دا مىنەزىن باسقا ۇرىپ، كوزگە شۇقىپ اياۋسىز سىناعان. نەگە؟ ءوزىن اياماعان، «يتجەككەنگە» (قازاقتار ءسىبىردى وسىلاي اتاعان) قيعان كىمدەر؟ ارينە، اتقامىنەر بۇلىكشىل توپ. «قىران بۇركىت نە المايدى سالسا باپتاپ» ولەڭىندە اقىن قايراتكەر كەسەك تۇلعانى – قىران بۇركىتكە، ال بيلىكتىڭ قولشوقپارى پىسىقاي قۋلاردى – كوپ كۇيكەنتاي، قارعالارعا تەڭەگەن. 

سونىمەن، ابايدىڭ ولەڭگە كىرىسۋىن ەكى جىلعا شەگەرۋ – ۇلكەن قاتەلىك. سىنشىل ولەڭدەر ءومىر وقيعالارىنان اجىراماۋى كەرەك. مۇحاڭا تاعى ءبىر جۇگىنەيىك: «ابايدىڭ وسى كۇنگە شەيىنگى باسپالارىندا «حالىق تۋرالى» دەپ جۇرگەن كوپ ولەڭ بار. سول ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە:

                               كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا،

                               الداماعان كىم قالدى ءتىرى جاندا؟! – دەگەن سياقتى تالاي-تالاي سوزدەردەن كۇنتۋ بولىس بولاتىن سايلاۋدىڭ الىستاعى سارىنى سەزىلگەندەي. سونىمەن قاتار، بۇل ولەڭدەرىنىڭ بارلىعى ءوزىنىڭ شىن نالىعان كۇيىن اڭعارتادى» (اتالعان مونوگرافيا، – 56 بەت).  

1884 جىلدىڭ قالاي وتكەنى جايلى ايتپاق ءسوزىمىز وسى.

ەندى كەلەسى 1885 جىلدىڭ ەلەۋلى وقيعالارىنا وتەيىك.

بۇل جۇرتشىلىق جادىندا قارامولا سيەزىمەن قالعان جىل. 

كۇنتۋ بولىس بولاتىن قىرسىقتى سايلاۋ وتكەنىنە تۇپ-تۋرا ءبىر جىل تولعاندا، قىر توسىندە ەڭ العاش شەربەشناي (ورىستىڭ چرەزۆىچاينىي، ياعني توتەنشە دەگەن ءسوزى) سياز بولماقشى دەگەن حابار ەلگە جەتەدى. اباي ارنايى شاقىرۋ العان اتالمىش سياز سەمەي قالاسىنان 70 شاقىرىم شار وزەنىنىڭ بويىندا قارامولا دەگەن ەجەلگى جارمەڭكە ورنى بولعان جەردە ءوتتى.  

جاۋلار جاعى: «ءاپ، اباي جازاسىن ەندى الار!» دەپ الاقانىن ىسقىلاعان. قايداعى؟! بارلىعى كەرىسىنشە، سول كۇندەرى گەنەرال-گۋبەرناتور  تسەكلينسكي ابايدى توبە بي سايلاتىپ، 73 باپتان تۇراتىن بيلەر ەرەجەسىن دايارلاتقان (وسىنداي عاجايىپ وقيعا – اباي اللانىڭ باقىلاۋىندا بولعانىن سەزدىرمەك). 

شىنى سول، ابايدىڭ اتاق-ابىرويى العاش رەت قازاق كوگىندە شارىقتادى.  قازاقتا «جاقسىمىن»، «جۇرت اعاسىمىن» دەگەندەر تۇگەل باس قوسقان توتەنشە جيىننان سەزىمى وتكىر اباي وزگەشە اسەر الىپ، ەلىنە ارقالانىپ قايتقان.  سوندىقتان «ءدۇيىم ەل باس قوسقان، دۇبىرگە تولى سياز اسەرىنەن تۋىلعان دەيتىن بىردە ءبىر ولەڭنىڭ جوعى قالاي؟» دەگەن سۇراق ءوز وزىنەن تۋادى.

بىردەن ايتايىق، اقىننىڭ اتاقتى «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران ەلىم» اتتى ولەڭى وسى 1885 جىلعى تۋىندى، جاڭاعى شەرباشناي سيەزدەن العان اسەرىنىڭ جەمىسى. بىراق كوپ ولەڭنىڭ ىشىندە «1886 جىلعى» دەلىنىپ كەلەدى.  

ەندى قارامولا سيازىنا ىلە-شالا بولعان مىنا ءبىر وقيعاعا توقتالايىق.  كوكباي سويلەسىن: «1885 جىلى اباي اۋىلىندا دوكتور دولگوپولوۆ تا قوناق بولدى. اۋىل باقاناستىڭ بويىنداعى كوپبەيىت دەگەن جەرگە قونىپ جاتىر ەكەن. اباي قونىپ جاتقان اۋىلدى كورىپ: «وسى سۋرەتتى ولەڭ قىل»، – دەدى. مەن ءبىراز ولەڭ قىلىپ ەدىم، جاقتىرمادى دا، ءوزى جازباقشى بولدى. سونىمەن ءۇي تىگىلىپ بولىپ، ءبارىمىز جايلانعان سوڭ، ابايعا كەلىپ ەدىم: «ولەڭ كوكشەنىڭ بويىنان اسايىن دەدى عوي»، – دەدى. مەن: «اسسا، باسىندا مەن قولقالاپ العان نارسە ەمەس ەدى. ەندى ءوزىڭىز رەتىن تاۋىپ قايتا الارسىز»، – دەپ قالجىڭدادىم. ...مەنىڭ قالجىڭىما وراي قىلىپ: «سەن سوعىمىڭا ءبىر تۋ بيە ال، مەن ەندى ولەڭىمدى ءوزىم الايىن»، – دەدى». 

بىرىنشىدەن، «جاز» ولەڭى 1885 جىلدىكى ەكەنى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي انىق (بىراق «1886 جىلعى» دەگەن قاتە تۇزەتىلدى مە، جوق، تۇزەتىلمەدى). ەكىنشىدەن، ابايدىڭ   «سوعىمىڭا ءبىر تۋ بيە ال» دەگەنى «جاز» ولەڭىنە ايتقان سياقتانادى، شىندىعىندا «قالىڭ ەلىم، قازاعىم...» باستاتقان ايگىلى جىرلار مەڭزەلگەن. ولەڭدەر تۇرا تۇرسىن، ءتىپتى قۇنانبايدىڭ قايتىس بولۋى دا «1886 جىل» دەپ قاتە تاڭبالانىپ كەلە جاتسا، وعان نە دەرسىز.   

وسى ايتىلعاندارعا بۇلتارتپاس ايعاق قولىمىزدا. ابايتانۋشى عالىم ءابىش جيرەنشين ارحيۆتەن تاۋىپ الىپ، اينالىمعا ەنگىزگەن، شەكەسىندە «قۇپيا» دەگەن جازۋى بار رەسمي قۇجاتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

پوليتسيا باستىعىنا جولدانعان بۇل رەسمي راپورتتا ايداۋدا جۇرگەن نيفونت دولگوپولوۆ  اباي اۋىلىندا 1885 جىلدىڭ 10 تامىزىنا دەيىن ەم-دوم الدى دەلىنگەن. رۇقسات 15 تامىزعا دەيىن بەرىلگەن ەكەن. بىراق دولگوپولوۆ ەرتەرەك قايتقان. نەگە؟ ويتكەنى، قۇنەكەڭ تاپ وسى كۇندەرى قايتىس بولعان. سول سەبەپتى اباي قالاعا ءوزى بارا الماي، وبلىستىق ولكەتانۋ مۋزەيىنە جاز بويى جينالعان باعالى زاتتار، مول دۇنيەنى دولگوپولوۆ قولىنا تاپسىرعان. بۇل جايىندا عالىم ق. مۇحامەتحانوۆ تا جازادى: «ءدال سول 1885 جىلى، تامىزدا قۇنانباي قايتىس بولىپتى. اكەسىنىڭ قازاسى ۇستىندە ابايدىڭ جولاۋشىلاپ كەتۋى، ارينە، مۇمكىن ەمەس ەدى» (اباي جۋرنالى. 1992. №1). 

سونىمەن، ابايدىڭ اقىندىعى 1884 جىلدان دەگەن قۇر دولبارلاۋ ەمەس، وعان تىرەك مىقتى ءدالال-دايەكتەر دە، رەسمي قۇجاتتار تا جەتكىلىكتى.  

ەندى 1885 جىلدىڭ قارا كۇزىندە باستالىپ، كەلەر جىلدىڭ ءبىرىنشى جارىمىندا ءبىتىمىن تاپقان «تاكەجان-بازارالى داۋىنا» اۋىسايىق. «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ «كەك جولىندا» تاراۋىنا وزەك ەتىلگەن بۇل وقيعا   بىلايشا وربىگەن. قارامولا سيازىنا جارتى جىل سىرعىپ وتكەندە توبىقتى ەلى تاعى دۇرلىكتى:  وسى جىلدىڭ كۇزىندە سىبىردە تۇتقىندا جۇرگەن جىگىتەك بازارالى (قاسىندا ءادىلحان دەگەن سەرىگى بار) ەلگە قاشىپ كەلەدى. ول كوپ ۇزاماي-اق تاكەجاننىڭ ءبىر قوس جىلقىسىن بارىمتالاپ، تالان-تاراجعا سالسىن (800 باستىڭ 400-ءىن ايداپ اكەتكەن). بارىمتا ىرعىزباي جانە جىگىتەك، بوكەنشى رۋلارى اراسىنداعى ەسكى جاۋلىق شوعىن قايتا تۇتاتتى.  توبىقتىنىڭ توبە ءبيى اباي، ارينە، اتالمىش داۋعا ارالاسقان. ەرىكسىز.

اباي مەن تاكەجان اراقاتىناسى العاش سۋىسۋى – وسى بارىمتا الەگى. ابايدا 1886 جىلعى «كەسەلدى بولىپ بىتەدى، جاقسىعا بىتكەن جاقىندار» دەپ باستالاتىن ولەڭ بار. وندا اعاسى تاكەجاندى اششى تىلمەن تۇيرەپ وتەدى. 1909 جىلعى جيناقتا كاكىتاي، تۇراعۇل بۇل ولەڭدى بوگدە ەكى ولەڭ («بوتەن ەلدە بار بولسا» جانە «جالىعۋدى پالەدەن جۇرت ۇمىتتى ءبىرجولا») اراسىنا كىرىكتىرىپ، بۇركەمەلەپ باققان. اعايىن اراسى اشىلماسىن دەپ.    

سونداي-اق، «بايلار ءجۇر جيعان مالىن قورعالاتىپ»، «اداسقاننىڭ الدى ءجون، ارتى سوقپاق»، «سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك»  سياقتى ايگىلى تۋىندىلار دا جاڭاعى بارىمتا جاڭعىرىعى. اتالعان سوڭعى ولەڭىندە اباي:

                            ەڭبەگى جوق ەركەسىپ،

                            بىر شولاقپەن سەركەسىپ،  

                            پىسىق دەگەن ات شىقتى.

                            بىر ءسوز ءۇشىن جاۋ بولىپ،

                            بىر كۇن ءۇشىن دوس بولىپ،

                            جۇز قۇبىلعان سالت شىقتى، - دەيدى. قاپالانۋ سىرى: اتاق-ابىرويى اسقاقتاپ، اسىرەسە، قارامولا سيازىنان كەيىن ولەڭ سوزدەرى اۋاداي تارالسا دا، وشپەندىلىك شوعى سونبەدى. ەسكىدەن اراز اعايىن (جىگىتەك، بوكەنشى) «وزدەرى قالاپ، سايلاپ العان ستارشىندارىنا ءمور باستىرىپ، 1886 جىلى مەنىڭ اكەمدى جەر اۋدارتپاقشى بولعان» (تۇراعۇل).   

وسى 1886 جىلعى «پاتشا قۇداي سىيىندىم...» ولەڭىندەگى:

                                            ارعىن، نايمان جيىلسا،

                                            تاڭىرقاعان سوزىمە.

                                            قايران ءسوزىم قور بولدى،

                                            توبىقتىنىڭ ەزىنە، –

دەگەن شۋماققا ءىنىسى كاكىتاي: «وزگە الىس ەل قۇمار بوپ، ابايدىڭ ناسيحاتىن ۇقسا دا، ۇقپاسا دا قۇلاق قويىپ تىڭداپ وتىرعاندارىنا قاراعاندا، قايتا ەڭ جاقىن، تۋىسقان ەلى توبىقتىنىڭ كوبى ايتقان ءسوزى، جازعان ولەڭىمەن ءىسى جوق بوپ، وزىنە جاۋلىق ويلايتىنىنا ىزا بوپ جازىپ ەدى»، – كوممەنتاري جازادى. 

سونىمەن، قاي تۇرعىدان قاراستىرساق تا، العاشقى توعىز الەۋمەتتىك ولەڭ ءۇش جىلدىڭ ەنشىسى دەگەن بايلامعا كەلەمىز. ولاردى تەك 1886 جىلدىكى دەۋ قاتەلىك.  تۇراشتىڭ دەرەگى دە، ءسوز بولعان وقيعالار دا وعان عىلىمي نەگىز.  

ەندى بىرەر جايتتەر ايتىلماي قالىپ بارادى. ابايدا جەتى جىل انتالاعان جاۋلىقپەنەن، ۇنەمى يتجەككەنگە ايدالۋ قاۋپىمەنەن  ءوتتى. تەرگەۋدەن تەرگەۋ قاجىتىپ،  «قارتايدىق» دەگىزدى. وعان ءبىر جاناما دالەل – دوسى لوبانوۆسكي 1887 جىلى سالعان (قارىنداشپەن) پورترەت.  تۇراعۇل: «مەن اكەمدى تانىعاندا اكەمنىڭ ءجۇزى اشىق، اجارى سىرتىندا، كوزى وتكىر، اشۋى دا، قۋانۋى دا جىلدام، شيراق جاندى ادام ەدى» دەيدى. جاڭاعى ون جىل كەيىنگى سۋرەتتە شە؟ مۇلدەم باسقا بەينە. ول قايراتى قايتقان، ءجۇزى جابىق، سىرىن ىشىنە بۇككەن، بويىندا «ۋلى زار، ۇلكەن مۇڭ، كوپ ارمان بار» (اۋەزوۆ) ابايدى كوزگە ەلەستەتەدى.

اباي – تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرى. مۇنى دا اشىق ايتار كەز كەلدى. مىسالعا ابايدا «جاڭا زاكون» اتتى ۇزاق ولەڭ بار. ول – العاشقى جانايقايى، اششى ءۇنى. ءسوز بولعان بارشا سىنشىلدىق ولەڭدەرى جەلىسىن سول تولعاۋدان تارتادى (كىمدە كىمنىڭ كۇمانى بولسا، ۇزاق جىردى زەيىن قويا وقىسىن). «اباي وتارشىل بيلىككە قىزمەت ەتكەن، ورىسشىل بولعان» دەسەتىن بۇگىنگى جاس بۋىن وكىلدەرى كوپ قازىر. ويتكەنى، حالىق تۋرالى ولەڭدەرىندە اباي اتقامىنەر ورتانى سىناعان، ەل مىنەزىن شەنەگەن دەگەننەن اسا المادىق.  نەگىزى، ەل مىنەزى بۇزىلۋىنا كىنالى – بيلىك، ونىڭ زاڭ-زاكوندەرى دەگەن يدەيا اباي پوەزياسىن 1880 جىلدان-اق كوكتەي وتەدى.  ءاربىر الەۋمەتتىك ولەڭى – وتارشىل جۇيەگە قارسى بوراعان وقتاي. اباي ولاردى كوپكە جاريا ەتۋگە  اسىقپاعان، تەك قارت اقىن بايكوكشە، دوس-اعاسى اۋەز سياقتى سەنىمدى ورتاعا عانا ايتقان. نەگە؟ سەبەبى، ساۋىسقانداي ساقتىققا ۇزاق تەرگەۋلەر ۇيرەتتى، تسەنزۋرا جايلى ورىس دوستارى دا ەسكەرتىپ وتىردى. 

«جان قۋاتتارى ...اۋەلدە كىشكەنە عانا بولادى. ەسكەرىپ باققان ادام ۇلكەيتىپ، ۇلعايتىپ، ول قۋاتتاردىڭ قۋاتىن زورايتادى» (43-ءسوز) دەپ ءوزى ايتقانداي، اباي جان قۋاتىن ءدايىم ۇلعايتقان. سونىڭ ءبىر بەلگىسى –  سىن ايتۋدان اقىل، ناسيحاتقا ويىسادى. جىلما جىل كەكتەنگەن، اشۋ-ىزاعا تولى ولەڭدەر ازايىپ، اقىلشى اعانىڭ جاس بۋىنعا ايتقان ءتالىم-تاربيەلىك ولەڭدەرى ايقىن باسىمدىقپەن الدىعا شىعادى. وسىعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ۇلى ءومىردىڭ كەلەسى ءتورت جىلىنا قادام باسايىق.

مادەني-اعارتۋشىلىق ارناسىندا 

(1887-1890)

تومەندە ءتورت جىل بويى ابايدىڭ مادەني-اعارتۋشىلىق باعىتتا قىزمەت قىلعانى ءسوز بولماق. اعارتۋشىلىق پوەزياسى بارلىق ءومىر قىرلارىن قامتىدى. ءوز تۇستاستارىنان كوڭىلى قالعان اقىن «ۇلگى السىن دەيمىن ويلى جاس جىگىتتەر» دەپ ءوزى ايتقانداي، ەندى تىڭداۋشىنى جاستار اراسىنان ىزدەدى. سان الۋان تاقىرىپتار ءبىر ماقساتقا – ادامگەرشىلىك تاربيەگە قىزمەت ەتەدى.          سىنشىلدىق قابىلەتكە جاڭاشىلدىق قاسيەتتى قوسقانى دا وسى كەزەڭ ەرەكشەلىگى. قازاق ولەڭىنە سان الۋان جاڭا تۇرلەر مەن ورنەكتەر اكەلدى. 

وسى ايتىلعاندار ويشىل، وقىمىستى اقىننىڭ جيعان-تەرگەنىن، بىلگەنىن حالقىنا بەرەتىن، ياعني اعارتۋشىلىق كەزەڭگە جەتكەنىنىڭ ايعاعى. اعارتۋشى، ويشىل اباي وتكىر ءتىلدى نايزا ەتىپ، جاستاردى دۇرىس ءومىر سۇرۋگە ۇندەدى. وسى كەزەڭىن كەيىنگى اباي:

                                      تاۋەكەل مەن باتىر وي،

                                      وتكىر ءتىلدى نايزا ەتىپ.

                                      سايىسىپ-اق باقتى عوي،

                                      نەشە ءتۇرلى ايلا ەتىپ (1898), – دەپ جەتكىزەدى.  

1887-1890 جىلدارى  ابايدىڭ «ءبىر داۋرەن كەمدى كۇنگە – بوزبالالىق»، «جىگىتتەر، ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات»، «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»، «ساۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە»، «بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە، قارالى – ول»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «كۇز»، «بىلىمدىدەن شىققان ءسوز»، «سەگىز اياق»، «مەن جازبايمىن ولەڭدى...»، «سەن مەنى نە ەتەسىڭ»، «وزگەگە كوڭىلىم تويارسىڭ»، «جازعىتۇرى» سياقتى ناعىز ولەڭ جاۋھارلارى، كلاسسيكالىق پوەزياسى تۋىلدى. 

اتالعان ولەڭدەر اقىندى اعارتۋشىلىق قىرىنان ايگىلەپ تۇر. اسىرەسە، «سەگىز اياق» وسىنىڭ جارقىن مىسالى. ول –  قازاق تۇرمىسىنىڭ عانا ەمەس، ەلدىڭ سيقى، قاۋىم مىنەزىنىڭ تولىق پانوراماسى بولىپ تابىلادى. 

جان قۋاتى ۇلعايعان اباي ءوز ورتاسىنان «وزعان كىسى بولىپ جەكەلەنىپ شىعا باستايدى» (اۋەزوۆ). «40 جاستان اسقان سوڭعى اباي، بىزگە ءبىر اباي ەمەس، ەكى اباي بولىپ كەتەدى» – دەيدى مۇحاڭ. ابايدىڭ ءوزى دە «سەگىز اياقتىڭ» سوڭىن: «مولاسىنداي باقسىنىڭ، جالعىز قالدىم – تاپ شىنىم!» دەپ قورىتادى. 

كوپكە ايان، اعارتۋشى اباي قوعام ءمىنىن، كەم-كەتىگىن جىپكە تىزگەندەي تۇگەسىپ ايتتى. ءناپسى جەڭگەن ەلدىڭ سيقىن كورىپ: «قۇلاعىن سالماس، ءتىلىڭدى الماس، كوپ ناداننان ءتۇڭىلدىم» دەپ جابىقتى. بىراق «تىعىرىقتان بىلايشا قۇتىلايىق!» دەپ جول كورسەتە الماعانى تاعى انىق. ازىرگە. نەگە؟

                                    مەنسىنبەۋشى ەم ناداندى،

                                    اقىلسىز دەپ قور تۇتىپ.

                                    تۇزەتپەك ەدىم زاماندى، 

                                    وزىمدى تىم-اق زور تۇتىپ (1891).  

بۇل سىرتقى ءومىرى كۇرەسكە، ىشكى دۇنيەسى  شىعارماشىلىققا تولى بولعان ون جىلدىق كۇردەلى عۇمىرىنا كەسكەن ۇكىمى. بۇل جەردە اباي كىنانى ادام بولمىسىنان ەمەس، زامان مەن قوعامنان ىزدەگەنىن ايتقان. زاماندى تۇزەتۋگە ۇمتىلىسى – ءوزى وقىعان ورىس اعارتۋشىلارىنىڭ كوزقاراسىنا سايكەس كەلەدى.  

«نەشە ءتۇرلى ايلا ەتتىم» دەپ ءوزى ايتقانداي، اباي اعارتۋشىلىق قىزمەتىندە ءسوزدىڭ عانا ەمەس، ءان مەن كۇي قۋاتىنان دا پايدا الۋعا تىرىستى. 1888-1890 جىلدارى سازگەرلىك ونەرگە دەن قويادى. قازاققا ايگىلى اندەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى ءۇش جىلدىكى. جارى ايگەرىم، سونداي-اق، مۇقامەتجان، الماعامبەت، مۇقا دەگەن انشىلەر العاشقى ورىنداۋشىلار ءھام تاراتۋشىلار بولدى. سونداي-اق، وسى جىلداردا تالاپتى جاستارعا ابايدىڭ تالىمدىك مەكتەبى ەسىگىن اشتى. اقىندار (شاكارىم، كوكباي، ءارىپ، بەيسەمباي، اسەت، اقىلباي، ماعاۋيا، كاكىتاي، تۇراعۇل جانە ت.ب.), سونداي-اق، كوپ ونەرپازدار وسى مەكتەپتىڭ تۇلەكتەرى. 

كوڭىل كوزى اشىق ادام بىرقالىپتا تۇرا المايدى. امسە العا باسقىشتاپ، ىلگەرى ورلەمەك.  «مادەني-اعارتۋشىلىق» دەيتىن پاراسات بيىگىنەن ابايدىڭ كەلەسى ساتىعا كوز تىككەنى سول. زاتتىق الەم وتكىنشى، دۇنيە تىرشىلىگى الدامشى. وسىنى ۇققان اقىن كوڭىلى شارتاراپقا شارىقتادى. تىعىراقتان شىعارار جولدى ىزدەپ. جاتسا-تۇرسا جالعانى جوق، ماڭگى حاقيقات – رۋح الەمى سىرلارىن تانىپ-بىلۋگە اڭسارى اۋا باستاعانى ولەڭدەرىنەن ءمالىم. 

قورىتىندى: شولۋ جاسالعان جەمىستى جىلدار – اباي ىلگەرى باسقانىنىڭ كۋاسى. كەمەلدىكتىڭ قاي ساتىسى دا، اقىل-ويىن بايىتىپ، جان دۇنيەسىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەردى. بۇل قۇبىلىسقا، «پەندەگە يمان ءوزى اشادى جول» دەپ ابايدىڭ ءوزى ايتقانداي، قۇداي سالعان ساتتىلىك دەپ قاراساق دۇرىستىق. 

(باسى, جالعاسى بار)

اسان وماروۆ

Abai.kz