ەنتسيكلوپەديالىق انىقتاما

قازاقستاننىڭ استاناسى مەن وبلىس ورتالىقتارىندا، جەكەلەگەن قالالارىندا 1986 جىلعى 17–18 جەلتوقساندا ورىن العان، رەسمي «جەلتوقسان وقيعاسى» رەتىندە بەلگىلەنگەنمەن، بەيرەسمي تۇردە الدەقاشان «جەلتوقسان كوتەرىلىسى» دەپ اتالىپ كەتكەن دۇربەلەڭ جىل وتكەن سايىن ۇمىتىلۋدىڭ ورنىنا جاڭعىرىپ، سول كەزەڭگە ءاردايىم قايتا قايرىلىپ تۇرۋعا، ونىڭ تابيعاتىن، ءمان-ماڭىزىن  تەرەڭ تۇسىنۋگە شاقىرىپ كەلەدى. ويتكەنى ول سوۆەتتىك يمپەريانى كۇيرەتكەن ءورتتى تۇتاندىرۋشى، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتىڭ جارشىسى سەكىلدى جانە الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ تۇرلەنىپ، جاڭاشا سيپاتپەن دامۋىندا وزىندىك ءرول اتقارعان ەلەۋلى بەلەس بولدى، مۇنى زەرتتەۋشىلەر ءار كەزدە اتاپ ايتىپ كەلەدى. تومەندەگى ەنتسيكلوپەديالىق انىقتاما ىسپەتتى ماقالا وقۋشىلار نازارىنا وسى تاقىرىپتى اشا ءتۇسۋ ماقساتىندا ۇسىنىلىپ وتىر.

1986 جىلعى 17–18 جەلتوقسان وقيعاسى دەگەنىمىز – الماتىداعى قازاق جاستارىنىڭ سوكپ وك-ءنىڭ وكتەم وزبىرلىعىنا نارازىلىق بىلدىرگەن بەيبىت شەرۋىن  قارۋلى كۇشپەن دورەكى تۇردە باسىپ-جانشۋ سالدارىنان ساياسي كوتەرىلىس دارەجەسىندە ورىستەگەن ەرەۋىل ەدى. 1986 ج. 16 جەلتوقساندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمى د.ا. قوناەۆتى ءى-حاتشى لاۋازىمىنان بوساتىپ، ورنىنا رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ۋليانوۆسك وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءى-حاتشىسى گ.ۆ. كولبيندى سايلاۋىنان سوۆەتتىك بيلىكتىڭ ويىنا كىرىپ-شىقپاعان جاڭا تاريح باستاۋ الدى.  ماسكەۋلىك ورتالىقتىڭ وبلىستىق دەڭگەيدەگى قازاقستاندىقتارعا بەيمالىم ورىس قايراتكەرىن قازاق رەسپۋبليكاسىن باسقارۋعا جىبەرۋىنە حالىق ىشتەي عانا رەنجىپ تىنعاندا، قازاق قىز-جىگىتتەرى (ستۋدەنتتەر مەن جاس جۇمىسشىلار) مۇنداي شەشىممەن كەلىسپەيتىندىكتەرىن رەسپۋبليكانىڭ استاناسىنداعى باستى الاڭعا بارىپ، اشىق كورسەتتى.  تۇپتەپ كەلگەندە – رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ اۋىستىرىلۋى وكىمەت كوزىنە وعاش كورىنگەن دەمونستراتسيانىڭ سىلتاۋى عانا، ءىس جۇزىندە ول ۇلت ماسەلەسىندەگى بۇرمالاۋلارعا لىق تولىپ تۇرعان قازاندى كەمەرىنەن اسىرىپ جىبەرگەن ءزارلى تامشى بولعان ەدى. قارسىلىق كورسەتۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى – «تاۋەلسىز رەسپۋبليكالار وداعى» دەپ اتالاتىن جاساندى ءتاج كيگەن، ءىس جۇزىندە بايىرعى يمپەريا ىسپەتتى سوۆەتتىك مەملەكەتتە وتارشىلدىق جانە ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ شەكتەن شىققانىندا بولاتىن. بۇل جىمىسقى ساياساتتىڭ تامىرى ارىگە كەتەدى. قازاق مەملەكەتى XV عاسىردىڭ ورتاسىنان وتە ءوز ەتنوسى اتىمەن تاريح ساحناسىنا شىعىپ، بەلگىلى ءبىر داۋىردە باسقا مەملەكەتتەر ساناسىپ تۇرعان، اۋماعى ۇلعايىپ، بەدەلى كۇشەيگەن ەل بولعان-تىن. بىراق جەر-سۋىنا جان-جاعىنان كوز الارتقان دۇشپان كوبەيگەندىكتەن جانە ىشكى الاۋىزدىقتار سالدارىنان الەۋەتى السىرەپ بارا جاتقان شاقتا قازاق مەملەكەتىن كۇش-قۋاتى ارتا تۇسكەن ورىس يمپەرياسى اۋەلى XVIII عاسىردا پروتەكتورات مارتەبەسىندە قامقورلىعىنا العان، سودان سوڭ قيلى ارەكەتتەرىمەن قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن ءحىح عاسىردا جويعان دا، جۇرتىن جەر-سۋىمەن پاتشالىقتىڭ قۇرىلىمىنا ءبىرجولاتا بىرىكتىرگەن.  ودان، جاڭا  وتارىن وزگە يمپەريالار سەكىلدى ساۋدا اينالىمىنا ەنگىزۋىمەن شەكتەلمەي، وتارلاۋدىڭ ەڭ زۇلىمدىق تاسىلدەرىن جۇزەگە اسىرعان. تاۋەلسىزدىكتىڭ ۇلى كۇرەسكەرى م. شوقاي كەزىندە ءدال اتاپ ايتقانداي، پاتشا ۇكىمەتى باعىندىرعان جەرلەرىنە مىلتىق كەزەنگەن سولداتىنىڭ سوڭىنان مىندەتتى تۇردە سوقا سۇيرەتكەن مۇجىعىن جىبەرىپ، العان ءوڭىرىنىڭ ءبارىن ورىس جەرىنە اينالدىرىپ جىبەرۋدى قوش كورگەن. سوسىن ودان دا زورعا كوشكەن. شۇرايلى جەر-سۋىن يەمدەنە وتىرىپ، قۇنارسىز دالاعا ىعىستىرىلعان قازاقتى شوقىندىرۋعا تىرىسقان. ونداي ارەكەتى كۇتكەندەگىدەي ناتيجە بەرمەگەندىكتەن، ءتىپتى، ءدىنى بولەك كۇيى قالسا دا، ءتىلىن، ءدىلىن، ءومىر ءسۇرۋ سالتىن وزگەرتۋ ارقىلى كادىمگى مۇجىققا اينالدىرۋدى كوكسەگەن بولاتىن.  مۇنداي جوسپارىن وتارشىل ۇكىمەت يمپەريانىڭ بارلىق ايماعىندا ىسكە اسىرىپ جاتقان. سول سەبەپتى بارشا بودان ەل-جۇرتتىڭ ءتۇرلى قارسىلىعىنا دۋشار بولعان دا، ناتيجەسىندە، الىپ يمپەريادا ازاتتىق اڭساعان ءتۇرلى ۇلتتىق قوزعالىستار بوي كورسەتكەن. 1905–1907 جىلدارعى ءى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ دۇمپۋىمەن يمپەرياداعى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ دا ۇلتتىق قوزعالىستارى ومىرگە كەلدى. ءىى نيكولايدىڭ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس مايداندارىنىڭ قارا جۇمىسىنا وزگە تەكتىلەردى شاقىرۋ جايىندا شىعارعان 1916 ج. 25 ماۋسىمداعى پارمەنى ۇلتتىق ەزگىدەن قالجىراعان حالىقتاردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. پاتشانىڭ وسى جارلىعى تۇتاتقان  قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى يمپەريا تاعىن شايقالتۋعا بەلگىلى دارەجەدە ەلەۋلى ۇلەس قوستى.

1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسى مونارحيانى قۇلاتقاننان كەيىنگى ساياسي مۇمكىندىكتەر اۋقىمىندا جۇرگىزىلگەن ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە اۋەلى، 1917 جىلعى جەلتوقساندا، ۇلتتىق الاش اۆتونومياسى قۇرىلدى. سوسىن، بۇرىنعى يمپەرياداعى مەملەكەتتىك بيلىكتى باسىپ الىپ، بارشا ۇلتتىق قۇرىلىمداردى قۇلاتقان دا، جاڭا سوۆەتتىك يمپەريا جاساۋعا كوشكەن بولشەۆيكتەردىڭ ۇيعارىمىمەن 1920 جىلعى تامىزدا – بيىك مارتەبەلى دەكرەت، قازاندا – تاپتىق نەگىزدەگى اۆتونوميالى قازاق رەسپۋبليكاسى ومىرگە كەلدى.  سوندا قازاق حالقى ەلدىگىمىز جاڭعىرتىلدى دەپ قۋانعان. بىراق بۇل ءىس جۇزىندە قاندى وزگەرىستەرمەن استاسقان الدامشى جاڭعىرۋ بولىپ شىقتى. (كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قازاق حالقى ءۇش دۇركىن الاپات اشارشىلىققا ۇشىراپ، ۇلكەن ۇلتتىق اپاتتى باستان كەشتى. بيلىكتىڭ سولاقاي رەفورمالارى سالدارىنان حالىق رەتىندە مۇلدەم جويىلا جازدادى. ۇجىمداستىرۋ، تاركىلەۋ شارالارىنا  قارسى شىققان حالىق كوتەرىلىستەرى اسكەري كۇشپەن باسىپ-جانشىلىپ، جۇرت جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىرىلدى. سوسىن ەلدىڭ توز-توزىن شىعارعان بيلىك ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك قىلمىسىن بۇركەمەلەيتىن ءادىس رەتىندە مادەني رەۆوليۋتسيا جاساپ، قازاقتى «ۇلكەن جەتىستىكتەرگە» جەتكىزگەن «ءسوتسياليزمنىڭ ارتىقشىلىقتارىن» دابىرايتا ناسيحاتتادى.  ءسويتىپ، حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلعان، ءداستۇرلى ەكونوميكاسى تۇرالاپ، ابدەن تيتىقتاعان، بىراق ۇلتتىق اپاتتان امان قالعانداردىڭ (ەكپىندەتە جۇرگىزىلگەن مادەني رەۆوليۋتسيا ناتيجەسىندە) جاپپاي ساۋاتى اشىلىپ، ونەرى كوتەرىلگەن ەلدى – رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن – 1936 جىلعى ستاليندىك كونستيتۋتسيا بويىنشا «تاۋەلسىز سوتسياليستىك مەملەكەت» دارەجەسىندەگى وداقتاس رەسپۋبليكا مارتەبەسىنە كوتەردى. الايدا كوممۋنيستىك رەجيم ونى دا ءبىرتۇتاس الىپ مەملەكەتتىڭ باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالار سەكىلدى ەشقانداي دەربەستىگى جوق قۇرامداس بولىگىنە اينالدىردى).

جالپاق ەلدى بەكەم شىرماعان توتاليتارلىق جۇيە ءبىر كەزدەرى اقگۆاردياشىلار اڭساعان «ءبىرتۇتاس جانە بولىنبەيتىن رەسەيدى» جاڭا ءتۇر مەن مازمۇندا جاساپ شىقتى. يدەولوگيا ارقىلى تۇتاستاندىرىلعان جاڭا يمپەريانى باستاپقى كەزەڭدە ۋاعىزدالعان سوۆەت (كەڭەس) وكىمەتى ەمەس، قاتاڭ ءبىر ورتالىقتاندىرىلعان كوممۋنيستىك پارتيا بيلەدى. ۇلتتىق مۇددە شەگىندى، بار ماسەلە تەك تاپتىق مۇددە تۇرعىسىنان باعالاندى، سونداي-اق ورىس حالقىنىڭ «اعا» رەتىندەگى مارتەبەسى مويىندالدى. 1954–1960 جج. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جەرى تىڭ كوتەرۋ جەلەۋىمەن جاڭاشا وتارلاندى. قازاق حالقى ءوز ەلىندە بارلىق تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەيتىن (29%) دەڭگەيگە ءتۇسىرىلدى. كوپتەگەن قازاق مەكتەپتەرى جابىلدى، «كوممۋنيزمگە ورىس تىلىمەن بارامىز!»، «ورىس ءتىلى – ەكىنشى انا ءتىلىمىز!» ۇراندارىمەن ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ بارشانى قامتىعان شارالارى جان-جاقتى دا پارمەندى جۇرگىزىلدى. سوۆەت وداعىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى: «پاتشالىقتىڭ جۇزدەگەن جىلدار بويى جاساي الماعانى از عانا جىلدا جۇزەگە اسىرىلدى» (ن.س. حرۋششەۆ) دەپ ماقتاندى، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ كورىگى «ءتۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى (پرولەتارلىق) سوتسياليستىك» نەگىزدە «جاڭا ادام قالىپتاستىرۋ» باعىتىمەن جالپاق ەلدەگى ءومىردىڭ بۇتكىل قىرىن شارپىدى. ورىسشا وقۋ سالتقا، ماقتانىشقا اينالدىرىلدى. ورىس ءتىلىن بىلمەي  قالادا ءومىر ءسۇرۋ، جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن بولماي قالدى. ارالاس نەكەلەر بارىنشا ماقۇلداندى. ءوز تامىرىنان اجىراپ، ورىستانعان ادامدار «ينتەرناتسيوناليست» رەتىندە ماداقتالىپ، باسقا كوتەرە دارىپتەلدى. قازاقتارعا ءوز ەلىنىڭ استاناسى الماتىعا كەلىپ، قالا تۇرعىنى رەتىندە تىركەلۋ دە مۇڭ بولدى.

مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەر مەن جالعاندىقتار رەسپۋبليكانى باسقارۋ جەرگىلىكتى ۇلت وكىلىنە بەرىلگەن، «ۇلت ماسەلەسى شەشىلگەن» دەپ دارىپتەلەتىن كەزەڭنىڭ وزىندە ورىن العاندىقتان،  ولاردىڭ ەندى، رەسپۋبليكانى باسقارۋعا ماسكەۋلىك ورتالىقتىڭ قازاق ەلى ءۇشىن مۇلدەم بوگدە ەميسسارى كەلگەندە، ءتىپتى دە تۇزەلمەيتىنى انىققا شىققان ەدى.  1986 ج. 16 جەلتوقساندا قكپ وك V پلەنۋمى بولىپ، پلەنۋم مۇشەلەرى، ياعني  اتالمىش ساياسات وتىندە جاساقتالعان رەسپۋبليكانىڭ بەتكە ۇستار  ساياسي ەليتاسى، بار بولعانى 18 مينۋت ىشىندە رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىن، تيىسىندە ەلىمىزدى شيرەك عاسىرعا جۋىق باسقارعان ساياسي باسشىنى لاۋازىمىنان بوساتىپ، ونىڭ ورنىنا ەشقاشان قازاقستاندا بولماعان، رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىندا ەسەپكە تۇرىپ جۇمىس ىستەمەپ كورمەگەن، ياعني جەرگىلىكتى جاعدايدى بىلمەيتىن، جۇرتشىلىققا بەيمالىم، وزگە رەسپۋبليكانىڭ ورتا بۋىنىندا قىزمەت ىستەيتىن قايراتكەردى سايلاپ ۇلگەردى.

ورتالىق كوميتەتكە مۇشە وسى ەڭ تاڭداۋلى 400-دەي ازاماتتىڭ بىردە-ءبىرى نە بوساپ بارا جاتقان باسشىعا ۇزاق جىلدارعى قىزمەتى ءۇشىن العىس ايتۋ ءىلتيپاتىن بىلدىرمەدى، نە جاڭا باسشىعا وسىندا جۇزەگە اسىرماق باعدارلاماسى بار-جوعى، جالپى مۇندا نە بىتىرمەك ويى بارى جايىندا جالقى سۇراق تا بەرۋگە جارامادى. ياعني رەسپۋبليكامىزدىڭ ساياسي ەليتاسى ەل بولاشاعى جايىندا وزىندىك وي ءتۇيىپ كورمەگەن، ماسكەۋ نۇسقاعان باعىتتان اۋىتقۋدان ولەردەي قورقاتىن، قازاق حالقىنىڭ ەمەس، جەكە باسىنىڭ تاعدىرىن عانا ويلاۋعا ماشىقتانعان توعىشار توبىر كەيپىن تانىتتى. ولاردىڭ ورتالىق ەميسسارىن ءۇن-ءتۇنسىز ءبىراۋىزدان  سايلاي سالۋى ۇلتتىق سانا-سەزىمى سەرگەك جاستار تاراپىنان ماسكەۋدىڭ قازاق حالقىن ماسقارالاپ، كەمسىتۋىن جالعاستىرعانى ءتارىزدى قابىلداندى.  سوندىقتان دا قىزدار مەن جىگىتتەر جاڭا باسشى «تاققا وتىرعان» كۇننىڭ ەرتەڭىنە، 1986 جىلعى 17 جەلتوقساندا، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى الماتى قالاسىنىڭ كوشەلەرىمەن لەك-لەگىمەن تولاسسىز اعىلىپ، وك عيماراتى الدىنداعى برەجنەۆ اتىنداعى ورتالىق الاڭعا جينالدى. سودان، ماسكەۋلىك بيلىكتىڭ شەشىمىن رەسپۋبليكا ساياسي ەليتاسىنىڭ قۇلاقكەستى قۇلشا قولداۋىمەن كەلىسپەي، ستيحيالى تۇردە قارسىلىق ءبىلدىرىپ شىققان جاستاردىڭ بەيبىت دەمونستراتسياسىنان – ەش بالاماسى جوق ساياسي كوتەرىلىسكە ۇلاسقان تەڭدەسسىز وقيعا  باستالدى. قىز-جىگىتتەر گ. كولبيندى قازاق ەلىنىڭ باسىنا قويۋ ارقىلى رەسپۋبليكا مۇددەسىن وسىنشا ەلەمەۋدىڭ  سەبەبىن ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتتى، الايدا شەرۋشىلەر ارەكەتى جالاڭاشتاعان ساياسي-الەۋمەتتىك جانجالدى رەسپۋبليكا باسشىلىعى كەلىسسوز ياكي باسقا دا بەيبىت تاسىلمەن شەشۋدى ويىنا دا الماي، بۇل ساياسي قارسىلىقتى وكىمەتكە تونگەن قاۋىپ رەتىندە باعالادى. ولارعا قوقانلوققى جاساپ، كۇش كورسەتۋ، ەتنوسارالىق قاتىناستاردى شيەلەنىسكە اپارارداي دارەجەدە سىنا قاعىپ بۇزۋ ارەكەتتەرىن جاسادى.

ءسويتىپ دەمونسترانتتار تولى الاڭدى اسكەري كۇشپەن قورشاۋعا الۋدى دۇرىس كوردى. سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگى 1985 ج. «قوعامدىق ءتارتىپتى توپتاسىپ بۇزۋدىڭ الدىن الۋ جانە تۇبىرىمەن جويۋ تاكتيكاسى جانە ونى ۇيىمداستىرۋ جونىندە نۇسقاۋلار» جاساپ، سول جىلعى 19 جەلتوقساندا ونى قولدانىسقا ەنگىزۋ جايىندا ارنايى بۇيرىق شىعارعان بولاتىن. وسى بۇيرىق بويىنشا قازاق رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ورگاندارى مەن وعان قوسىپ بەرىلگەن قوعامدىق ءتارتىپ پەن قاۋىپسىزدىكتى قورعايتىن كۇشتەردىڭ رەسپۋبليكادا جانە الماتى قالاسىندا توتەنشە جاعدايلار بولا قالعان جاعدايدا اتقاراتىن ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ  جوسپارى جاسالعان-تىن.

مىنە، وسى «مەتەل («بوران»)-1986» اتتى دەمونسترانتتاردى قۋىپ-تارقاتۋدى كوزدەيتىن ارنايى جەدەل جوسپار باسشىلىققا الىنىپ، سوۆەت وداعىنىڭ ءارتۇرلى سەگىز ايماعىنان ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارناۋلى بولىمدەرى اۋە جولدارىمەن الماتىعا جەتكىزىلدى. ايازدى كۇنى بەيبىت شەرۋگە قاتىسۋشىلارعا ءورت سوندىرگىش ماشينالار وقپاندارىنان شاپشىعان اعىنى قاتتى سۋىق سۋ شاشتى. قولشوقپارلار، ساپەر كۇرەكشەلەرى قولدانىلدى، اسكەري قىزمەتتەگى يتتەر جۇمسالدى، الاڭعا كولىكپەن اراق اكەپ تاراتىلدى،  دەمونسترانتتار اراسىندا قيلى ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەر جاسالدى، ونەركاسىپ كاسىپورىندارىنىڭ ءورىستىلدى جۇمىسشىلارىنان جاساقتار ۇيىمداستىرىلىپ، ولار تەمىر بىلىكتەرمەن، كابەلدەر كەسىندىلەرىمەن قارۋلاندىرىلدى. سولاردىڭ ءبارى بيلىكتىڭ نۇسقاۋىمەن شەرۋشىلەردى جاپپاي ۇرىپ-سوعىپ، جۇزدەگەن ۇستالعانداردى قالا تۇرمەلەرىنە توعىتتى. جاستاردى ۇلتتىق بەلگىلەرىنە قاراپ كوشە-كوشەدەن، ستۋدەنتتەر مەن جۇمىسشىلار تۇراتىن جاتاقحانالار الدىنان  ۇستاپ اكەتىپ جاتتى. كوبىن جۇك ماشينالارىنا تيەپ، قالا سىرتىنا اپارىپ تاستادى. الاڭ قانعا بويالدى، جۇزدەگەن قىزدار مەن جىگىتتەر ءتۇرلى دارەجەدە ءتاني جاراقاتتار الدى، ونداعانى قازا تاپتى.

الماتى جاستارىنىڭ شەرۋىنە قوسىلۋعا قاپشاعاي، قاسكەلەڭ قالالارىنان، ءتىپتى كورشى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنان دا جۇمىسشى جانە ستۋدەنت جاستار شىققان، الايدا ولاردىڭ بارىنە ميليتسيا مەن اسكەريلەر توقتاۋ سالىپ، تاراتىپ جىبەردى، بىرقاتارىن ۇستاپ اكەتتى. وسىنداي قارسىلىق كورسەتۋلەر رەسپۋبليكانىڭ كوپتەگەن قالالارى مەن ەلدى مەكەندەرىندە بولدى. دەمونسترانتتارعا قارسى 50 مىڭ شاماسىندا اسكەريلەر، 20 مىڭداي ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى، 10–15 مىڭداي تەمىر تاياقتارمەن قارۋلانعان جاساقشىلار شىعىپ، 15 برونەترانسپورتەر مەن 20 سۋ اتقىلاعىش جانە ءورت سوندىرگىش ماشينا قولدانىلدى.

الماتىداعى برەجنەۆ اتىنداعى الاڭدا  شوقپاردى وڭدى-سولدى سىلتەگەن جازالاۋشىلار دەمونسترانتتاردى ءبىر جايپاپ ءوتىپ، 70-80 قىز-جىگىتتى «جەڭىل جاردەم» اكەتكەننەن كەيىن، ءتۇن قاراڭعىلىعى قىمتاعان الاڭنىڭ ءتورت شەتىندە لاۋلاپ ورتەنىپ جاتقان جىلجىمالى ميليتسيا بەكەتتەرى (پپم) مەن ۇكىمەتتىك مىنبەر جانە وك عيماراتى الدىندا قۇرسانعان قالقاندارى تۇتاسىپ ۇزىننان-ۇزاق تىزىلگەن اسكەري جاساق ورتاسىندا دوڭگەلەنە شوعىرلانعان جاستاردىڭ «دو-لوي، كول-بين!»، «جا-سا، قا-زاق!» دەپ ۇرانداتۋى، ءبارى قوسىلىپ ءشامشى قالداياقوۆتىڭ «مەنىڭ قازاقستانىم» اتتى ايگىلى پاتريوتتىق ءانىن شىرقاۋى (ەرەۋىل كۇندەرى جاۋىنگەرلىك شىڭدالۋدان وتكەن وسىناۋ اتاقتى ءاننىڭ كەيىن تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ گيمنىنە اينالعانى ءمالىم) قۇددى حالىق اتىنان بار داۋىسپەن تەڭدىك سۇراعانداي، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك الۋدى تالاپ ەتكەندەي اسەر ەتكەن. جاس ۇرپاق  اۋزىنان جالىن اتا شىققان وسى قاراپايىم قوس تىركەستە قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويعى ارمان-مۇددەسى جاتقان بولاتىن:

1) قازاق ەلىن باسقارۋعا جىبەرىلگەن ماسكەۋ ەميسسارى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ۇلتتىلىق تۇرعىدان وركەندەۋىنە شەك قويىپ كەلە جاتقان وتارشىل بيلىكتىڭ تاپ وزىندەي كورىنگەن. سوندىقتان دا ماكسيماليست قىز-جىگىتتەر ونى قابىلداعىسى كەلمەي، «كوزىن جوعالتۋىن» تالاپ ەتۋ ارقىلى رەسپۋبليكانى قۋىرشاق ەتكەن وتارلىق قامىتتى قاۋساتاتىن ۋاقىتتىڭ جەتكەنىن جاستىق تۇيسىگىمەن سەزىنىپ، اتالمىش قىسقا ۇران ارقىلى مالىمدەگەن ەدى;

2) رەسپۋبليكانىڭ اتىن الىپ جۇرگەن، بىراق قۇقتارى تىم شەكتەلگەن حالقىمىزدىڭ مارتەبەسىن «جاساسىن قازاق!» دەپ اشىق كوتەرۋدىڭ استارىندا شىنايى تەڭدىككە جەتۋ، ازاتتىق الۋ ارمانى، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ يدەيالارى جاتقان. ساياسي تاجىريبەسى جوق جاس ازاماتتار تاپ سول كەزدە مۇنداي ماعىناداعى تۇجىرىمعا، ارينە، سانالى تۇردە كەلمەگەن، ولاردىڭ ىشىنە تەرەڭ وي بۇككەن جاسامپاز ۇراندارى كۇن تارتىبىنە مۇلدەم تابيعي تۇردە قىسقا سوزدەر بوپ اتقىلاپ شىققان ەدى.

زاڭدىلىقتى بەلىنەن باسقان سوۆەتتىك يمپەريا «وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ» وتار قۇلدارى دارەجەسىنە تۇسىرىلگەن جاستارىن زىمياندىقپەن ۇرىپ-سوعىپ، قارۋلى كۇشپەن قيلى فيزيكالىق قيانات جاساپ، قورلاپ قانا قويماي، شارتاراپقا: «الماتىدا ناشاقورلار مەن ماسكۇنەمدەر بۇلىك شىعارىپ، جاپپاي ءتارتىپ بۇزۋشىلىق تۋعىزدى» دەگەن جالعان اقپارات تاراتتى. بايلانىس قۇرالدارى شاپشاڭ وشىرىلگەنىنە قاراماستان، شىنايى قايعىلى حابار جەر-جەرگە تەز جەتىپ، كۇللى قازاقستاندى ءدۇر سىلكىندىردى. رەسپۋبليكانىڭ كوپتەگەن قالالارى مەن ەلدى مەكەندەرىندە كوشەلەرگە شىققاندار بيلىك كۇشىمەن باسىپ-جانشىلدى. بارلىق ەڭبەك ۇجىمدارى مەن وقۋ ورىندارىندا جاستاردىڭ ساياسي قارسىلىقتارىن ايىپتايتىن جينالىستار ۇيىمداستىرىلدى.

الايدا وتكىزىلگەن جيىندارعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبارى بىردەي بيلىك پيعىلىن قولداي قويمادى، وكىمەتتىڭ ءىس-ارەكەتىنە سىن كوزبەن قاراعان سوزدەر دە ايتىلدى. ماسەلەن، ۇدەي تۇسكەن رەپرەسسيالىق شارالار كوپشىلىكتىڭ ۇنجىرعاسىن تۇسىرگەن احۋالدا ءوتىپ جاتقان تالقىلاۋلاردىڭ بىرىندە – 1986 ج. 24 جەلتوقساندا قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىندا رەسپۋبليكانىڭ جاڭا باسشىلىعى مەن ماسكەۋلىك ورتالىقتىڭ جوعارى لاۋازىمدى وكىلى قاتىسقان جينالىستا – اكادەميك س.ز. زيمانوۆ: «17–18 جەلتوقساندا بولعان جاعدايعا كوپ رەتتە ءبىز – ەرەسەك قازاقتار مەن ورىستار، ءبارىمىز بىرگە كىنالىمىز»، – دەدى.

يدەولوگيالىق جانە تاربيە بەرۋ مەكەمەلەرىندە، وقۋ ورىندارىندا، سوۆەت ورگاندارىندا  جاستاردىڭ ازامات رەتىندە قالىپتاسىپ، يدەيالىق تۇرعىدا كەمەلدەنۋىنە اعا ۇرپاقتىڭ دۇرىس ۇلەس قوسپاعانىن، بولعان ءجايتتىڭ باستى سەبەبى يدەولوگيالىق جۇمىستىڭ السىزدىگىندە جاتقانىن ايتتى. ۇلت ءتىلىنىڭ تاربيە بەرۋدەگى الەۋەتىنە توقتالىپ، قوعامتانۋشىلاردىڭ، ءتىپتى بارلىق دەڭگەيدەگى قىزمەتكەرلەردىڭ، سونىڭ ىشىندە قكپ وك بيۋروسى مۇشەلەرىنىڭ دە  جاستار الدىندا قازاق تىلىندە سويلەمەيتىنىن سىنادى. «ۇلت ءتىلىنىڭ كۇش-قۋاتى تىم ماردىمسىز كادەگە اسىرىلادى، ونىڭ ىقپالى جىل وتكەن سايىن قۇلدىراپ بارادى»، – دەدى. اعا ۇرپاقتىڭ ەرلىكتەرىن، رەۆوليۋتسيالىق داستۇرلەرىن جاستار تاربيەسىنە پايدالانۋ ورايىندا وك-ءتىڭ ناسيحات جانە ۇگىت ءبولىمىن سىنعا الدى. جينالىسقا سوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى  م.س. سولومەنتسەۆتىڭ قاتىسىپ وتىرعانىنا بايلانىستى، ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى جالپىوداقتىق ەڭبەكتەردە ەلەۋلى كەمشىلىكتەر بارىن اتاپ، تالداپ ايتتى. سوسىن: «17–18 جەلتوقسان وقيعالارىنا ايىپتىلار جازالارىن الادى، – دەدى ول. – مۇنىمەن قۇقىققورعاۋ ورگاندارى اينالىسۋدا. مەن زاڭگەر رەتىندە مىنانى ايتقىم كەلەدى: بۇل ورگانداردى ولارعا ءتان ايىپتاعىشتىق ىڭعايدان ساقتاندىرۋ كەرەك. ولار جاپپاي رەپرەسسيانى باستاپ كەتتى. بۇعان پارتيالىق باقىلاۋ قويۋ قاجەت، باقىلاۋ قويىلار دەپ ويلايمىن».  قازاق كسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمى اپپاراتىنىڭ 25 جەلتوقساندا وتكەن پارتيا جينالىسىندا جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆ  «قاۋمالاپ اۋلاۋ كەزەڭدەرىندە ورگانداردىڭ قولىنا تۇسكەن كوممۋنيستەر مەن كومسومولەتستەردىڭ ءبارى ءسوزسىز پارتيادان جانە كومسومولدان شىعارىلۋدا، تەرگەۋلەر، جولداستىق سوتتار بولىپ جاتىر، ال ءالى بوستاندىققا جىبەرىلمەگەندەردى، شاماسى، ناعىز سوتتار توسىپ تۇر» دەپ، ولاردىڭ ىستەرىن قاراعان كەزدە كۇنى بۇرىن كەسىپ-پىشىلگەن تەرىس تۇسىنىكتىڭ بارشاسىن كەرى قاعۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى. «بولاشاق ءۇشىن سولاي ەتۋ كەرەك، – دەدى، – الدانعاندار مەن ارانداتۋشىلاردى ايىرا ءبىلۋ قاجەت. دۇرىسى دا، جاقسىسى دا – ولاردى جازالاۋ ەمەس، وقىتۋ-اعارتۋ جانە تاربيەلەۋ».  وسى رەتتە ول: «ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەردە قازاق ءتىلى ءفورمالدى، نەگىزىنەن تەك قازاق بالالارى ءۇشىن، فاكۋلتاتيۆتى تۇردە جۇرگىزىلەدى»، – دەپ، وقۋ مينيسترلىگىنىڭ كەمشىلىگىن اشكەرەلەدى. باسقالاردىڭ اتا-انالارى، سونداي-اق مۇعالىمدەر دە «كەرەكسىز تىلمەن وقۋشىلاردىڭ باسىن قاتىرىپ نە كەرەك» دەپ سانايدى، «وسىنداي قىلىعىمىزبەن ءبىز بالالاردى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن قۇرمەتتەۋ رۋحىندا تاربيەلەۋدەن باستارتامىز، ياعني ءىس جۇزىندە پارتيا ساياساتىنداعى ينتەرناتسيوناليستىك ەرەجەلەرگە قايشى كەلەمىز». مۇنداي كوزقاراس باردا «حالىقتىڭ وپ-وڭاي جارالاناتىن ۇلتتىق سەزىمدەرىنە نۇقسان كەلتىرەتىن» ارەكەتتەرگە قارسى كۇرەستە وڭ ناتيجە بولمايتىنىنا نازار اۋداردى. قازاقستاندىق ورىس جازۋشىسىنىڭ اۋىلداردا قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندار ىشىندە قازاق – ەكى ءتىل، نەمىس – ءۇش ءتىل، ال ورىس تەك ءوز ءتىلىن عانا بىلەتىنىن اتاپ، «ءوزىمىزدى ءوزىمىز باسقالاردان جوعارى قويىپ دارىپتەۋشىلىك، الدەقانداي ءبىر ەرەكشەلىككە يەمىز دەپ ساناعاندىق كەزىندە سۇلەيمەنوۆتىڭ ايگىلى كىتابىن قابىل الۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى» دەپ اعىنان جارىلعانىن مىسالعا كەلتىرىپ، «وسى ويشىل وزىنە ءوزى سىن كوزبەن قاراۋ جولىمەن اشكەرەلەگەن ناشار قاسيەتتەر توعىشارلاردىڭ، جان-دۇنيەسى تايىز جانداردىڭ بويىنان تابىلعاندا، ۇلتتىق ءوزارا قارىم-قاتىناستاردىڭ قانداي كۇيگە تۇسەتىنىن ەلەستەتۋدىڭ قيىن ەمەستىگىن» ايتتى. ۇلت ماسەلەسىنە ەشقاشان ءفورمالدى تۇردە قاراۋعا بولمايتىنى جايىنداعى لەنيندىك تالاپتى ءاردايىم ەستە ۇستاۋ كەرەكتىگىن، وتكەن تاريحىندا ەزگىدە بولعان حالىقتاردىڭ ۇلتتىق ابىروي مەن ار-نامىسقا قاتىستى ماسەلەلەردى ايرىقشا تۇيسىكپەن وتكىر سەزىنەتىنى، تيىسىنشە بۇل ماسەلەدە جۇمساقتىق كورسەتۋ جاعىن «تۇزىن جەتكىزبەگەننەن گورى، ارتىعىراق تۇزداعان جاقسى» بولاتىنى جايىنداعى لەنيننىڭ ءسوزىن كەلتىردى. (جالعاسى بار. «دات»، № 3.12.20).

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz