قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ەكىنشى ءبولىم
قاشاعان بولتىرىك
I
قۇدىرەتتى «تەرگەۋشىم»، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز.
مەن 1925 جىلى تاۋقۇمداعى سول قامىس تامدا تۋىلىپپىن. ەس بىلە باستاعان كەزىمدە ول ءۇيدىڭ ءدال ورتاسىندا بۇكىر تipey بار ەدى. ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى بەس-التاۋ بولىپ شۋلاسىپ، سول قيسىق تىرەۋدى اينالا جۇگىرۋشى ەدىك. بۇل ساپقا بيگەلدى مەن بيسارا قوسىلماي، ءبىزدىڭ ارىزىمىزدى تىڭداۋشى، ءيا قىلمىسىمىزدى تepگeyشi سوت بولىپ، توبەمىزدەن قاراپ جۇرەتىن.
«بي» قاتارىنا تۋىلا سالا قوسىلىپپىز. بۇل «ۇكىمشىلەردىڭ» ۇلكەنى بيگەلدى بولسا، كەيىن وعان بيعازى، بيعابىل، بيعادىل، بيعايشا بولىپ ىلەسىپتى. «بي» بولماي قوسىلعاندىقتان با، قالاي، بايعابىل، نۇرعايشالار كوپ جاساي الماعان.
مەن العاش ەس بىلگەندە سول شويىرىلعان بۇكىر دىڭگەك بەسەۋمىزگە عانا ءتيىستى ەدى. ۇلكەندەر ءوز جۇمىستارىمەن دالاعا شىعىپ كەتكەندە، بiز دە قامىس ۇيدەن ورە شىعاتىنبىز. بipaق، iلe-شالا ەرەسەك «سوتقاردىڭ» بipeyi كورە سالىپ، قايتا قۋىپ تىعاتىن. ويتەتىنى، بي اتالعانىمەن ic جۇزىندە ءبارىمىز دە قىلمىستى - سىپىرا جالاڭ اياق، جالاڭ بۇت ەدىك. دالادا قار بارىن، قىستاۋدىڭ زور بip قازانداي شۇڭقىردا ەكەنىن عانا كورىپ ۇلگەرە الاتىنبىز. ءسويتىپ، مول قامىس ءۇيدىڭ ىشىنەن باسقانىڭ بارلىعى بىزگە جۇمباق، تiپتi «و دۇنيە» سياقتى بولىپ سەزىلەتىن.
ەكىنشى ءبولىم
قاشاعان بولتىرىك
I
قۇدىرەتتى «تەرگەۋشىم»، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز.
مەن 1925 جىلى تاۋقۇمداعى سول قامىس تامدا تۋىلىپپىن. ەس بىلە باستاعان كەزىمدە ول ءۇيدىڭ ءدال ورتاسىندا بۇكىر تipey بار ەدى. ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى بەس-التاۋ بولىپ شۋلاسىپ، سول قيسىق تىرەۋدى اينالا جۇگىرۋشى ەدىك. بۇل ساپقا بيگەلدى مەن بيسارا قوسىلماي، ءبىزدىڭ ارىزىمىزدى تىڭداۋشى، ءيا قىلمىسىمىزدى تepگeyشi سوت بولىپ، توبەمىزدەن قاراپ جۇرەتىن.
«بي» قاتارىنا تۋىلا سالا قوسىلىپپىز. بۇل «ۇكىمشىلەردىڭ» ۇلكەنى بيگەلدى بولسا، كەيىن وعان بيعازى، بيعابىل، بيعادىل، بيعايشا بولىپ ىلەسىپتى. «بي» بولماي قوسىلعاندىقتان با، قالاي، بايعابىل، نۇرعايشالار كوپ جاساي الماعان.
مەن العاش ەس بىلگەندە سول شويىرىلعان بۇكىر دىڭگەك بەسەۋمىزگە عانا ءتيىستى ەدى. ۇلكەندەر ءوز جۇمىستارىمەن دالاعا شىعىپ كەتكەندە، بiز دە قامىس ۇيدەن ورە شىعاتىنبىز. بipaق، iلe-شالا ەرەسەك «سوتقاردىڭ» بipeyi كورە سالىپ، قايتا قۋىپ تىعاتىن. ويتەتىنى، بي اتالعانىمەن ic جۇزىندە ءبارىمىز دە قىلمىستى - سىپىرا جالاڭ اياق، جالاڭ بۇت ەدىك. دالادا قار بارىن، قىستاۋدىڭ زور بip قازانداي شۇڭقىردا ەكەنىن عانا كورىپ ۇلگەرە الاتىنبىز. ءسويتىپ، مول قامىس ءۇيدىڭ ىشىنەن باسقانىڭ بارلىعى بىزگە جۇمباق، تiپتi «و دۇنيە» سياقتى بولىپ سەزىلەتىن.
دۇنيەگە ادام العاش كەلگەندە كۇلە كەلەدى، قىلمىستى دا، قىلمىسسىز دا كۇلە كەلەدى. ودان كەيىن اقىرىنداپ قورقۋ مەن قورقىتۋ ساتىسىنا كوتەرىلە باستايدى. ەڭ الدىمەن ماعان سول قامىس ءۇيدىڭ iشi قورقىنىشتى بولىپ سەزىلدى. ويتكەنى، قازاندىقتىڭ ارت جاعىنداعى بۇرىشتان بىردەمە شىرىلداپ تۇرادى. ءاcipece, ۇلكەندەر ۇيدە جوق ۋاقىتتا «باسىنىپ» قاتتى شىرىلدايدى. «باقاجاي» ونى «ايداھار» دەپ تۇسىندىرەدى. (بيعادىل ەكەۋمىز بيعازىنى وسىلاي اتايتىنبىز). قاراساق، ول «ايداھار» كورىنبەيدى. Teگi ول ءبىزدى كورىنبەي تۇرىپ جۇتقىسى كەلەتىن ءتارىزدى. تەرەزەسi - ەشكىنىڭ تۇگى قىرىلعان قارنى بولعاندىقتان، ءۇيىمىز كۇندىز دە كۇڭگىرت بولۋشى ەدى. كۇن باتاردا ۇلكەندەر جۇمىس باستى بولىپ، دالاعا شىعىپ كەتكەندە ءتىپتى كۇڭگىرت، ءتىپتى قورقىنىشتى ەدى.
الگى «ايداھار» دا ءدال وسى قورقىنىشتى كەزدە قۇتىراتىن. بۇل كەزدە مەن دىڭگەكتى اينالماي، «ايداھاردان» ەڭ الىس توردەگى قارسى بۇرىشقا بارىپ تىعىلىپ وتىرىپ الاتىنمىن. وندا دا قامسىز ەمەس، ويىنعا قانباي جۇگىرىپ جۇرگەن بipeyiن «جەپ قويادى-اۋ» دەپ ۇرەيلەنە وتىراتىنمىن. ول ورىننان ۇلكەندەردىڭ بipeyi ۇيگە كىرگەندە عانا تۇرىپ جادىرايتىنمىن.
بip كۇنى كەشتە سول ورىندا ءۇنسىز جىلاپ وتىرعانىمدا شەشەم كipiپ كەلىپ، باۋىرىنا باستى دا ونىڭ ايداھار ەمەس، قارا شەگىرتكە ەكەنىن، قاس قىلمايتىنىن دالەلدەپ تۇسىندىرۋمەن بولدى. ودان قورقىنىشىم ازايا بەردى دە، ەندى ءوزىم باسقالاردى قورقىتۋعا كىرىستىم. بيعادىل مەنەن بip جاس قانا كiشi, گۇلجان شەشەمىزدەن تۋىلعان ەدى، ول قورقۋدى بىلمەيتىن تەنتەك. سونى بip قورقىتىپ قويعىم كەلدى. ۇلكەندەر جوق، ءۇي-iشi قارا-كۇڭگىرت قورقىنىشتى شاقتىڭ ءدال ءوزى بولاتىن. شەشەمنىڭ ءتول سالىسىن قاراڭعى بۇرىشقا كەرە جايىپ، جاتا قالدىم دا، بip بۇرىشىن قولىما ۇستاپ، دومالاپ الا جونەلىپ ەدىم، سوزىلمالى سالى ءون بويىما كامپيت قاعازىنداي جابىسىپ، بip-aق وراپ الدى. ءاcipece بوكسەمنەن جوعارى جاعىمدا ءبىر ساڭىلاۋ جوق، قولىم دا قيمىلعا كەلمەي ەكى بۇيىرىمە جابىسىپ قالىپتى. ورنىمنان سەندەلەكتەي ارەڭ تۇردىم دا، داڭعازا بيعادىلدىڭ جاقىنداۋىن كۇتتىم. قاسىما تامان كەلگەنىن ءبىلدىم دە «ءوبىجا.. ي!» دەپ ۇمتىلىپ كەپ بepiپ ەدىم، بيعادىل شىڭعىرا قاشتى. ونىڭ داۋسىنان قورىققان ءوزىم دە شىڭعىرىپ، سالىعا تۇسە الا ەكپەتىمنەن ءتۇسىپپىن. قورقۋشى عانا ەمەس، قورقىتۋشىنىڭ دا قۇلىن داۋىسى شىققاندا باسقا ۇشەۋىنىڭ نە ۇرەيى قالسىن. جاپپاي شىڭعىردىق، ەڭ ۇلكەنىمىز - بيعازى قاشامىن دەپ بارىپ، eciككe باسىن سوعىپ الىپتى دا، ول وكipiپتi, مەن جانتالاسا تىپىرلاپ جاتىرمىن. ءوزىم ورانعان سالىدان ءوزىم قۇتىلا الماي، زارەم ۇشا ايقايلاپ تۇنشىعىپ تا كەتتىم. تىپىرلاعان سايىن قىسىلىپ، قىسىلعان سايىن تىپىرلادىم. شىڭعىرعان داۋىسىممەن بipگe جانىم شىعىپ كەتكەندەي، داۋىسىم وزىمە دە ەستىلمەي قالىپتى.
ءبارىمىز بىردەي شۋلاۋىمىزدان ۇيگە ءورت كەتتى مە دەپ شوشىعان ءتارىزدى، دالادان دابىر-ءدۇبىر، ابىن-گۇبىن ۇلكەندەر كىردى، ازان-قازان، ۋ-شۋ. ءباpi جابىلىپ مەنى پالە-سالىدان شىعارا الماي، بipeyi بىلاي تارتسا، بipeyi بىلاي تارتىپ، بارلىعى جۇلمالاپ جاتىر. ءCipا، سول بارلىق شۋلاعانداردىڭ ىشىندە اپات وزىمە عانا كەلگەن سياقتى، بارلىق قول مەنىڭ ۇستىمدە. سالىدان ارەڭ شىعاردى. «ءۇي اۋزىڭا... كوك تۇينەك!» - دەپ گۇلجان شەشەم دومالاتا سالدى مەنى. قالجام جاققانداي، قاتتى تەرلەپپىن. جارىق دۇنيە كوزىمە جارق ەتە تۇسكەندە، بip وكسىپ قالىپ تىنىستاپپىن.
Teگi, قورقىتۋشىنىڭ ءوزi بip قورىقسا موڭكىتە قورقاتىن سياقتى ما، قالاي!
گۇلجان شەشەمىزدى «كۇلە اپا» دەپ اتايتىنبىز. مەن عانا ەمەس، بۇكىل ۇيدەگى ۇلكەن-كىشى ون ادام - ءبارىمىز دە كۇلە اپامىزدان قورقاتىنبىز. ءبىز كوبەيگەن سايىن اكەم باسەڭدەپ جاسي بەرىپتى. ءبىزدىڭ بىرەۋىمىز تۋىلعان سايىن ونىڭ بip «جىنى» قاشىپ، اقىرى «جىننان» ادا بولعان ءتارىزدى. بip بالا قوسىلسا كۇنىنە بip كۇزەننىڭ ءىنىن ارتىق قازۋ مىندەتى قوسىلعانداي، ماشاقات اۋىرلاپ-اۋىرلاپ بارىپ، قۇلاقتان باسىپ العان كورىنەدى. سيرەكتەۋ قارا ساقالدى، كەڭ يىقتى، شىعىڭقى كەڭ كەۋدەلى، دەنەلى قارا كەدەيدىڭ جۋان باسى امسە تومەن، امسە ويدا بولاتىن. جۇرگەندە كەۋدەسى كەرىلە تۇسكەنىمەن، باسىن تومەن سالا تەڭسەلىپ-ىرعالىپ، اسىقپاي جاي جۇرەتىن. مۇنىسى سول اۋىر جۇكتى ارەڭ كوتەرىپ كەلە جاتقاندىعى ەكەنىن كەيىنىرەك ءتۇسىندىم. شيەتتەي جەتى بالا مەن ەكى ايەلدى باعۋ جالعىز اتتى جاپپارعا وڭاي ما! سىرتتاعى الەۋمەتتىك سوزدەرگە زاۋقى جوق، قاسىندا بipey ايقايلاپ تۇرسا دا ەستىمەگەندەي، باسىن تومەن سالعان بويى ءۇنسىز جۇرە بەرەتىن. «جىنى قاعىلعان» ادامداي كورىنگەنىمەن، كۇلە اپامىزدى بۇكىل ءۇي-ىشىندە وسى كىسى عانا قايمىقتىرا الاتىن. سول كوزىنىڭ اعىندا قاراشىعىنىڭ سىرت جاعىن الا بىتكەن قالى بار eدi, اشۋلانعاندا سول قالى قىپ-قىزىل بولىپ بادىرايا قالاتىن. كۇلە اپامىزدىڭ شاڭقىلى سول قالى كورىنىسىمەن-اق تىيىلا قويۋشى ەدى.
بۇل شەشەمىزدەن كورگىلىكتى اكەمىز جوقتا كورەتىنبىز. ءبىز عانا ەمەس، ءوز كۇرساعىننان شىققان بيسارا مەن بيعادىل دە كورەتىن، مەنىڭ شەشەم ول كىسىگە قاتتى سويلەمەيتىن. سوندىقتان كۇلە اپامىز شاڭق ەتە تۇسكەندە ساپ بولا قالاتىنبىز. بىراق قارىن اشقان كەزدە قىڭقىلداماي دا بولمايدى عوي. «قارنىم اشتى» دەپ جەكە بىرەۋىمىز عانا قىڭقىلدايتىن بولساق، پالەگە قالۋشى ەدى، «قارنىڭا قارا پىشىق كىرسىن!.. ءۇي، كوكتەي ورىل!» - دەپ باج ەتە تۇسەدى. سوندىقتان ادەتتە سىبىرلاسىپ الىپ، ءبارىمىز ءۇن قوسا قىڭقىلدايتىنبىز. مۇنشالىق ۇلكەن كوللەكتيۆكە نان قايدا وندا!
- كۇلە اپا، بيداي، بيداي! - دەيتىنبىز. ءبىزدىڭ اۋىرلىعىمىزدى كوتەرىپ ازاپقا باتىپ جۇرگەن اكەمىز عانا ەمەس، شەشەلەرىمىز دە امسە قىرىسپەر، البارىندى ەدى. ءار ۇيدەن ەسكى-قۇسقى، تەمىر-تەرسەك، كيىز-جاباعى جيىپ اكەلىپ، كەشكە دەيىن باسا الماي جاماۋ-جاسقاۋمەن بولاتىن. مۇندايدان اسىرەسە، مەنىڭ شەشەمنىڭ قولى بوسامايتىن دا، ءبىزدىڭ بىرلەسكەن تالابىمىزدى كۇلە اپاعا قايتالاپ جەتكىزەتىن. ول كىسى قوقىر-سوقىرىن قويا سالىپ، قارعاي-سىلەي تۇرگەلەتىن دە، قازاندىققا وت جاعۋعا كىرىسەتىن. مۇندايدا وت تەز تۇتانسا، ءبارىمىز دە جادىراي قالاتىنبىز. ەكى-ءۇش ۇرلەگەندە تۇتاي قويماسا، قىرسىقتىڭ شونەسى سوندا كەلىپ شىرمايتىن: كۇلە اپامىز وتتى ۇرلەي-ۇرلەي، تۇتاي قويماسا، تۇكىرىپ-تۇكىرىپ جىبەرەتىن دە وعان دا كەگى قايتپاعانداي، شاۋگىمدەگى سۋدى وتقا قۇيا سالاتىن. ءتىپتى، كەيدە سونشالىق اشۋلاندىرعان قىرسىقتى وتقا ءوزىنىڭ «كەسىلاتاسىن» دا قۇيىپ جىبەرۋگە دايىندالا باستايتىن. كۇرەستىڭ بۇل كەزەڭىنە جەتكەندە شەشەم ورنىنان قارقىلداپ كۇلە تۇراتىن دا، وت پەن كۇلە اپامىزدىڭ اراسىنا تۇسە قالىپ، وتتى ءوزى جاعۋعا كىرىسەتىن. ءبارىمىز دە: «قويان-شابان، وت-جۇيرىك، قويان-شابان، وت-جۇيرىك» دەپ شۋلاپ كەتەتىنبىز. شىن ماقتاسا وت تەز تۇتايدى دەپ قاتتىراق شۋلايتىنبىز.
كۇلە اپامىز وت جانعان سوڭ عانا رايىنان قايتاتىن دا، باقىرعا بيداي قۋىرا باستايدى. سوندا دا اشۋى ەركىن تارقاي قويماي، قارا التىن ءجۇزى مەن ەتتى ەرنى كوكايازدانىپ ىزعار شاشىپ تۇراتىن. مۇنداي كەزدە ءبىز وتقا ەنتەلەمەي كەيىنىرەك تۇرۋعا ءتيىستىمىز. ولاي ەتپەگەندە بوربايىمىزعا وت شاشىلىپ تا كەتەتىن.
وسىنداي قۇرىشتاپ تۇرعان اشۋىن بايقاي الماي، بيعادىل ەكەۋمىز ءبىر كۇنى ۇلكەن جازاعا ۇشىراپ قالدىق، باقىر قاتتى قىزىپ بيداي بىتىرلاپ جاتقان شاقتا ەكەۋمىز دە جالاڭاش ەدىك. باقىرداعى ويناقتاپ كەتكەن بيدايعا سابىرسىزدىق ەتىپ تونە بەرىپپىز. كوز ىلەستىرگەن جوق، كۇلە اپامىز قىزىپ كەتكەن اشۋلى باقىردى جالماڭ-جالماڭ ەتكىزىپ، ەكەۋمىزدىڭ بۇيىرىمىزگە ەكى باسىپ ۇلگەردى. ەكەۋمىز بىردەي بىج ەتە تۇستىك تە، ەكەۋمىز ەكى جاققا سول بيدايشا تۋلاپ الا جونەلدىك...
ءتورت-بەس جاڭاسىنداعى ايداي يىلگەن سول تاڭبا، مەنىڭ وڭ بۇيىرىمدە ءالى تۇر.
راقىمدى «تەرگەۋشىم»، ءوز كوزىڭىزبەن كورىپ، سول تاڭبانى قابىل الىڭىز، «جازالاۋ جاعىنان سىزگە جەتە الماسا دا، سيپاتى جاعىنان جەتە قابىلداۋ قابىلەتى بار وزىڭدەي سوت باسقان تاڭبا عوي»، سول كەزىمنەن باستاپ-اق مەنىڭ ومىرلىك جازا تاڭباسى باسىلعان، تاڭبالى قىلمىسكەر ەكەندىگىمنىڭ ەڭ سەنىمدى ايعاعى وسى.
ءىى
مەن ول كەزدە ەس بىلگەنىممەن، اندا-ساندا ءبىر زارۋەرلىگى بولماسا سويلەمەيتىنمىن. سوندىقتان ۇلكەندەر دە، كىشىلەر دە مەنى «مىلقاۋ» دەپ اتايتىن. كىشى اتالارىمىزدىڭ ءۇي-ىشتەرى مەنى جۋاس دەپ، جاقسى كورەتىن بولدى، ول ۇيلەردىڭ قايسىسىنىڭ بولسا دا بالالارى از ەدى. سوندىقتان، «بالا بازارىنا» بالا تاڭداعاندا مەنى سۇرايتىن. ويتكەنى، مەنەن ءتورت جاس ۇلكەن بيعازى «تىم ەرەسەك»، بالا ەتىپ اكەتۋگە «سىڭبەيتىن قۋ»، ال مەنەن ءبىر جاس كىشى بيعادىل «تىم تەنتەك»، ولاردان كىشىلەرى - وتە كىشكەنە، شەشەلەرىنەن ايىرىلسا جىلاپ توقتامايدى «اۋرەسى كوپ». سول ءۇشىن مەنىڭ بازارىم ءجۇرىپ كەتتى. ارقايسىسى ءوز ۇيلەرىنە اپارىپ بالا ەتىپ الىپ كوردى، بىراق، سويلەمەيتىن «مىلقاۋ» بولعانىممەن ءىشىمدى ءبارى سايراپ تۇراتىن. «ءىش مەرەزدىگىم» بارعان ۇيىمدە كوپ وتپەي اشكەرە بولىپ قالىپ ءجۇردى. مەنى الدىمەن نۇرجان يەلەنىپ، ەكى بەلدىڭ استىنداعى «الىس» اۋىلىنا اكەتتى. جات ۇيدە جاسقانىپ، «وتە ادەپتى»، «سۇيكىمدى» بولىپ ءجۇردىم. «ولەڭ ايت!» دەپ مەنى ىڭىردە ەرمەككە اينالدىرىپ، زورلايتىن بولدى. ءوز ۇيىمدە بيعادىلگە قوسىلىپ ايتاتىن «ەكەۋ-اي» دەيتىن ولەڭىمدى تەرلەپ-تەپشىپ قينالا، بۇعىپ وتىرىپ ايتىپ بەرەتىن بولدىم.
«ءوزىم سىلقىم، ءوزىم سال، مەن كىمگە زار، وي، ەكەۋ-اي» - دەپ اياقتايتىن جالعىز اۋىز ولەڭدەگى «زار» سوزىنە ءتىلىم كەلمەي «سور» دەيتىنمىن دە كۇلكىگە مازاققا قالاتىنمىن. قىزىل-سارى سەمىز نۇرجان بۇعان بارلىق قارنىمەن سولقىلداپ كۇلەتىن بولدى.
- سەن جاپپارعا سورسىڭ، اۋزىڭدى..! - دەپ بوقتاي كۇلەتىن. مۇنىسىنا مەن ىشتەي قورلاناتىنمىن. بۇل ءۇي تاماقتى ايامايدى، شىتتان كويلەك-شتان دا تىگىپ بەرگەن. سوندىقتان، قورلانا وتىرىپ-اق تالاپتارىن تاعى ورىنداپ، «قوتىر تورعاي» دەيتىن ەرتەگىمدى دە ايتىپ بەرىپ ءجۇردىم.
ءبىر كۇنى ماعان قويعان تالابى شەكتەن اسىپ كەتتى:
- جاپپاردى بوقتا! ءمادياندى بوقتا! - دەپ تالاپ ەتتى. ۇندەمەي قويىپ ەدىم.
- ماعان بالا بولساڭ، بوقتا! - دەپ توقالى زورلاي ءتۇستى. - بار، ەسىككە بارىپ تۇرىپ بوقتا!.. پالەنىڭدى، تۇگەنىڭدى دەپ بوقتا!..
ورنىمنان كوتەرىپ تۇرعىزدى. مەن ەسىكتىڭ كوزىنە بارىپ وتىرىپ الدىم دا، سولقىلداپ جىلادىم-اي كەلىپ. سول ەسىكتەن كوتەرسە دە تۇرماي بۇلقىنىپ، جۇدىرىقتاپ جاتىپ الدىم. تاماققا شاقىرسا كەلمەي، تاماق تا ىشپەي قويدىم. ودان سوڭ رىسالدى دەيتىن مالايىنا كوتەرتىپ، تورگە اكەلدىردى، ۋاتىپ، پالەن كيىم، تۇگەن كيىم تىگىپ بەرەتىنىن ايتىپ الداسا دا ۋانبادىم. ەل جاتقاندا جاتپاي، وتىرىپ الىپ جىلادىم...
- ءۇيىن ساعىنعان ەكەن مىنا ارامزا! «قاسقىردىڭ كۇشىگى تاۋعا قارا ۇليدى» دەگەن وسى!.. - دەپ نۇرجان اۋىز ۇيدەن مالايى رىسالدىنى شاقىرىپ الدى دا، سول ءتۇنى مەنى ۇيىمە اپارىپ سالۋدى تاپسىردى وعان. رىسالدى مەنى ءتۇن ورتاسىندا توڭعا وراپ، تۇيەمەن ۇيىمە اپارىپ قايتتى.
- ساعىندىڭ با، قارعام؟! - دەپ شەشەم قۇشاقتاپ كوتەرىپ الدى مەنى. مەن ءۇن سالىپ ەڭىرەي جىلادىم، - بىرەۋ ۇرىستى ما؟.. اتتەرىس ۇردى ما؟
مەن جاۋاپ قايىرمادىم، «اتتەرىس دەگەنى» نۇرجاننىڭ الگى توقالى ەدى. شىن اتى «مايلى» بولاتىن. بابامىزدىڭ ءبىرىنىڭ اتى مايلى بولعاندىقتان، شەشەم بۇل ابىسىنىن «اتتەرىس» دەپ اتايتىن. «اتتەرىس» - بالا تاپپاعان، شايپاۋ، «سۇلۋ قارا» ەدى. بايبىشەسىنەن تۋىلعان ۇلكەن ۇلى ءولىپ، جالعىز كىشى ۇلى عانا قالعان نۇرجان مەنى ارتىمنان نەشە رەت سۇراپ كەلسە دە بارماي قويدىم.
بۇدان سوڭ مەنى ىلە-شالا ەكىنشى كىشى اتامىز - قۇلنازاردىڭ ءۇيى سۇرادى. مەن ەس بىلگەندە كىشى اتالارىمىزدىڭ ءبارى «مارقۇم» اتالعان ەكەن. ول ءۇيدىڭ ءبيى، قۇلنازاردىڭ بايبىشەسى - اسپەت دەيتىن اسقان جومارت تا، الاقۇيىنداۋ مىنەزدى شەشەمىز مەنى جانە اسىراپ الماقشى بولدى. بۇل كىسى دە بالا تاپپاي، ەرىنە وزدىگىنەن توقال اپەرىپ، سودان تۋعان ءۇش-ءتورت بالامەن وتىرعان، وتە بالاجاندى ادام ەدى. كىشكەنە بالانى كورسە-اق اينالىپ، ۇيىرىلە تىستەپ، ءيا، شىمشىپ جىلاتاتىن.
مەنى ول كىسى تىستەپ تە، شىمشىپ تا جىلاتپادى. تاعى دا سول اسىراندىلىقتىڭ «جاپپاردى بوقتا، ءمادياندى بوقتا»، «مەنىڭ بالام بولساڭ ولاردى بوقتايسىڭ!» دەيتىن كەزەڭىنە جەتكەندە شىعىسا الماي قالدىق. اسپەت شەشە بۇلاردى بوقتا دەسە ءجونى دە بار شىعار، جاپپاردىڭ شەشەسى تۇستاس قوي، سويتسە دە ونداي قورلاۋشىلىق نۇرجان ۇيىنەن كەك بولىپ ساقتالعانى سەبەپتى، بۇل ۇيدەن دە مەنىڭ جۇرەگىمە تىكەندەي قادالدى. بۇل بۇيرىقتى دا ورىنداماي تاعى دا جىلاپ وتىرىپ الىپ قايتىپ كەلدىم.
مەنىڭ ءبىراز تۇراقتاپ بالا بولعان ءۇيىم - قۋاندىق اعامىزدىڭ ءۇيى بولدى. قۋاندىقتا بالا جوق ەدى. بۇل ۇيدە اجەمىز، قاينىش دەيتىن كەڭ مىنەزدى جەڭگەمىز بار. بۇلاردىڭ ءبارى دە ءوز اكە-شەشەم سياقتى جايلى بولدى. ەڭ جاقسىسى - «جاپپاردى، ءمادياندى بوقتا!» دەمەگەندىگى. ونىڭ ورنىنا: «اپاڭدى ساعىنساڭ بارىپ كەلە عوي!.. مەن ەرتىپ اپارىپ كەلەيىن بە؟» دەيتىن قاينىش. ءوزىم عانا ءۇنسىز بارىپ، ءتىلسىز قايتىپ كەلىپ ءجۇردىم.
بىراق بيعادىل جىندىمەن ەركىن ويناپ، ەركىن شايناسۋعا نە جەتسىن!..
ءسويتىپ جۇرگەندە ماعان شەشەك شىقتى دا، ءوز شەشەمنىڭ كۇتىمىنە قايتىپ كەلدىم. ءبىر ءتاۋىرى شەشەك جەڭىل شىقتى. جازىلىپ تۇرعانىمدا كوشى-قون بولىپ، تۇيەلى ءۇيدىڭ ءبارى كوشىپ كەتىپتى دە، ءبىزدىڭ ءۇي جالعىز قالىپتى.
جۇرتتا قالۋ ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ادەتى ەدى. اۋىلداستارىمىز بارىپ قونعان سوڭ عانا ءبىزدىڭ ۇيگە ءبىر-ەكى تۇيە، ەكى-ءۇش جىلقى بوسايتىن. اكەمىز سونى الىپ كەلگەن سوڭ عانا كوشۋگە كىرىسەتىنبىز. ءبىزدىڭ قولعابىسىمىز - تۇيەگە تەڭ بولىپ، الدىمەن توڭعا ورانىپ ارتىلعان كەبەجەگە كىرىپ، وتىرىپ الۋ عانا ەدى. جاپپاردىڭ بارلىق قازىناسى - ءۇش-ءتورت كەبەجە بالا. مەندەي كىشكەنەلەرىنىڭ ەكەۋى ءبىر كەبەجە بولعاندا، ەرەسەكتەردىڭ ءاربىرى ءبىر كەبەجەگە ارەڭ سياتىن.
بيعادىل ەكەۋمىز قۇيىپ قويعانداي ءدال ءبىر كەبەجە بولىپ وتىرا قالاتىنبىز. ەكەۋمىزگە اكەمىزدىڭ ءبىر ەسكى تونى عانا مولىنان جەتەتىن. العاشىندا ەكەۋمىز قۇداي قوسقانداي تاپ-تاتۋ وتىرعانىمىزبەن، ارتىنان زەرىگە كەلە، قۇداي قوسپاعانداي بولا قالاتىنبىز. ۇلكەن كەبەجەدە تىشقانداي-تىشقانداي - ەكەۋمىز عانا وتىرىپ، سىيىسپاي، ءتىپتى ەكەۋمىز ەكى دۇنيەگە سىيماستاي اۋقىم تۋدىراتىنبىز. وقيعا كوبىنەسە بيعادىلدىڭ تىنىشسىزدىعىنان تۋىلاتىن. تاۋقۇمىنان ءۇرجار - ەگىنسۋعا دەيىن كورىپ قىزىقتاۋعا لايىق تالاي كورىنىستەردىڭ بولۋى مۇمكىن عوي، كەبەجەگە كىرىسىمىزبەن-اق بىزگە ەش نارسە كورىنبەيتىن دە، «تۇرمەنىڭ» سىرتىندا اتپەن كەلە جاتقان اكە-شەشەلەرىمىزدىڭ مىناۋ پالەن، مىناۋ تۇگەن دەگەندەي تاماشالاۋ سوزدەرىن ەستي قالسا-اق، بيعادىلدىڭ دەلەبەسى قوزىپ، ەلەڭ قاعىپ ورنىنان اتىپ تۇرا قاراعىسى كەلەتىن. ەكەۋمىزدىڭ جامىلىپ وتىرعان تونىمىز ورتاق بولعاندىقتان، ارينە، «مىلقاۋ» كورشىنىڭ مازاسىن الماۋ كەرەك ەدى. مازانى الماعاندى قويىپ ول ۇستىندەگى جارتى تونىن جۇلىپ اكەتىپ توڭدىراتىن دا.
سودان بارىپ «دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالاتىن». بيعادىل توندى اشىپ تاستاپ، اتىپ تۇرا بەرگەندە، مەن «وتىر!» دەپ شىمشىپ الاتىنمىن. تاماشالاۋدى تاستاي سالىپ ول شىنتاعىمەن شەكەمە قاعىپ قالاتىن. مەن قۇلاقتان الىپ تۇسكەندە، ول مەنىڭ دايار قۇلاعىما جارماسا كەتەتىن. بۇل دۇنيەدە ەكەۋمىزدى اراشالايتىن، ءيا، كەلىسىمگە شاقىراتىن كىم بولسىن، بىرەۋمىز تولىق جەڭىلگەندە عانا ايقايلاپ «ون سەگىز مىڭ عالامعا» جار سالاتىنبىز. ارينە، جار سالۋشى جانە بيعادىلدىڭ ءوزى بولىپ شىعاتىن. سوندا عانا قۇدايداي اقىرىپ اكەمىز جەتەدى دە، كەبەجەنى قامشىمەن سالىپ جىبەرەتىن، نايزاعاي تۇسكەندەي شارت ەتكەندە، قۇلاعىمىز تىنىپ قالۋشى ەدى. ءسويتىپ سوعىس ءورتىن سول قۇداي عانا وشىرە الاتىن، سوعىسقۇمارلار جىم بولا قالاتىنبىز.
كوشكەندە باسقا اعا-باۋىرلارىمىزدىڭ قايسىسى قاي دۇنيەدە - «قاي تۇرمەدە» وتىرعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلمەسە، ءبىز قايدان بىلەيىك. قونىسقا جەتىپ، تۇيە شوككەندە عانا جاۋدىراپ، ءبىر-بىرىمىزگە جىل قۇسىنداي جىپ-جىلى كورىنە كەتەتىنبىز.
- كەبەجەدەن شىعىسىمەن قاينىش كەلىپ، مەنى قولىمەن جەتەكتەي جونەلدى.
ەندىگى كوشكەندە مەن سەنى كەبەجەگە تۇسىرمەيمىن! - دەدى ول. - تەپكىشەك سالىپ، جۇپ-جۋاس جورعا تايعا مىنگىزەمىن!
وسىنداي جاقسى ۇمىتپەن مەن قوزى قايىرۋعا جۇلقىنا كىرىستىم. قوي ورگەن سوڭ قاينىش قوزىنى كوگەننەن اعىتىپ بەرەدى، مەن قوزىنىڭ سوڭىنا تۇسەمىن. قاينىش قوزىنى ساناۋدى ۇيرەتەدى. مەن سان بىلمەيمىن دە، ساۋساعىمدى كورسەتىپ «مىناداي قارا، مىناداي قوڭىر، مىناداي الا، مىناداي قاسقا قوزى» دەپ قاينىشتى رازى ەتەتىنمىن. بار-جوعى جيىرما شاقتى عانا قوزى ەدى. ءبارىنىڭ ءتۇر-ءتۇسىن ءبىلىپ الىپپىن. قوي كەلە جاتقاندا قوزىنى قايىرىپ قايتاتىنمىن. قاينىش كوگەندەسەدى دە، كەم شىعىپ قالسا قايسىلارى جوق ەكەنىن مەنەن سۇرايدى، مەن ۇندەمەي ساۋساعىمدى ءبىر-بىردەن ۇستاپ ءجۇرىپ تۇگەندەپ شىعامىن دا، كەلمەي قالعان قوزىلاردىڭ ءتۇرىن ايتا، ولاردى ىزدەۋگە جۇگىرەمىن. ءسويتىپ، تۇرىنە قاراپ ىزدەپ، تاۋىپ اكەلىپ ءجۇردىم.
قوزى كوگەندەۋ كەزىندە، كەيدە ءوز اكەم كەلىپ قىزىقتاپ قاراپ تۇراتىن بولدى.
- مىلقاۋىم قالاي، قوزىنى جاقسى باعىپ ءجۇر مە! - دەپ سۇرايدى كەلىنىنەن.
وعان قاينىش مەنى قاتتى ماقتاپ بەرىپ ءجۇردى.
- مەنىڭ بالام - شوپان اتانىڭ ناق ءوزى، كوزى بۇركىتتىڭ كوزى سياقتى. قانداي قوزىنىڭ جوق ەكەنىن قاراي سالىپ بىلەدى! - دەگەندە مەن كوزىمنىڭ قيىعىمەن اكەمە قاراپ قويامىن.
بىراق، ەل جايلاۋدان تۇسەر شاقتا جورعاتايعا مىنەمىن دەپ جۇرگەن ءۇمىتىم جاقىنداپ كەلە جاتقان ءبىر كۇنى ابىرويىم ايرانداي توگىلدى: ءبىر قوڭىر قاسقا قوزىم كەم بولىپ شىقتى. ءارى ىزدەپ، بەرى ىزدەپ اقىرى ونى تاپقان بولدىم دا ايداپ كەلىپ كوگەندەپ قويدىم. قاينىش قوي ساۋىپ بولعان سوڭ قوزى جامىراتقاندا بۇل قوزىدا ەنە جوق، ءبىزدىڭ قويدا قوزى جوق بولىپ شىقتى. ءسويتىپ، قىلمىسىم اشكەرە بولىپ قالدى. الگى مالدانعان قوزىم اسپەت شەشەمدىكى ەكەن. ارتىنان يەسى ىزدەپ كەلىپ الىپ كەتپەسىن بە! كەشىندە اسپەت شەشە كەلىپ قۋاندىققا ايتىپ كۇلكىگە اينالدىردى مەنى. اسپەت كۇلكىشىل دە، وتە سىقاقشىل ەدى. ءوز باسىمدى جەردەن الا الماي بەتىم كۇيىپ وتىرعاندا:
- اكەڭ، جىندى عوي، كاپىر! - دەپ بەتىمدى شىمشىپ كەپ الدى. بۇعان دا جىلامايتىن ەدىم.
- جاكەڭ جىندى بولسا دا، قوزى ۇرلامايتىن! - دەپ «ساپ-ساۋ» قۋاندىق قوستاي كۇلدى. «جىندى كەمپىر» ءسوزىن قۋاندىق اعا قوستاعاننان كەيىن-اق مەنىڭ شەگىمە جەتپەسىن بە! كوزىمدى باسا بەرگەنىمدە مۇرنىمنان دا ىتقىپ كەتتى، تۇرا جونەلدىم. قاينىش قۋالاسا دا قاراماي، جۇگىرگەن بويى ۇيگە جەتىپ، اكەمنىڭ جاماۋلى تىزەسىن قۇشاقتاي بارىپ جىعىلدىم. ءىڭىر بويى سول جاتقاننان تۇرماي جىلاي بەرىپپىن.
سول قوزىنىڭ تابىلعان-تابىلماعانىن بىلمەيمىن. ونى ماعان ايتقان ەشكىم بولمادى. بىراق، «جاكەڭ جىندى بولسا دا قوزى ۇرلامايتىن» دەگەن قۋاندىقتىڭ كۇلكىسى ەسىمنەن كەتپەي، ولاردى كورسەم-اق قورلاناتىن بولدىم. قايتىپ بارماي قويدىم دا بۇل قىلمىستىڭ سالدارىنان جورعاتايعا مىنبەي-اق كەبەجەگە ءتۇسىپ كەتە بەردىم.
قۇرمەتتى «تەرگەۋشىم»، مەن - كىشكەنتاي كەزىمنەن-اق تۇرمەدە - تار كامەرادا وسكەن قىلمىستىمىن. زور قىلمىستى بولماسا سول كەزدەن-اق قامالار ما ەدىم. قازىرگى قىلمىسىمنىڭ ءتۇپ تامىرى مەندە ازەردەن-اق بار ەكەن. شەشەمنىڭ ەمشەك سۇتىمەن ءبىتىپ، بۇلشىق ەتتەرىمنىڭ تالشىقتارىنا اينالىپ كەتىپتى. بۇل قىلمىس سول كەزدىڭ وزىندە-اق مەنى جاقسى كيىم مەن جورعاتايدان جۇرداي ەتىپ، اكەمنىڭ جىرتىق تونى مەن كەبەجە تۇرمەسىنە قۋىپ تىعىپتى عوي! ازەلدەن بار بۇل ارام تامىرىمدى دەلوڭىزعا مىقتاپ ورنالاستىرعايسىز دا، «قىلمىسى سۇيەگىنە بىتكەن تۋما قىلمىستى» دەپ ۇكىمسىزگە قوسقايسىز.
ءىىى
تاۋقۇمعا سول جىلى كۇز اياعىندا كوشىپ قايتقانىمىزدا، نەلىكتەن ەكەنىن بىلمەيمىن، قامىس تامىمىزعا بارماي، ءبىر جاداعايلاۋ سايداعى بوتەن قىستاۋعا كەلدىك. ءبىزدىڭ ءۇي كىرپىشتەن قالاعان ەكى بولەك، ءتورت اۋىزدى جاقسى تامعا ءبولىنىپ ءتۇستى. گۇلجان شەشەمىز بيسارا، بيعادىل، نۇرعايشالارمەن ايىرىم ءۇي بولىپ الدى. اكەم دە باسىن تومەن سالىپ جۇرەتىنىن قويىپ، ءتىپتى نۇرلانىپ قالعان سەكىلدى.
ىڭعاي جاقسى كيىنەتىن كىشى اكەلەرىمىزدىڭ ءۇي ىشتەرىنەن ەشكىم بۇل قىستاۋعا كەلمەدى. «اكەڭ جىندى» دەيتىن ءسوزدى دە مەن ەستىمەيتىن بولدىم. بۇل قىستاۋعا تۇسكەن ادامنىڭ بارلىعى، بۇرىن مەن كوپ كورگەن، جالبىر-جۇلما، امسە جۇدەپ جۇرەتىن ادامدار ەكەن دە، قازىر مەنىڭ اكەم ءتارىزدى بويىن كوتەرىپ، شيراق جۇرەتىن بولىپ الىپتى. ەرەكشە ادەمى كيىنگەن بىرەۋى بولماعانىمەن، يت تالاعانداي ەرەكشە جىرتىق كيگەنى دە كورىنبەدى. بۇل قىستاۋعا العاش كەلگەندە ماعان ەڭ جاعىمسىز تيگەنى - بيعادىلمەن بىرگە تۇرماۋىم عانا بولدى. بيعادىل باسقا ۇيدە، مەن باسقا ۇيدەمىن. قىس تۇسىسىمەن ۇيدەن شىقپايتىن ادەتىمىز ءدال وسى كەزدە مەنى ەرەكشە تۇرمەدەي ەزدى. باسقا ويىننىڭ ءجونى بولماعاندا، بيعادىلمەن بىرەر رەت قۇلاقتاسىپ الساڭ دا ءىشىڭ پىسپايدى عوي. مەنىڭ ودان باسقا كىشكەنە باۋىرلارىم بۇل جونىندە بىلمەيدى. ۇرىپ قالساڭ «ىمما!» دەپ جىلاۋىنا قاراپ جانىڭ اشيدى دا، ماڭايىن باسپايسىڭ. ال، بيعازى كورشى اۋىلداعى كىشكەنە مەكتەپكە وقۋعا تۇسەدى دە، مەنەن ەرەكشەلەنىپ «پاڭ» بولىپ الدى. سوندا دا ىڭىرلەردە ونىمەن ايتىسپاي، لاج جوق، مەنىڭ ايتىسۋىم سوزبەن ەمەس، ارينە، قاعازعا جارماسىپ، ىرگە كۇش كورسەتۋ عوي. شەشەم ىلعي مەنىڭ ءسوزىمدى سويلەيتىن بولعاندىقتان، وعان جالىنۋدىڭ قاجەتى نە. ىڭىردە ول كەلىپ، كىتاپ-داپتەرلەرىنە ۇڭىلگەن كەزدە مەن كيمەلەپ، جامباستاي بارىپ تونەمىن. ول ارى قاراي ىعىسسا مەن ىرگە كەڭەيتىپ، ىلگەرىلەي وتىرامىن. بيعازى دا ەندى ىعىسارلىق تەرريتوريا قالماعان كەزدە ماعان ەرىكسىز جالىنادى دا، ءبىر قارىنداشىن بەرىپ الدىما جامان قاعازىن قويادى. تىنىش وتىرۋىمدى وتىنەدى. سونان سوڭ مەن دە نايىنساپتىق قىلماۋعا تىرىسامىن،. جالعىز-اق شارت: ول "ا", "ب" دەپ وقىعاندا ءۇنىن ەستىپ، قاراعان ارپىنە مەن دە قاراي وتىراتىن جاقىندىقتا بولۋ. ءسويتىپ ونىڭ اۋزىنا ءبىر، قاعازعا ءبىر قاراۋمەن بولامىن. ءتىپتى تەسىرەيىپ كەتەتىندىگىمنەن بولار، ول كەيدە كۇلىپ جىبەرىپ، قاشا جونەلەدى.
- اپا، مىنا مىلقاۋىڭا تىنىش وتىر دەشى! - دەپ ارىز ايتا قاشادى.
- ول نەندى الدى، تىپ-تىنىش وتىر عوي! - دەپ شەشەم ارىزشىنىڭ ءوزىن تەرىسكە شىعارادى. ول لاجسىز قايتا وتىرادى دا، مەنىڭ ءىشىمدى پىسىرۋ ءۇشىن اۋزىن جىبىرلاتپاي ىشىنەن وقۋعا كىرىسەدى. سول سەبەپتى كەلىسىمدى مەن قايتا بۇزامىن. يىعىممەن شىنتاعىن قاعامىن.
- مىنانى وقىشى!.. مىناۋ نەمەنە؟ - دەپ وندىرشەكتەي كىرىسەمىن. مۇنىڭ ءوزى جانجالعا اپاراتىن جول ەكەنىن ۇلكەن جىگىت بولعان بيگەلدى بىلەدى دە، وزىنە ءتۇسى تانىس ارىپتەرىن ماعان ۇيرەتە باستايدى. بىراق، ۇستازىم ەكەۋمىزدە قاعاز جوق ەدى. بۇعان كەيىنىرەك بيگەلدى ءبىر امال تاپتى: قوي مەن ەشكىنىڭ جاۋىرىن سۇيەگىن جيىپ اكەلدى. ەكەۋمىز ەكى مۇجىق قارىنداشپەن بىلگەنىمىزدى سوعان شيمايلايتىن بولدىق. ءوشىرىپ تاستاپ قايتا جازۋعا وڭاي، ناعىز كەدەي قولدى، كەلىسكەن "قاعاز" وسى ەكەن! ۇلكەندى-كىشىلى ەكەۋمىز بۇل مەكتەپتى "كەمەلدەندىرە" تۇستىك. سيىر مەن جىلقىنىڭ جاۋىرىنىن دا تاۋىپ، بيگەلدى مۇعالىمگە جۇگىردى ءبىر كۇنى، "لەنين", "ستالين", "جاپپار", "قۇرمان", "بالپاڭ", "بالتەكەي" دەپ ايقىن جازدىرىپ اكەلدى. ءسويتىپ ءبىز، پەداگوگتەردىڭ ءتارتىپ ەرەجەسىن ءبىر-اق بۇزدىق. ارىپتەردى جەكە-جەكە ۇيرەنبەي-اق ادام اتتارىن سۋرەتشە سىزىپ، جازا جونەلەتىندى شىعاردىق. بيعازىشا شوكىمدەپ وتىرماي، شەڭگەلدى ءبىر-اق سالدىق. بيگەلدى اكەممەن بىرگە اڭعا كەتكەندە دە مەن بۇل "عىلىمنان" باس المايتىن بولدىم. قىستاۋدا بۇل التى كىسىنىڭ اتى جازىلماعان جاۋىرىن قالمادى. "شابىتىم" كەلە قالعان كەيبىر كەزدەردە توقباس جىلىك پەن كارى جىلىككە دە، دالادا قۋراعان باستارعا دا تىزىلە قالىپ ءجۇردى. مەن جازعان "سۇيەك كىتاپتاردى" بيعازى كەيدە دالادان تاۋىپ اكەلەدى، بۇل "كىتاپتاردا" ول "مولدا" بىلمەيتىن ءارىپ كوپ ەدى. تىزىلگەن التى اتاۋداعى كەي ءارىپتى ول مەنەن سۇرايدى. مەن، ءوزىم جازسام دا، ول ءارىپتى بىلمەيتىندىگىمدى سەزدىرمەۋگە تىرىسامىن:
- بۇل سەن بىلمەيتىن ءارىپ! - دەي سالامىن دا مۇرنىمدى كوتەرە ءبىر تارتىپ قويىپ تەرىس اينالا بەرەمىن. سويتسەم دە، بۇل ءارىپتى ونىڭ ءوزى نە دەپ وقيتىندىعىن اڭدي وتىرامىن.
- مىنا مىلقاۋ ۇندەمەي وتىرىپ سەنەن وزدى، - دەيدى اكەم. ءسويتىپ، مەنى شەكتەۋدەن بيعازىنىڭ ءوزى شەكتەلەتىن بولدى ونىڭ كىتابىنا، كوزى مەن اۋىزىنا قانشا قادالسام دا ۇقىقتى بولىپ شىقتىم.
اكەم ءبىر كۇنى كۇزەن، قاسقىر، تۇلكى تەرىلەرىن ءتۇپ ۇيگە اكەلىپ قاتتاپ، قاپقا تىقتى.
- جۇزاعاشقا اپارامىن!... ساعان داپتەر، قارىنداش، ەتىك اكەلىپ بەرەمىن! - دەدى.
قۋانعانىمنان جۇرەگىم ىشىمدە جۇگىرىپ جۇرگەندەي سەزىلدى. ءوزىم دە ويلى-قىرلى شاپقىلاپ، قىستاۋدىڭ جەلكە جاعىنداعى بيىك شاعىلعا شىعىپ، ويناپ كەتكەندەي بولدىم. "الدىمەن انا ۇيدەگى بيعادىلگە بارامىن عوي!" دەپ ويلادىم.
- بيعادىلگە دە اكەلەسىڭ بە، اكە؟
- وعان دا اكەلەمىن...
اكەم تەرىلەرىن بوكتەرىپ، اتتانىپ كەتكەننەن باستاپ، دارەتتى سىلتاۋراتۋىم كوبەيىپ الدى («بۇل جۇمىستى» بۇرىن تابالدىرىقتان جونەلتە سالۋشى ەدىك). اياعىما شەشەمنىڭ كەبىسىن ءىلىپ الىپ شىعىپ، ءۇيدىڭ ارتىنا بارا اكەم اسقان بەلگە قاراپ تۇراتىن بولدىم. جاۋىرىنعا جازىپ وتىرعاندا دا دالادان ات ءدۇبىرى ەستىلگەندەي، ەلەندەپ قالىپ، تۇرا جونەلەمىن.
- سەن ءوزىڭ تىنىشسىز بولىپ كەتتىڭ عوي، - دەپ شەشەم كىنالاي بەردى، - اكەڭ كەتكەلى جازعانىڭ ەكى-اق جاۋىرىن!
- ولاي بولسا ءار كەشتە ءۇش جاۋىرىننان جازىپ ءوشىرىپ ءجۇرمىن عوي!
- ساعان مەن كيىز شارىق تىگىپ جاتىرمىن. ەگەر كوپ ءجۇرىپ كەتەتىن بولساڭ، سىپىرىپ الامىن!
- الساڭ الا بەر، اكەم ادەمى ەتىك اكەلەدى! كيىپ الامىز دا، بولتاي اعامشا بىلاي-بىلاي ءجۇرىپ كەتەمىز باياعىسىندا! - دەپ ادىمداپ-ادىمداپ ءجۇرىپ كەتىپ ەدىم. شەشەم قارقىلداپ كۇلدى، ودان سايىن ادىمداپ بارىپ، كىشكەنە بيعايشانى قاعىپ-جىعىپ الدىم. قىلمىس تابۋ وپ-وڭاي ەكەن. ول شىر ەتە تۇسكەندە الدى-ارتىما قاراماي ۇيدەن شىعا قاشتىم دا، قاردا جالاڭ اياق كۇرتىلدەتە جۇگىرىپ، گۇلجان شەشەمنىڭ ۇيىنە كىردىم. مۇندايدا بيعادىل پانا بولا ما، كۇلە اپامنىڭ ەتەگىنە بارىپ تىعىلدىم. ايۋداي اقىراتىن بۇل شەشەڭىز ايالى قورمالىمداي كورىنىپ كەتتى. باۋىرىنا باسىپ، ايمالاي بەردى ءوزى. بايقاسام، قۋعىنشى جوق ەكەن. سوندا دا تىعىلا ءتۇستىم. بۇل كىسىنىڭ مەيىرىمىن كوز اشقالى كورگەنىم وسى بولسا كەرەك، الدىندا جاتا بەرگىم كەلدى. قىپ-قىزىل بولىپ كەتكەن اياعىمدى ۋقالاپ، كويلەگىنىڭ ىشىنەن ومىراۋىنا باستى.
ەگەر توسىن قىلمىس وتكىزىپ قويماعان بولساڭ، توسىن تاۋەكەل بولماس ەدى دە، بيعادىلدى ءدال مۇنداي توسىنان كورە الماس ەدىم. مەن كەلە تىعىلعاندا، ول دا كەلىپ، باسىمدى سيپادى. ءسۇيىنشى سۇراعانداي، تاياۋ زاماندا ەتىكتى بولاتىنىن، قازىردىڭ وزىندە-اق كيىز شارىقتىڭ سىرىلىپ بولىپ قالعانىن ايتتى:
- كيىپ شىعىپ وينايمىز! - دەدى. مەن دە وسى قۋانىشتىڭ سالدارىنان قىلمىس وتكىزىپ العانىمدى ەسىمە ءتۇسىرىپ، ەسىككە جالتاقتاي بەرگەنىمدە شەشەم كىرىپ كەلدى، مەن تىعىلا قالدىم. بىراق، شەشەم كۇلە كىرگەن ءتارىزدى كورىندى. گۇلجان جازعىرا قارسى الدى ونى:
- ءۇي، بۇل نە قىلدى ساعان، قارعا جالاڭ اياق قۋعانىڭ نە؟
- قۋعانىم جوق، قايتىپ كەل دەپ شاقىرسام، قاشا بەردى ءوزى... سويتسە دە بۇل مىلقاۋ اكەسى كەتكەلى قۇتىرىپ كەتتى ءتىپتى!
- قۇتىرعام جوق، قۋاندىم! - دەدىم مەن بۇعىپ جاتىپ
اقتالىپ.
- اشۋمەن قۇتىرعاننان قۋانىپ قۇتىرعان جامان! - دەگەن شەشەنىڭ سوزىنە ەكەۋى قاتار كۇلىپ الدى.
- سەن عوي، - دەدى سونان سوڭ شەشەم. - قىمىر ەتسە-اق قويىپ قالىپ ءجۇرىپ بالالاردى قورقاق قىپ قويىپسىڭ!
بۇل سوزگە كۇلە اپامىز بۇرق ەتە ءتۇستى:
- قۋ شۇناق قۇداي! - دەپ مەنى ءوز شەشەمە لاقتىرىپ تاستادى دا، شاشى مەن بەتىن جۇلعىلاي بەردى. - ولگەنىڭە.. قۇداي، وسىنشا قىر سوڭىما ءتۇسىپ، سەنى قۇلدىر قىلعان مەن بە ەدىم، قۋ قۇداي!.. بالاڭنىڭ سۋ جۇرەك بولىپ تۋعانىن دا مەنەن كوردىڭ-اۋ قۇداي!..
مەنى ارقالاي تۇرەگەلگەن شەشەم:
- بولدى، ءجا! - دەدى، - سەنىڭ قىر سوڭىڭا تۇسكەن ەشكىم جوق قوي!.. زاڭسىز دەپ ءبولىپ قويىپ وتىرعان ۇكىمەت ەمەس پە؟ ايتپەسە مىنا ەكى بالانىڭ بولىنەتىن نە قىلمىسى بار ەدى. ىشتەرى پىسىپ ولگەلى ءجۇر!..بولدى، رۋ قۋدان ءوزىم اقتالامىن دەپ سەنى قارالاپ قويىپپىن!.. ەندى ولاي سويلەمەيىن!..
شەشەمنىڭ ارقاسىندا كەلە جاتىپ، بۇگىن ەدەل-جەدەل ەكى قىلمىس وتكىزگەنىمە وكىندىم. قۋانباسام، بيعايشاعا اياعىم تيمەيتىن ەدى دە، قاشىپ كەلمەسەم، اپالارىم ۇرىسپايتىن ەدى!..
ۇيگە كىرگەن سوڭ شارىقتى ءۇن-ءتۇنسىز ىسىرا بەردى. مەن بەس-التى جاۋىرىندى الدىما ءبىر-اق قويىپ جازۋىما كىرىستىم، كەشكە دەيىن وسى التى جاۋىرىندى تولتىرىپ، شەشەمنىڭ اشۋىن تارقاتقىم كەلىپ ەدى.
ءبىرازدان سوڭ بيعادىل ازان-قازان ايقايلاپ كىردى دە، "مىندەت" ورىندالماي قالدى. ول تاتۋ ۋاقىتىندا مەنى "قىراۋ" دەپ اتايتىن دا، جاراسپاي قالعاندا "مىلقاۋ" دەپ اتايتىن.
- قىراۋ!.. قىراۋ!.. مىنەكي كيىز ەتىك دەگەن! بيسارا تاتەم تەز ءبىتىرىپ بەردى!.. سەنىكى قايدا!.. ءۇي، سەن قۋ سۇيەك ءمۇجيتىن بولعانبىسىڭ، قولىڭمەن باسىپ وتىرعانىڭ نە؟
- بۇرىنعىداي ءار كۇنى بىرگە جۇرگەن بولساق، اسىرەسە كەبەجە ىشىندە وتىرساق، بۇل ءسوزى ءۇشىن قولىمداعى جاۋىرىنمەن ءبىر-اق سالار ەدىم ونى، قىس تۇسكەلى كورە الماي ساعىنىپ جۇرگەندىگىمنەن اشۋلانبادىم. شەشەمنىڭ قولىنداعى شارىعىما قاراي بەردىم. بيعادىلدىڭ سوزىنە تومەن قاراپ كۇلىپ وتىرعان شەشەم:
- قىراۋدىكى دە قازىر بىتەدى، - دەپ جەدەلدەتە ءتۇستى، - سەن دە جازۋ جازىپ ۇيرەن!
شەشەمدى اسىقتىرا المادىم مەن، قىلمىسىم بار عوي، ايتپەسە بيدايىقتاي قۋىراتىن ءجونىم كەلىپ-اق ەدى، قۇلاعىم قىزىپ وتىر. ۇندەمەي جازۋىمدى شۇقىلاي بەرگەن بولدىم. بىراق، كورە سالىسىمەن-اق بيعادىلدىڭ ساعىنىشى تارقاپ سالا بەرگەنى ءبىلىندى:
- مىنا شيمايىڭ نەمەنە، ەي، مىلقاۋ؟
مەن جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا جالعىز-اق:
- قۋ تۇرىك! - دەپ بۇرتيا قارادىم. ونىڭ ۇستىڭگى ەرنى تۇرىكتەۋ ەدى.
- مىلقاۋ!.. مىلقاۋ! - دەدى ول.
- شىجىڭ! - دەپ سالدىم مەن، توسەككە اندا-ساندا جىبەرىپ قوياتىنىن كورگەنىم بويىنشا ونىڭ ەڭ نامىستاناتىن ايىبىن بەتىنە ءبىر-اق باستىم.
- مىلقاۋ دۇلەي! - دەپ تۇرا قاشتى. مەن تۇرا قۋىپ ەدىم.
- ەي، توقتا، شارىعىڭ ءبىتتى! - دەپ شەشەم شاقىردى. مەن قايىرىلىپ تۇرا قالدىم.
- اكەم كەلدى، اكەم كەلدى! قىراۋ!.. قىراۋ! - دەپ قايتا تاتۋلىق اتىمدى شاقىرىپ، بيعادىل ايقاي سالدى دا تەرەزەنى كاقتى.
- اكەم كەلە جاتىر!
- شارىقتى قوڭىلتاياق كيە سالا جۇگىردىم. ەڭ العاشقى كيگەن اياق كيىمىم بولسا دا، ءبىراز قاراپ، كوز سۋسىنىمدى قاندىرىپ الۋعا مۇرشام جەتپەدى. ۇيدەن شەشەم دە شىقتى. ماڭايداعى ءار ۇيدەن ادام شىعىپ قاراپ تۇر ەكەن، ءبىز جەتكەنشە ەرەسەك بيعازى بارىپ، اكەمنىڭ الدىنا ءمىنىپ الىپتى. بيعادىل ەكەۋمىز جەتە بەرە اكەمىزدىڭ وتە كوڭىلدى ەكەنىن بايقادىق. بيعازىنى تۇسىرە سالىپ مەنى، سونان سوڭ بيعادىلدى الىپ بەتىمىزدەن ءسۇيدى. اتتىڭ ارتىنان بىرنەشە شۋىلداق ەرىپ كەلەدى. اكەمىز مىلتىق اكەلىپتى. "كىمدىكى" دەپ سۇراعانىمىزدا "ۇكىمەت بەردى" دەدى. ءوزى دە قۋانىشتى ۇنمەن ايتتى.
- ۇكىمەت نەگە بەردى؟
- «اڭدى كوپ اۋلا، قاسقىر، تۇلكىنى كوپ اكەل» دەپ بەردى!
ءوزى بۇل جولى كوپ نارسە اكەلىپتى. پۇل، شاي، كامپيت، قانت، داپتەر، كارىنداش... قالاي سانارسىڭ... ءتىپتى... شەشەم ءبارىن اشىپ كوردى. بۇرىن مۇنداي كوپ نارسەنى نۇرجان، قۋاندىقتار عانا قالادان اكەلەتىنىن كورگەنمىن. ەندى ءبىزدىڭ اكەمىز دە اكەلدى. ولار قوي ايداپ اپارىپ اكەلەتىن. ءبىز وعان قىزىعاتىنبىز، اكەمىز ءبىر قاپ تەرىمەن-اق اكەلدى! قانت-كامپيت دەگەندى شەشەم كەلگەندەردىڭ بارىنە ۇلەستىرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ءۇي دە باي بولعان سياقتى. كۇلە اپامىز دا كۇلە وتىرىپ كوپ نارسە الىپ قايتتى. ەڭ جىرعاعان - بيعادىل ەكەۋمىز، بىراق "لاپكەدە" كىشكەنە ەتىك جوق ەكەن دەيدى. ەكەۋمىزگە جىپ-جىلتىر قىسقا قونىشتى كىشكەنە "كالوش" ەتىك اكەلىپتى. مۇندايدى بۇل اۋىلدا كيگەن باسقا بالا جوق!..
- مىلتىق كەلدى، قاسقىر، تۇلكىنى ەندى قىرىپ سالامىز! - دەدى بيگەلدى.
- جاپپاردىڭ ونەرىن ەندى كورەسىڭدەر! - دەپ بايجۇرقا اتامىز دا قوستادى.
- مىلتىق يەسىن ەندى تاۋىپتى. بۇل انا جىلى نۇرجاننىڭ "بەردەڭكەسىمەن" اسپانداعى ءبىر توپ قازدىڭ ءبىرىن جىبەرمەي تۇسىرگەن!
- ۋ دا اكەلدىم! - دەدى اكەم. - تەگى ەڭ مىقتى قىرانىمىز سول بولار! پيالانىڭ ۇگىندىسىن قوسىپ، جەمتىككە سەبەمىز، قاسقىر سەسپەي قاتادى!.. تەرى الاتىنداردىڭ باستىعى ميناج دەيتىن جۋان نوعاي ەدى. بارلىق قازىنا سونىن قولىندا ەكەن. ءبارىن سول بەرگىزدى. ءوزى مەنىڭ قولىمدى ۇستاپ:
- "ساعان نە كەرەك بولسا، ءبارىن مەن قامدايمىن" دەدى. ءتىپتى جالبىراقتاپ تۇر ءوزى. ۇلىقتاردىڭ ىشىندە مۇنداي ادامدى كورگەنىم وسى. ءوزى: "وسى جاققا شىعامىن، سەنىڭ ۇيىڭدە دە بولامىن" دەدى. مەن كەدەيلىگىمدى ايتسام، ول قاتتى كۇلىپ كەتتى. "بىزگە ەڭ كەرەگى - سول كەدەيلىگىڭ!" دەدى. ءتىپتى "سوۆەت ۇكىمەتى - سەنىڭ ۇكىمەتىڭ" دەپ سالدى. وسى جازدا اۋىلدارىڭا كولحوز قۇرىلادى، بايلاردى ارەستوۆات" دەدى.
- "ارەستوۆات نە؟ - دەپ سۇرادى بايجۇرقا. بۇل ءسوزدى جۋان داۋىسىمەن گۇرىلدەمەي، اقىرىن سۇرادى.
اكەم دە جاۋابىن باسەندەي قايىردى:
- نۇرجانداردى قۇلاققا[1] جاتتى دەيدى، مالىن كانپەسكەلەپتى. ال، "ارەستوۆايتىن" ءوزىم دە ۇقپادىم. قايتىپ كەلە جاتىپ اقتايدان سۇراسام، "سىبىرگە ايدالادى" دەگەن ءسوز دەيدى.
بايجۇرقانىڭ دوڭدەي بۇكىر جاۋىرىنى ودان سايىن بۇكتەلە ءتۇسىپ، اكەمنىڭ بەتىنە اۋىزىن جاقىنداتا سويلەدى:
- سوۆەت وكىمەتىنىڭ كەدەيشىل بولۋى جاقسى-اق، بىراق، الگى كولحوز دەگەنى، ءتىپتى جامان دەيدى، ورىستارمەن ءبىر ۇيدە، ءبىر قازاننان تاماق ىشەدى ەكەنبىز. بىزگە دە شوشقا ەتىن جەگىزەدى دەيدى، ءدىندى جوعالتادى دەيدى. بۇعان قالاي شىدايمىز؟! الگى نوعايىڭ بۇل جونىندە ەشتەڭە ايتپادى ما؟
- جوق، ايتپادى. سوۆەت كەدەيدى جاقسى كورسە ولاي ەتپەۋى كەرەك.
- ورىستاردا كەدەي بار عوي؟!
- كەدەي بولعانىمەن ولاردىكى ءوز الدىنا، قازاق كەدەيىنىڭ دە ءوز الدىنا تىلەگى بار ەمەس پە. ءبىزدىڭ تىلەگىمىزدى دە ورىنداماي ما... بۇل ەستىگەنىڭىز بايلاردىڭ ءسوزى شىعار، ولاي بولمايدى. بايلاردىڭ وسەگى عوي تەگى! سىزگە كىم ايتتى مۇنى؟
- بايلاردان ەستىسەم عوي سەنبەس ەدىم. بىراق وسىنى ءوزىمىزدىڭ قۋلار كوپ ايتىپ ءجۇر. قالاي سەنبەسسىڭ، ءبارى ايتادى، ءتىپتى، ساناتپاي، اقتايلار دا ايتىپتى.
- مۇنى ايتقاندارعا ءبىز دە ايتا جۇرەلىك. سوۆەت كەدەيلەردىڭ تىلەگىن ورىندايدى، وسىعان عانا سەنىڭىز! - دەدى اكەم...
رەزينكە شولاقتى كيىپ العاننان كەيىن-اق "قار كەشەيىك!" دەپ تۇرتكىلەي بەرگەن بيعادىل مەنى جەتەكتەپ الا جونەلدى. ءبىزدىڭ اكەمىزدىڭ دە بۇل سوزدەرىنەن "ۇلىق بولىپ قالعانىن" بايقاپ مەن شىقتىم. شىعا سالىپ قار كەشتىك، قىسقا قونىشتان اسىپ كەتسە دە بيعادىل ەسكەرە قويعان جوق.
- سوۆەت، سوۆەت، - دەپ ايقايلادى قار كەشىپ ءجۇرىپ.
- ۇكىمەت، ۇكىمەت!.. كوممۋنيست!.. مەنىڭ اكەم كوممۋنيست.
- ەي، اۋزىڭا س...!-دەپ ۇيىنەن كۇلە اپامىز شىعا كەلدى.
- قونىشىڭا قار قۇيىلىپ كەتپەدى مە! و، وكىمەتىڭە، كوممونيسىڭە... سەنىڭ! ءجۇر ۇيگە، ءتۇن ىشىندە نەعىپ ءجۇرسىڭ!..
"تەرگەۋشىم", ءبىزدىڭ وسى شەشەمىزدىڭ شۇناق دەگەن قۇدايى، ءتىلى تيمەگەن ۇكىمەتى قالماعان. "ەكى دۇنيە" ەمەس، ءتورت دۇنيە بولسا دا قىلمىسى جەتەرلىك ەدى. جاس كەزىمدە سول قىلمىستىدان وزا شاۋىپ ءتالىم العان قىلمىستىمىن.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] قۇلاق - كۋلاك دەگەن ءسوز
