ۇلى مۇراتتاردىڭ بەيمالiم
كۇرەسكەرلەرiنە ارنالادى

بالالاردىڭ سۇيiكتi قالامگەرi حانس كريستيان اندەرسەننiڭ «ۇيرەكتiڭ سۇيكiمسiز بالاپانى» دەپ اتالاتىن ايگiلi ەرتەگiسiن وقىرمان اعايىن ءۇشiن تومەندە باياندالماق اڭگiمەمiزدiڭ مازمۇنىنا ەنۋگە مۇمكiندiك بەرەر كiلت دەۋiمiزگە بولاتىن سەكiلدi.

ۇلى مۇراتتاردىڭ بەيمالiم
كۇرەسكەرلەرiنە ارنالادى

بالالاردىڭ سۇيiكتi قالامگەرi حانس كريستيان اندەرسەننiڭ «ۇيرەكتiڭ سۇيكiمسiز بالاپانى» دەپ اتالاتىن ايگiلi ەرتەگiسiن وقىرمان اعايىن ءۇشiن تومەندە باياندالماق اڭگiمەمiزدiڭ مازمۇنىنا ەنۋگە مۇمكiندiك بەرەر كiلت دەۋiمiزگە بولاتىن سەكiلدi.

ەرتەگiنiڭ نوباي-سۇلباسى جادىڭىزعا ورالعان بولار. وندا انا ۇيرەك ماپەلەپ باسىپ شىعارعان جۇمىرتقالاردىڭ iشiنەن بiرەۋiنiڭ الدەبiر جولدارمەن وزگە تۋمالاستارىنا ۇقساماي قالاتىنى تۋرالى ءسوز بولاتىن ەدi عوي. وسى بالاپان وزگەلەردەن بولمىس-بiتiمi بولەكتiگi ءۇشiن ماڭايىنداعىلاردان ابدەن ءزابiر كورەتiن-دi. توڭiرەگiندەگiلەردەن تارتاتىن تەپەرiشتiڭ مۇنىڭ ءوزiنiڭ ۇيرەكتiڭ بالاپانى ەمەس، اققۋدىڭ كوگiلدiرi ەكەندiگiن تۇسiنەتiن ساتiنە دەيiن ۇزدiكسiز جالعاساتىنى بار-دى. ءيا، ەرتەگiدەگi «سۇيكiمسiز بالاپاننىڭ» ءجۇزi ءوزiنiڭ تەگi سىرباز دا سۇلۋ اققۋلار ساناتىنان ەكەندiگiن سەزiنگەندە جايناپ سالا بەرەتiن. ال بۇعان دەيiنگi ءومiرi... ول تەك قارا بوياۋدان عانا تۇراتىن.
ەندi وسى ەرتەگiنiڭ ايتپاعىن، ول كوتەرiپ وتىرعان ساۋال-ماسەلەنi تاريحتا كورiنiس بەرگەن وقيعالارعا، ولاردىڭ ادامزات بالاسى تالايىنا ەندiگi قارعىس تاڭباسىن باسىپ ۇلگەرگەن قايسىبiر كەيiپكەرلەرiنە باعىتتاپ بۇرىپ كورەيiكشi. ولاردىڭ اراسىندا دا تەگi اققۋ، بiراق بiز شىن قادىر-قاسيەتiن ۇعىنا بەرمەيتiن، جۇمباعىن شەشۋگە مۇمكiندiگiمiز، ياكي قۇلقىمىز جوق جوعارىداعى «سۇيكiمسiز ۇيرەك بالاپاندارى» سەكiلدiلەر ۇشىراسىپ قالماس پا ەكەن؟..
قيسىن بار نارسەنiڭ ءبارi دە سالعاستىرۋلار ارقىلى تانىلادى دەيدi. كiم بiلەدi, ەرتەگiگە ارقاۋ بولعان ايانىشتى ءھام اقىرى ءسۇيiنiشتi بولىپ اياقتالاتىن اقىندىق قيالدان شىعارىلعان وسىناۋ استارلى وقيعانىڭ تۇپنۇسقاسى اتانۋعا لايىقتى جايتتار تۇيگەنi مىڭ قاتپار، جاسىرعان قۇپياسى ودان دا قالىڭ ابىز-تاريح پاراقتارىنان دا جولىعىسىپ قالۋى بەك مۇمكiن عوي.

بiز ەندiگi باستاي بەرۋiمiزگە دە بولاتىن دوستىق تۋرالى اڭگiمەمiزدە نەگiزiن ەرتەگiدەن الاتىن وسىنداي تۇسپالدى ساۋالعا ءوز حال-قادەرiمiز جەتكەنشە جاۋاپ iزدەۋگە تالپىنىپ كورمەكشiمiز. ال نازار اۋدارىلماق وقيعالارىنا قاراي بiرنەشە بولiمنەن تۇراتىن بۇل iزدەنiستەرiمiزدiڭ قايسىسى مازمۇنى جاعىنان «ۇيرەكتiڭ سۇيكiمسiز بالاپانى» ەرتەگiسiنە جاقىندايتىنىن انىقتاۋ، ارينە، وقىرماننىڭ ءوز ەركiندەگi شارۋا بولماق. سونىمەن، كiرiسپە ءسوزدi سوزا بەرمەي، كiلتi كادۋiلگi ەرتەگi بولىپ تابىلاتىن دوستىق تۋرالى بiرنەشە تاراۋلى اڭگiمەمiزدiڭ وزiنە، ونىڭ العاشقى بولiمiنە كiرiسەيiك.

پايعامبار ءھام پەندە

جازۋشى اناتول فرانستىڭ «ەپيكۋر باعى» اتتى توپتاماسىنا كiرەتiن شاعىن دۇنيەلەرiنiڭ بiرiندە پاريج سوبورىنىڭ بiرiنشi ۆيكاريi (دiني لاۋازىم) اببات ەججە تۋرالى اڭگiمەلەنەدi. اۆتور «جاندۇنيەسi وزگەلەردiڭ قايعى-قاسiرەتiنە بەيعام قاراي المايتىن وسى بiر دiن قىزمەتشiسiنiڭ ساناسىنا وپاسىز يۋدانىڭ ماڭگiلiك توزاق وتىنا كۇيiپ جاتقاندىعى تۋرالى وي ەش دامىل تاپتىرمايتىن. ءاردايىم وسى تۋرالى ويلانا بەرەتiندiكتەن، ونىڭ مازاسىزدانۋى دا كۇن وتكەن سايىن كۇشەيە ءتۇستi» دەيدi.

مiنە، وسى اببات ەججە اقىر سوڭى بارلىق «Iزگi حابارلار» مازمۇنى مەن قالىپتاسقان شiركەۋ داستۇرلەرiنە قارسى شىعا وتىرىپ، «يۋدا توزاق وتىنا قاقتالماۋعا تيiس، ول قۇتقارىلعان، قازiر يسا ءماسiحتiڭ جانىندا وتىر» دەگەن بايلامعا كەلەدi.

تاڭiرگە كەزەكتi قۇلشىلىقتارىنىڭ بiرiندە ويىن يۋدانىڭ تاعدىرىنا دەگەن كۇماننەن سەيiلتۋ ءۇشiن: «و، جاراتقان يەم، شىن شەكسiز مەيiرiمدi ەكەنiڭ راس بولسا، سەنiڭ يۋدانى ءوزiڭنiڭ قاسىڭا العانىڭا تيتتەي دە كۇدiگiم جوق. ون سەگiز عاسىر بويى قارعىس ارقالاپ كەلە جاتقان ول راسىمەن سەنiڭ جانىڭدا بولسا، تومەن ءتۇسiپ، ماعان بiر بەلگiسiن بiلدiرسiن»، - دەپ كوز جاسى كول بولا تiلەك ەتكەن ابباتتىڭ تiلەگiن قۇداي دا سول ءسات قوش كورiپتi دەيدi قالامگەر. اناتول فرانستىڭ جازۋىنشا، ءدال وسى ساتتە كوكتەن تۇسكەن يۋدانىڭ ەكi الاقانى ابباتتىڭ باسىنان سيپاپ، وعان ريزاشىلىعىن بiلدiرگەندەي بولعان.

فرانس وسى وقيعادان كەيiن يۋدانىڭ يسانىڭ جانىندا ەكەندiگi تۋرالى iزگi حاباردى تاراتۋعا ەل ارالاپ كەتكەن اببات ەججەنiڭ سۆەدەنبورگشى بولعانىن جانە ميۋنحەندە جوقشىلىقتا ولگەنiن حابارلايدى. اڭگiمە «ول سوڭعى جانە ەڭ مومىن قابىلشى ەدi» دەپ (قابىلدىڭ اقتىعىنا سەنۋشiلەر) تۇيiندەلەدi.
بۇل بايانداۋىمىزدان وقىرماننىڭ العاشقى اڭگiمەمiز ايقىشقا كەرiلگەن يسا ءماسiح پەن ونى جاۋلارىنا وتىز سولكەبايعا ساتتى دەلiنەتiن ساحابالارىنىڭ بiرi كاريوتتان شىققان يۋدا تۋرالى ەكەندiگiن اڭعارعانىنا ەش كۇمانiمiز جوق.

شiركەۋ مويىندايتىن Iزگi حابارلاردىڭ ءبارi دە وسى يۋدانى يسا عالايسسالام ساحابالارىنىڭ iشiندەگi ەڭ سۇيكiمسiزi, ءوزiمiز اتتانىس نۇكتەسi ەتiپ العان ەرتەگiمiزدiڭ تiلiمەن ايتقاندا، «ۇيرەكتiڭ جەكسۇرىن، سۇمپايى بالاپانى بولاتىن» دەۋدەن استە تانبايدى.

ال بiز حريستيان شiركەۋi قارعىس تاڭباسىن باسقان وسى «ۇيرەكتiڭ سۇيكiمسiز بالاپانىن» ءوز تاراپىمىزدان «اسىلتەكتi اققۋدىڭ كوگiلدiرi» ەتiپ شىعارۋعا تالپىنىپ كورسەك شە؟ جالپى، مۇنداي ارەكەت جاساپ كورۋگە مۇمكiندiگiمiز بار ما؟ ەگەر سولاي ەتۋگە باتىلىمىز جەتiپ جاتسا، يۋدانى اقتاپ الماق تالپىنىسىمىزعا قول ۇشىن بەرەتiن قانداي دا بولسىن كونەكوز تاريحي دەرەكتەر مەن دايەكتەردi تابا الامىز با؟

ءيا، بiزگە، بۇل ساۋالدارعا جاۋاپ iزدەيتiن بولساق، حريستيان الەمiندە جيىرما عاسىر ۋاقىت بويى ۇزدiكسiز قالىپتاسقان قاتىپ قالعان دوگما دەڭگەيiندەگi تۇسiنiكتەرگە قارسى شىعۋعا تۋرا كەلمەك. قورقىنىشتى-اق...

ايتسە دە، بiزگە قولىمىزدا بار باستاۋحاتتارمەن تياناقتى جۇمىس iستەي الساق، ۇرەيلەنەتiن دە ەشتەڭە جوق سەكiلدi. مىسالى، كيپردەن شىققان اۋليە ەپيفاني دەگەننiڭ بiر ەڭبەگiندە يۋدانى يسا ماسiحپەن بiر دەڭگەيدە قۇرمەت تۇتاتىن بەلگiسiز قابىلشىلار سەكتاسى تۋرالى اڭگiمە بولادى (اناتول فرانستىڭ اڭگiمەسiندەگi اببات ەججەنiڭ سوڭعى قابىلشى بولعاندىعىن ەسكە ءتۇسiرiڭiز). وسى قابىلشىلار يۋدا يسا ءماسiحتi جاراتقاننىڭ ءوزiنiڭ قالاۋىمەن جاۋ قولىنا ۇستاپ بەردi دەپ ۋاعىزدايتىن بولعان كورiنەدi («كنيگا يۋدى». سانكت-پەتەربور، 2006 ج.، 94-بەت). اڭعارۋىمىزدا ولار بiزگە بەلگiلi اڭگiمەلەردەگiدەي يۋدانىڭ دۇنيەقۇمارلىعى ادامزاتتى قۇتقارۋشىنىڭ ايقىشقا قاعىلىپ، ازاپپەن ولۋiنە سەبەپشi بولدى دەگەنگە تiپتi دە سەنبەيتiن بولعان.

ءيا، بiزدiڭ بايقاعانىمىز، يۋدانى اقتاپ الۋعا تىرىسۋشىلاردىڭ حريستيان دiنi مەن شiركەۋ ەندi-ەندi قالىپتاسا باستاعان سوناۋ II-III عاسىرلاردا دا از بولماعاندىعى. يسا ءماسiح پەن يۋدا زامانىنان اسا الىستاي قويماعان ولاردىڭ بiزگە بەيمالiم الدەبiر شىندىقتاردى بiلەتiن بولعان بولۋى ابدەن مۇمكiن عوي. ول شىندىقتار قانداي ەدi?
بۇل ساۋالىمىزعا III جانە IV عاسىرلار ارالىعىندا تاياۋ شىعىس نەمەسە مىسىرداعى قايسىبiر گنوستيكالىق سەكتالاردىڭ بiرiندە جازىلىپ، بۇگiنگە جەتكەن «يۋدادان قالعان iزگi حابار» اتتى جادiگەر جاۋاپ بەرە الاتىنداي («كنيگا يۋدى». سانكت-پەتەربور، 112-125-بب.).

ارينە، بۇل جادiگەردi يسا ماسiحپەن بiر كۇندە فانيدەن كوشكەن يۋدانىڭ ءوزi جازباعاندىعى انىق. ال جادiگەردiڭ بiز بiلمەيتiن بەلگiسiز اۆتورى بولسا يۋدانى يسا عالايسسالامنىڭ ەڭ سۇيiكتi شاكiرتi ەدi دەۋدەن استە تانبايدى. «ون ەكi ساحابانىڭ iشiندەگi يسانىڭ جانىن، ونىڭ مۇرات-ماقساتىن ەڭ جەتە سەزiنەتiن دە، وعان بiلiمiمەن ءھام بiلiگiمەن جاقىن كەلە الاتىنى دا وسى كاريوتتان شىققان يۋدا بولاتىن». جادiگەردiڭ بەلگiسiز اۆتورىنىڭ بiزگە جەتكiزبەككە تالپىنعان باستى ۇستانىمى وسىعان سايادى.
يۋدا ءوزiنiڭ يسا ءماسiحتi ساتۋعا تيiستi بولاتىنىن، پايعامباردىڭ وزگە ساحابالارى تاراپىنان قۋعىنعا ۇشىرايتىنىن بiلدi مە؟ «يۋدادان قالعان iزگi حابار» بۇل ساۋالدارعا دا جاۋاپ بەرەدi.

ءيا، يسا ءماسiح تە، ساحابا يۋدا دا وزدەرiنiڭ ءفاني جالعانداعى تاعدىرلارىنىڭ قالاي اياقتالاتىنىن وتە جاقسى سەزiنگەن. ايتپەسە، جادiگەر ماتiنiنەن وقىپ بiلگەنiمiزدەي، يسا ماسiحپەن وڭاشادا بولعان اڭگiمەدە يۋدا قالعان ساحابالاردىڭ ءوزiن تاسپەن اتقىلاپ قۋالاپ جۇرگەنiن ايان تۇسiندە كورگەنiن، سول تۇسiندە ءوزiنiڭ يسا ماسiحكە iلەسiپ ءتاڭiرiنiڭ ۇيiنە كوتەرiلگەنiن اڭگiمەلەمەس ەدi عوي. ال ءوز كەزەگiندە يسا ءماسiح وعان مۇنى يۋدانىڭ وپاسىزدىق جاساۋ ارقىلى قۇرباندىققا شالۋى كەرەك ەكەندiگiن، كۇندەردiڭ كۇنiندە وزگە ساحابالاردىڭ ۇستiنەن يۋدانىڭ بيلiگi جۇرەتiن بولاتىنىن جەتكiزەدi.

بۇل نە؟ ەكi سىرلاس دوستىڭ ءوزارا قۇپيا كەلiسiمگە كەلۋi مە؟

نە دەگەنمەن دە «يۋدادان قالعان iزگi حابار» اۆتورى پايعامبار مەن ونىڭ پەندە شاكiرتiنiڭ اراسىندا وسىنداي جاسىرىن ۇعىنىسۋ بولعانىن بiزدiڭ سانامىزعا شەگەلەپ، بارىنشا ۇعىنىقتى ەتiپ جەتكiزۋگە تىرىسادى.

ەگەر بiزدە اقيقاتى سولاي ەدi دەپ جادiگەر اۆتورى ۇستاناتىن وسى ۇيعارىمعا توقتايتىن بولساق، يسا ءماسiح پەن يۋدا ساحابانىڭ ولiمiنەن كەيiنگi وقيعالاردىڭ دامۋ بارىسى «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەگەننiڭ كەرiنە ساياتىنداي. ءبارi دە، پايعامباردىڭ ايقىشقا كەرiلۋi دە، ونى يۋدا ساحابانىڭ وتىز سولكەبايعا ساتىپ جiبەرۋi دە جاراتقاننىڭ ءوزiنiڭ قالاۋىمەن، ۇيعارۋىمەن بولعان. بiراق مۇنى، وقيعالاردىڭ شىن دامۋ بارىسىن، كوپشiلiك تە، يسا ءماسiحتiڭ قالعان ساحابالارى دا اڭعارا الماي قالادى. ناتيجەسiندە بiزگە «ۇيرەكتiڭ جەكسۇرىن بالاپانى» سيپاتتاعى وپاسىز يۋدا تۋرالى اڭگiمە عانا جەتەدi. ال «يۋدادان قالعان iزگi حاباردىڭ» بەيمالiم اۆتورى بiزگە كاريوتتان شىققان وسى بiر پەندەنiڭ حريستيان دiندارلارى ايتا بەرەتiندەي ەشقانداي دا «ۇيرەكتiڭ جەكسۇرىن بالاپانى» ەمەس، كەرiسiنشە، «اسىلتەكتi اققۋلار» ساناتىنان ەكەندiگiن اڭعارتىپ تۇرعان جوق پا؟

ءيا، يۋدا وپاسىزدىعى تەك دiن وكiلدەرiنiڭ عانا ەمەس، اقىن-جازۋشىلاردىڭ دا سۇيiكتi تاقىرىبى. ورىس لەونيد اندرەەۆ، ونىڭ بالاسى دانيل اندرەەۆ، ارگەنتينالىق حورحە لۋيس بورحەس، نەمiس كلەمەنس برەنتانو، جاپون دادزاي وسامۋ، بۇل تiزiم وسىلاي سوزىلا بەرمەك. ەگەر لەونيد اندرەەۆتە ول ومiرگە بiر تابان جاقىن، باتىل دا پاراساتتى، بالكiم، اقىنجاندى قاراپايىم ادام رەتiندە سۋرەتتەلسە، ونىڭ ۇلى دانيل اندرەەۆ «الەم راۋشانى» اتتى ەڭبەگiندە اكەسi حيكايات ارناعان اتىشۋلى ساحابانى توزاقتان جۇماقتىڭ الدەبiر قاباتىنا اپارىپ ورنالاستىرادى. ال بورحەس... بورحەس بارiنەن دە اسىپ تۇسەتiندەي. بiز وقىرمانعا وسى جازۋشىنىڭ «يۋدا وپاسىزدىعى جايلى ءۇش جورامال» اتتى شاعىن اڭگiمەسiن ەرiنبەي وقىپ شىعۋدى ۇسىنعان بولار ەدiك.

دوس مۇراتىن iسكە اسىرۋ ءۇشiن ءدۇشپاننىڭ تاباسىنا قالار وپاسىزدىق دەپ اتالاتىن كۇنالi ارەكەتكە باتىل بارعان اقجۇرەك ادام بالاسى تۋرالى اڭگiمەمiزدiڭ بiر ءبولiمiن وسىمەن تامامداۋىمىزعا دا بولاتىنداي.

ەندi «ۇيرەكتiڭ جەكسۇرىن بالاپانى» قاتارىنان «اسىلتەكتi اققۋلار» ساناتىنا ءوتۋi مۇمكiن، بiزدiڭشە، راسىندا دا سولاي بولۋعا تيiس تاعى بiر تاريحي تۇلعا تۋرالى بولiمiمiزگە كوشەيiك. بۇل ءبولiم دە «دوسىمنىڭ تاۋى بيiكتەسiن دەپ، ءوزiنiڭ شىعار شىڭىن الاسارتۋدان ەش ارلانباعان» پەندە بالاسى تۋرالى.

قاعان مەن نويان

بۇل تاراۋشا كەزiندە الەمدi تiتiرەتكەن جاھانگەر شىڭعىس حان مەن ونىڭ انداسى جامۇحا شەشەن جايلى بولماق.

بالا تەمiجۇن نەمەسە بولاشاق شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلگەن تۇس ايگiلi Iستەمي، بiلگە قاعاندار نەگiزiن قالاعان تۇركi قاعاناتىنىڭ قۇلاعانىنا بiرنەشە عاسىر بولعان، جەكە-جەكە ۇلىستارعا ءبولiنiپ كەتكەن تۇركi جانە موڭعول رۋ-تايپالارىنىڭ باسىنان باق كەتكەن ءداۋiر-دi. حالىق ءوزارا سوعىستاردان ابدەن قالجىراعان بولاتىن. موڭعولدىڭ حانى امباعايدى التىن پاتشالىقتىڭ (قىتاي) شەرiكتەرi وپاسىزدىقپەن ۇستاپ الىپ، ايقىشقا كەرiپ ولتiرگەنi دە كەشە عانا بولعانداي ەدi. سونداعى ونىڭ «ءتۇبi كەگiم الىنار» دەپ كۇركiرەي ءۇن قاتقانى دا حالىق جادىنان ءالi ۇمىتىلا قويماعان-دى.

وسىنداي الماعايىپ زاماندا دۇنيەگە كەلگەن الىستى بولجاي الار جاننىڭ نەندەي مۇراتتاردى ماقسات تۇتۋى مۇمكiن؟ ارينە، ەڭ الدىمەن ەلدiڭ باسىن بiرiكتiرۋدi, سوسىن «قوي ۇستiنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» التىن ءداۋiردi ورناتۋدى (مۇنداي ءداۋiردiڭ شىنىمەن-اق ورناعانىنا ورتاعاسىرلىق جىراۋدىڭ جىر ۇزبەلەرi كۋا بولا الادى).
بiراق الدىڭا ماقسات، بيiك مۇرات قويۋ بار دا، ونى iسكە اسىرۋ دەپ اتالاتىن قيامەت-قايىم تاعى بار. بۇل قيامەت-قايىمنىڭ بارلىق ازاپ-توزاعىنان امان-ەسەن ءجۇرiپ ءوتۋ ەكiنiڭ بiرiنiڭ تالايىنا جانە جازىلماق ەمەس. ميلليونداردىڭ iشiنەن تاڭداپ ءجۇرiپ بiرiنiڭ ماڭدايىنا عانا جازىلماق ەرەكشە باق. ءتاڭiرiم سەنiڭ ويىڭ مەن بويىڭا وزگەلەردە جوق ەرەكشە قاسيەتتەر دارىتۋعا تيiس. مازمۇنى بولەك تاعدىردىڭ يەسi ەتۋi شارت. مiنە، وسى تاعدىردى تۇركi-موڭعول كەرەگەسi شايقالعانداي بولعان سول زامانداردا تالاي ويلى جان ارمانداعانى انىق-تى. بiز، مiنە، وسىنداي جۇرەگi شەرلi جانداردىڭ قاتارىندا شىڭعىس حاننىڭ انداسى جامۇحا شەشەن دە بار ەدi دەپ ەسەپتەيمiز. بiراق ول، امال قانشا، تاريحقا ۇلى مۇراتتى ورىنداۋشى ەمەس، سول مۇراتقا بۇكiل سانالى عۇمىرىن ارناعان اردا دوسىنا وپاسىزدىق جاساۋشى قارا بەت ساناتىندا عانا كiرە الدى. اسقاق ويلى وسى بiر ازاماتتىڭ تاعدىرى ءاپ-ساتتە استاڭ-كەستەڭ بولىپ كەتۋi, بiزگە، بۇگiنگە ءسوزi بiر قيىر، ءوزi بiر قيىر، iسiنiڭ تياناعى جوق جiگەرسiز دە جەكسۇرىن جان سيپاتىندا جەتۋiنە نە سەبەپ بولدى؟ ول دا «اسىل تەكتi اققۋ» ساناتىنداعى جان ەمەس پە ەدi? نەگە بiز ونى «ۇيرەكتiڭ جەكسۇرىن، سۇيكiمسiز بالاپانى» رەتiندە تانيمىز؟

سالماعى اۋىر بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشiن بiزگە «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجiرەسiنە» كوز جۇگiرتۋ كەرەك بولماق. «شەجiرەنi» زەردەلەي وقىعان جان وقيعالاردىڭ جالپى دامۋ بارىسىن قىزىقتاپ كەتپەي، جامۇحا جايلى تۇستارىنا وي جۇگiرتە وقيتىن بولسا، نەنi اڭعارۋى مۇمكiن؟

ول شەجiرەنiڭ بەلگiسiز اۆتورىنىڭ جامۇحاعا بۇيرەگi بۇراتىندىعىن، ونىڭ ازاماتتىق كەسكiن-كەلبەتiنە تيتتەي دە كiرەۋكە تۇسiرتپەۋگە تالپىناتىنىن تۇيسiنەر ەدi.
مiنە، جامۇحا شىڭعىس حاننىڭ بايبiشەسi بورتە حانىمدى مەركiتتەردiڭ تۇتقىنىنان قايتارۋ جورىعىنا قاتىستى. مiنە، ول بiر جارىم جىلداي انداسىمەن بiرگە كوشiپ-قوندى. سىرت قاراعان ادامعا ەشقانداي دا وپاسىزدىقتىڭ سالقىنى سەزiلمەيدi. ەكi دوس كۇندەرiن ەمەن-جارقىن اشىق اڭگiمە-دۇكەن قۇرۋعا ارناعان. ال ول وڭاشادا وتكەن اڭگiمە-دۇكەندەردiڭ تاقىرىبى نە ەدi?

بۇل ساۋالعا ەكi سايىپقىراننىڭ دوستىعىنا سىنا بولىپ قاعىلدى دەلiنەتiن «شەجiرەدەگi» جامۇحانىڭ اۋزىنان شىققان مىنا جولدار جاۋاپ بەرە الاتىنداي:

«تەمiجۇن اندا،
تاۋعا تامان قونايىق،
ىقتىن بولسىن جىلقىشىعا،
ءوزiڭ قالاي كورەسiڭ؟
وزەنگە جاناي قونايىق،
ءولجال السىن توعايىپ،
قوزىشى مەن قويشى دا.
ايتقايسىڭ ءوزiڭ تورەسiن»
(«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجiرەسi»،
الماتى، 1998 ج.، 61-بەت).

شىڭعىس حان جامۇحا بۇل سوزiمەن نەنi تۇسپالداعانىن تۇسiنە المادىم دەپ، اپاسى ءۋالiن مەن جارى بورتەدەن اقىل سۇراي بارعاندا، اناسىنان بۇرىن بورتە اڭگiمەگە ارالاسىپ: «جامۇحا تەز زەرiگەدi دەيتiن. تەگi, بiزدەن زەرiككەن شىعار. جامۇحانىڭ جاڭاعى ايتقان ءسوزi بiزدi بوپسالاعانى بولار. بiز قونبايىق. ءتۇن بويى ۇدەرە تارتىپ، جامۇحادان ات بويىن اۋلاق سالايىق»، - دەيدi. («م.ق.ش.»، سول بەت).

بiزدiڭشە، وسى جولداردا بiر-بiرiنەن زەرiگە باستاعان ەكi دوستىڭ ءوزارا كەتiسۋiنiڭ سەبەبi ەمەس، ولاردىڭ بولاشاققا ۇستاناتىن ورتاق باعدارلامالارىنىڭ، مۇرات-ماقساتتارىنىڭ مازمۇنى جاتىر. شامالاۋىمىزشا، باعدارلامانى ءتۇزۋشi شىڭعىس حان ەمەس، جامۇحا شەشەننiڭ ءوزi بولعان سياقتى. ال باعدارلامانىڭ نەگiزiندە بايىرعى اتا-بابا سالتاناتىن قايتا قالپىنا كەلتiرiپ، تۇركi-موڭعول اۋلەتiنiڭ باسىن بiر ورتاعا قوسۋدىڭ جاتقاندىعى كۇمانسiز. قيالى زەرەك، سوزگە شەشەن جامۇحا تاراپىنان شىڭعىس حانعا وسىنداي ۇسىنىس تۇسكەندiگiن جوعارىداعى جامۇحانىڭ اۋزىنان شىقتى دەلiنەتiن ءسوزدiڭ وي اۋانى دا اڭعارتا تۇسەدi. وندا ەل توعايعان مامىراجاي زاماندى اڭسايتىن پەيiل تانىلادى. ال ەكi دوستىڭ اراسىنداعى قۇپيا كەلiسiمدi ءۇشiنشi بiر ادام - شىڭعىس حاننىڭ سۇيiكتi جارى بورتە حانىم دا بiلگەن. ەندiگi جەردە ايالداتپاي ارەكەتكە كiرiسۋ كەرەك ەكەندiگi دە وسى ايەل زاتىنىڭ اۋزىمەن تۇسپالدانىپ ايتىلادى. بiزدiڭشە، قۇر جاتۋدىڭ، زەرiگۋدiڭ وسىنداي قۇپياسى بار.

ءيا، ەكi دوس ەندiگi جەردە ۇلى مۇراتقا جەتۋ جولىنداعى وزدەرi اتقارۋعا تيiس iس-ارەكەتتەردi دە ءبولiسiپ العان-دى. بۇدان كەيiنگi وقيعالاردا جامۇحانىڭ ءاردايىم شىڭعىس حاننىڭ جاۋلارىن ارانداتىپ مايدان الاڭىنا شىعارۋىنا، ولاردى سىن ءساتi تۋعاندا الداپ كەتۋلەرiنە كۋا بولامىز. جانە وسىنداي ساتتەردiڭ بارiندە دە ول ءوزiنiڭ انداسى شىڭعىس حانعا قول كوتەرۋگە جۇرەگi داۋالامايتىنىن ەشقانداي بۇلتالاقتاماي-اق اشىق جەتكiزiپ وتىرادى. سوندا شىڭعىس حاننىڭ جاۋلارى جامۇحانىڭ سوزiنە قالاي سەنiپ قالا بەردi ەكەن؟

ارينە، سەنۋلەرiنە بiر-اق سەبەپ بار-دى. جامۇحا دا شىڭعىس حان سەكiلدi ەل باستاي الار دارا تۇلعالى جان بولاتىن-دى. قول باستار سەركە كەرەك بولعان شىڭعىس حاننىڭ جاۋلارىن جامۇحانىڭ بويىنداعى وزدەرiندە جوق وسى قاسيەت قىزىقتىردى. بiراق ولار بiلمەيتiن جامۇحا، ءوزiن ۇلى مۇراتتىڭ قۇرباندىعىنا شالعان قۇپيا جامۇحا، شىڭعىس حاننىڭ بiتiسپەس جاۋى ەمەس، كەرiسiنشە، انداسى ەكەۋiنiڭ ويى iسكە اسۋ ءۇشiن قانىن دا، جانىن دا ايامايتىن، شىڭعىس حانعا قۇلاي بەرiلگەن اردا دوسى ەدi.

ەگەر بۇگiندە شىڭعىس حاننىڭ داڭقى بۇكiل الەمگە جايىلعان بولسا، ويلاعان مۇراتىنا جەتە العان بولسا، ول بۇلاردىڭ ءبارi ءۇشiن ەڭ الدىمەن وسى «ۇيرەكتiڭ سۇمپايى بالاپانى» iسپەتتەس جامۇحا دوسىنا قارىزدار.

ۇلى دالانىڭ بiر-بiرi ءۇشiن جانىن iبiلiسكە دە بەرۋگە بار ءور پەرزەنتتەرiنiڭ اسقاق دوستىعى تۋرالى تاراۋىمىزدى وسىمەن ءتامام دەۋiمiزگە بولادى.

ءسوز اراسىندا وسى تاراۋشادا اڭگiمە بولعان وقيعالارمەن تەرەڭiرەك تانىسقىسى كەلەتiن وقىرماندار تابىلىپ جاتسا، ولاردىڭ لەۆ گۋميلەۆتiڭ «قيال پاتشالىعىن iزدەۋ» اتتى ەڭبەگiنە زەر سالۋلارىنا بولاتىندىعىن دا ايتا كەتكiمiز كەلەدi.

ءيا، وقىرمان، ەگەر ول كوزi قاراقتى وقىرمان بولسا، ۋاقىتى، زامانى، كەيiپكەرلەرi مەن ولاردىڭ مۇرات-ماقساتتارى بولەك بولعانى بولماسا، جوعارىداعى ەكi وقيعا دا ءوزارا ۇقسايدى دەر ەدi. بiز دە وسى پiكiرگە قوسىلامىز. جانە جوعارىداعى ەكi تاراۋشاعا مازمۇنى جاعىنان ەگiز قوزىداي ۇقساس بۇگiنگi كۇننەن سىر شەرتەتiن تاعى بiر تاراۋشانى وقىرماننىڭ نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كورەمiز.

ەلباسى جانە اقىن

مiنە، بiز اۋرۋحانادا جاتقان اقىنعا كەلiپ تۇرمىز. ول ءوزiنiڭ حالىقتىڭ ءتول مۇراسى - باتىرلار جىرىن وقىپ جاتقاندىعىن ايتتى. سوڭعى وقىعانى «ەر تارعىن» ەكەن.

تالاپتى تۋعان جiگiتكە،
ءتاڭiرiم قايعى بەرمەسiن.
التىننان سوققان جۇرەگi
ات باسىنداي شەر تابار!

اقىن وسى جولداردى وقىپ بولىپ كۇرسiنگەن. بiزگە قاراپ: «جىردا وسىنداي جولدار بار ەكەن، بۇدان ارتىق ايتۋ مۇمكiن ەمەس قوي...»، - دەدi. بiز دە بiر نارسەنi تۇسiنگەندەي، تۇيسiنگەندەي باسىمىزدى شۇلعىدىق. نەنi تۇسiندiك، نەنi تۇيسiندiك، ءدال وسى ارادا وعان ەسەپ بەرiپ جاتپاعانىمىز دا انىق.

ورىس اقىنى اندرەي ۆوزنەسەنسكيدە تiكەلەي اۋدارعاندا «اتقارماق پارىزىڭ اۋلاداعى اۋا رايىنا قاراي انىقتالادى» دەپ كەلەتiن جىر جولدارى كەزدەسەدi. بiرنەشە رەت ءولiپ تiرiلگەن ايگiلi ۆلاديمير ۆىسوتسكيگە ارنالعان ولەڭiندە. وسى جولداردى بiزدiڭ اقىنىمىزعا دا قاراتىپ ايتۋعا بولاتىنداي.

ول ءور ەدi. قىرىققا كەلەر-كەلمەسiندە ايگiلi «ازيا»-نى جازدى. قالىڭ قازاقتىڭ، بۇكiل تۇركiنiڭ ماحابباتىنا بولەندi. دۇنيەگە جاڭا كەلگەن سابيلەردiڭ اراسىندا اقىنمەن ەسiمدەس ۇلدار كوبەيدi. اقىنعا بۇدان ارتىق نە باقىت كەرەك؟

كەيiن اقىننىڭ رەسپۋبليكا سارايىندا وتكەن كەشiنە قاتىستىق. قاسىمداعى جiگiتتەر اقىنمەن جۇزدەسۋ اياقتالعاسىن ەندiگi ومiرiمiزدە ءدال مۇنداي مازمۇندى كەشكە كۋا بولا الامىز با، بولا المايمىز با دەسiپ جاتتى. بۇل حالىق اقىنىن تاپجىلماي تىڭداعان كەش ەدi.
كەشتە اقىن ءوزiنiڭ بيلiككە نەگە تالاسپايتىنىن ايتقان.

- مەن ەلدiڭ باسىنا اقىن نەمەسە اقىنجاندى ادامدار كەلەتiن بولسا اقىرى قانداي قايعىلى جايتتارعا اپارىپ ۇرىندىرۋى مۇمكiن ەكەندiگiن جاقسى سەزiنەمiن. گرۋزياداعى گامساحۋرديا، ازەربايجانداعى ەلشiبەيلەردiڭ تاعدىرى سوزiمە جاقسى دالەل بولا الادى. اقىندار - وتە نامىسقوي، شالت قيمىلدايتىن حالىق. كەيدە ءوز iس-ارەكەتiنە ەسەپ بەرە الماي قالاتىن كەزدەرi دە بار. ال اسىعىس شەشiمدەردiڭ اۋىرتپالىعى قاشاندا حالىقتىڭ يىعىنا تۇسپەك.

ءسوز اراسىندا اقىن ءوزiنiڭ ەلباسىنىڭ ساياساتىن كەيبiر قاتەلiكتەرiنە قاراماي قولدايتىندىعىن دا ايتىپ وتكەن.

بۇگiندە وسىبiر سانالى عۇمىرىن قازاقتىڭ وي كەڭiستiگiن كەڭەيتiپ، تۇركi رۋحىن اسقاقتاتۋعا ارناعان اقىنعا سىن ايتۋشىلار كوپ. اقىنعا ايىپ تاعۋشىلاردىڭ اراسىندا ونىڭ جۇرەك تۇسى تۇگiلi بەلiنەن دە كەلمەيتiن رۋحاني ەرگەجەيلiلەردiڭ دە ۇشىراسىپ قالاتىنى بار. ال ايىپ تاعۋعا نەگiزدi كوبiنەسە اقىننىڭ ءوزi تاۋىپ بەرەدi. «ايتىلعان ءسوز - اتىلعان وق» ەكەندiگiن بiلە تۇرا، اقىنىمىزدىڭ كەيدە وزiنە ابدەن ءمالiم بiر تۇستان، ادەيi iستەيتiندەي، قايتا-قايتا سۇرiنە بەرەتiندiگiنە تاڭ قالاسىڭ. كەشەگi قازاق نامىسىنىڭ جوقتاۋشىسى ۋاقىت وتە كەلە ورىس تiلiنiڭ قورعاۋشىسىنا اينالعانداي الامان تاسىر كۇي كەشەسiڭ.

نەلiكتەن بۇلاي؟ اقىن شىنىمەن وزiنە ارۋاقتى ۇلىنداي سەنiم ارتاتىن حالقىنا وپاسىزدىق جاساي باستادى ما؟

بiزدiڭشە، بۇلاي بولۋى مۇمكiن ەمەس.

تۇيسiنۋiمiزدە، اقىننىڭ ەلiمiزدiڭ سىرتقى ءھام iشكi ساياساتىنداعى قانداي دا بiر ۇلتتىق مۇددەلەردi قورعايتىن جۇمباق، جاي پەندە بiلمەۋگە تيiس قۇپيا باعدارلامالارعا قاتىسى بار سەكiلدi. بۇل ساياسي باعدارلامالاردىڭ اراسىندا، ارينە، ەلiمiزدiڭ ورىستiلدi بولiگiنiڭ بەلسەندiلiگiن باسەڭدەتiپ وتىرۋعا تيiس الدەبiر تىلسىم مەحانيزمنiڭ دە بار ەكەندiگi انىق. حالىق دانالىعى «ەگەر ايتار ءسوزiڭدi بiرەۋ ايتىپ جاتسا، اۋزىڭ قىشىپ بارا ما» دەيدi.

ەلiمiزدە ورىس تiلiنiڭ مۇددەسiن قازاق اقىنىنىڭ اۋزىمەن «قورعاۋدا» دا وسىنداي استارلى، ەكi شوقىپ بiر قارايتىن سۇڭعىلا ساياسات جاتقان سەكiلدi.
ال مۇنداي، شاحمات تiلiمەن ايتقاندا، تەرەڭ ويلانىپ بارىپ جاسالاتىن ساياسي جۇرiستەردiڭ اۆتورلارى كiمدەر بولۋى مۇمكiن؟

ارينە، جاۋابى بiرەۋ-اق. اقىن ءسوزiن تاعى دا ءسال بۇرمالاپ ايتاتىن بولساق، «اقىن دەيمiز، ەلباسى دەپ تۇيسiنەمiز. ەلباسى دەيمiز، اقىن دەپ قابىلدايمىز».
ولاي بولسا، ەل الدىنداعى پارىزىنا ادال قازاق اقىنىنىڭ «ۇيرەكتiڭ جەكسۇرىن بالاپانى» ەمەس، «اسىلتەكتi اققۋلار» ساناتىنان ەكەندiگiنە كۇمان كەلتiرۋ كۇنا بولماق.

P.S.
بiزدiڭ يسا ءماسiح پەن يۋدا، شىڭعىس حان ءھام جامۇحا، ەلباسى جانە اقىن تۋرالى وسى اڭگiمەمiزدە ۇلى مۇراتتار جولىنداعى كۇرەستەردiڭ كوپشiلiككە بەيمالiم، تiپتi كەيدە قالىڭ جۇرت كۇناھار، وپاسىز دەپ قابىلدايتىن قاھارماندارى دا بولا بەرەتiندiگiن ايتقىمىز كەلگەن. امال قانشا، ۇلى كۇرەستەردiڭ باستى قوزعاۋشى كۇشi وسى كۇناھار، وپاسىز بولىپ سانالاتىن قاھار-مانداردىڭ وزدەرi بولىپ تابىلاتىن بولسا دا.
حالىق مۇندايدا «باعىنان سورى قالىڭ» دەيدi. كiم بiلەدi, بالكiم، «جۇرەگi التىننان سوعىلعان تالاپتى ەردiڭ تالايىنا جازىلار «ات باسىنداي شەر» دەگەنiڭiز وسى بولار؟!

(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»