بەلگىلى ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىنا پىكىر ءبىلدىردى. 

«بيىل ءتاۋ ەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ وتىز جىلدىعى. ءاربىر سانالى ازامات ءۇشىن بۇل ۇلى مەيرام. مەيرام بولعاندا دابىرالاتىپ، ات شاپتىرىپ، وتشاشۋلاتىپ، ءىشىپ-جەپ، كوكىرەككە كەزەكتى «-جىلدىعى» دەيتىن مەدالدى تاعا سالاتىن مەيرام ەمەس. وردابۇزار جاسقا كەلگەن جاڭعىرعان قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ شاڭىراعىن شايقالتپاي، ىرىس-بەرەكەسىن كەتىرمەي، ەل بىرلىگى مەن جەر تۇتاستىعىن ساقتاي وتىرا ءارى قاراي قالاي، قاي باعىتتا دامىتامىز دەپ ويلاناتىن، تولعاناتىن كەز، كەمەل كەزەڭ. زىمىراپ وتە شىققان وتىز جىل قانشالىقتى قيىن، كۇردەلى بولسا، الداعى قامال الار جاسقا دەيىنگى ۋاقىت تا وڭاي بولمايتىنى قازىردەن باستاپ-اق كورىنىپ تۇر.

سەرتى - سالاق، انتى – مازاق كورشىمىزدىڭ كوڭىل-كۇيىنە، قوعامدىق پىكىرىنە قاراپ وتىرىپ ءبىراز دۇنيەنى ۇعىنۋعا ءتيىسپىز. شىنداپ كەلسەك، قاشان دا، قاي كەزدە دە قازاقتى، قازاق مەملەكەتىن قۇتقارار، ساقتاپ قالار، ارقا سۇيەر ءتورت قۇندىلىق بار: تۇنىق ءتىل، تەرەڭ تاريح، تىلسىم تابيعات پەن تىڭعىلىقتى تىنىس-تىرشىلىك. وسى قۇدىرەتتى قۇندىلىقتار تۋراسىندا پرەزيدەنت جاقسىلاپ تاراتىپ ايتىپ بەرىپتى.

...

شىنداپ كەلەتىن بولساق، قازاقتىڭ باستى قورعانى، تىرەگى، تىلى، ءدىلى – تۋعان ءتىلى. ءتىلدىڭ تازالىعىن ساقتاۋ، ونى زامانعا ساي دامىتا ءبىلۋ، بيزنەس پەن عىلىم تىلىنە اينالدىرۋ، شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل قىلىپ، زاڭدى تۇعىرىنا وتىرعىزۋ - ۇلتتىق، مەملەكەتتىك ماسەلە. ءتىل – ۇلتتىق رۋحتىڭ، سانانىڭ، ويدىڭ الاڭى مەن مەكەنى. باياعىدا ماركس ەۆرەيدىڭ قاسيەتتى كىتابى تورانى «حالىقتىڭ كوشپەلى مەملەكەتى» دەپ اتاعان ەكەن. وسىعان سالساق، تاۋەلسىزدىكتەن ايرىلىپ، مەملەكەتتىگىمىزدى جوعالتقان كەزدە دە قازاقتى قازاق ەتكەن، بىرىكتىرگەن، توپتاستىرعان، جيناعان قاسيەت پەن قۇندىلىق – قازاق ءتىلى ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ۇلان-بايتاق جەرىمىزدى، الەمدەگى توعىزىنشى تەرريتوريانى ايشىقتاعان دا، ەرەكشەلەگەن دە وسى ءتىلىمىز. ويماقتاي عانا مەملەكەتتەر ونداعان، جۇزدەگەن ديالەكتىگە ءبولىنىپ جاتادى. وسىنشاما وراسان ويكۋمەنانى ەش ديالەكتىسىز، جىكسىز جيناعان قازاق ءتىلىنىڭ ۇلى كۇشى مەن قاسيەتىنە تاڭ قالماسقا بولماس!

ەكىنشى قۇندىلىق - ۇلتتىق جادىمىز بەن تاريحىمىز. ەل ىدىراپ، حالىقتىڭ توز-توزى شىعىپ، رۋحى سىنعان كەزدەرى دە از بولماعان. مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەندە دە قازاققا سەنىم بەرگەن، رۋح بەرگەن، جاۋاپكەرشىلىگىن سەزدىرگەن قۇندىلىق – تاريحى. تاريحي سانا قاشان دا تاريحي جاۋاپكەرشىلىككە يتەرمەلەگەن. تاريحي سانا جەكەلەگەن ادامنىڭ امبيتسياسىن ورتاق مۇددەگە باعىندىرىپ، جۇرتتى مۇراتشىلدىققا، ۇلتتىق ىمىراعا جەتەلەگەن. تاريحي سانا ءاربىر ويلى، ەستى ادامدى بەلگىلى ءبىر رۋحي ءتارتىپ پەن سانالى تىرشىلىككە جۇگەندەگەن. قازاقتىڭ بويىندا بار، گەندىك كودىنا جازىلعان ارۋاق پەن ۇرپاق كونتسەپتسيالارى دا وسى تاريحي سانادان باستاۋ الادى. قايدا جۇرسەڭ دە، كىم بولساڭ دا ءوزىڭدى ۇزىنسونار، ۇزدىكسىز شەپتىڭ، قاتاردىڭ ىشىندە ءجۇرۋ، مىزعىماس، ايرىلماس بولىگى رەتىندە سەزىنۋ كەز-كەلگەن ادامعا قوسىمشا جاۋاپكەرشىلىك، ميسسيا ارتادى.

ۇلتتىڭ قارسىلاسۋى، رەزيستەنتتىك قاسيەتتەرى، ەنەرگياسى مەن ەنەرگيانى ۇنەمدەۋ قاسيەتتەرى تاريحپەن قاتار تابيعاتقا دا قاتىستى. تابيعات دەگەندە ءبىز ونى تەرەڭ جانە تولىق ءتۇسىنۋىمىز قاجەت. قازاق تابيعاتىنا جەرى، سۋى، اۋاسى، تاۋ-تاسى، ورمان-جەلەگى، حايۋاناتى، ادامى كىرەدى. ءبىرىن بىرىنەن اجىراتۋ، ايىرىپ الۋ مۇمكىن دە ەمەس. سان عاسىرلار بويى قازاق حالقى تابيعاتقا تىرناعىن باتىرماي كەلگەن مىقتى ەكولوگيالىق ساناسى بار ۇلت بولعان ەدى. سونىڭ ارقاسىندا وسىناۋ وراسان جەردىڭ يەسى مەن كيەسىنە اينالا بىلدىك، وسى جەرگە جاسامپاز اتىمىزدى بەردىك. بولاشاق ەكونوميكاسى، ادام مەن ونىڭ ەنەرگياسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا ەكونوميكا ەڭ الدىمەن تابيعي فاكتورلارمەن شەكتەلەدى، ليميتتەنەدى. ءار نارسەنىڭ قۇنى مەن پارقى بار، شەگى مەن شەكاراسى بار. شەكسىز تەك ادامنىڭ ۇشقىر ويى مەن ارمانى عانا. تاريحي ميسسيامىز ەڭ الدىمەن تابيعاتقا دەگەن كوزقاراسىمىز بەن فيلوسوفيامىزدىڭ وزگەرۋىن تالاپ ەتەدى. ادام قۇقى مەن قۇنىنىڭ ارتۋى ەڭ الدىمەن قازاققا ءتان ەكولوگيالىق سانانى جاڭعىرتۋدان، ونى زامان تالابىنا ساي دامىتۋدان باستالۋى ءتيىس.

ءومىر ەشقاشان ورنىندا تۇرمايدى. ءومىردىڭ باستى زاڭى – تىنىمسىز تىرشىلىك، تىڭعىلىقتى، پايدالى تىرشىلىك. قازاقتىڭ باستى جانە ايرىقشا قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى – تاريح پەن تابيعاتتىڭ تالاپتارىنا، تىعىرىقتارىنا بوي الدىرماي، بەيىمدەلە ءبىلۋى. قازاق ءتوزىمدى، شىدامدى حالىق ەمەس، قازاق وتە اقىلدى، راتسيونالدى حالىق. راتسيونالدى سانا جوعارىدا ايتقان تاريحي جانە تابيعي جاۋاپكەرشىلىكتەن باستاۋ الادى. تابيعات تا، ساياسي تاريح تا ەۆوليۋتسيا زاڭدارىنا باعىنادى. ال ەۆوليۋتسيا ەڭ مىقتىنى، ەڭ اقىلدىنى، ەڭ سۇلۋدى تاڭداي بەرمەيدى، ەڭ بەيىمدەلگىش، ەڭ مىعىم، كەز-كەلگەن تابيعي وزگەرىسكە دايىن، تاعدىر تالكەگىنە ءازىر اعزاعا عۇمىر بەرەدى، ۇرپاعىن جالعاستىرعىزادى.

جاقىندا ءبىر ارىپتەسىم «ەكى دۋال كونتسەپتسياسى» تۋرالى جاقسى اڭگىمە ايتتى. قازاقتى قۇرتقان، دەيدى ول، ەكى دۋال; ءبىرىن تىم ەرتە قۇلاتساق، ەكىنشىسىن تىم ەرتە قۇرا باستاعان ەكەنبىز. سوندا ايتپاعى مىناۋ: ەل بولماي، مەملەكەت بولماي، كوپتەگەن قۇندىلىعىمىزدى شاشىراتىپ العان جاعدايدا رۋحاني شەكارامازدى قورعاعان دۋالدى ەرتە قيراتقانىمىز قاتەلىك. ەسەسىنە، باسقا مادەنيەتتەن، ورتادان كەلگەن موداعا ەرىپ، سودان «كۋلت» جاساپ، سىرتقى دۋالدىڭ ورنىنا ءاربىر ادام، ءاربىر وتباسى جەكە-دارا دۋالداردى قۇرىپ الەك بولعان. مەملەكەتتىڭ شەكاراسىنان گورى، ءبىر كوشەدەگى كورشىنى بولگەن «زابورلار» ماڭىزدى زامانعا دا كەتىپ قالا جازدادىق قوي! راس قوي، شىن عوي!

پرەزيدەنتتىڭ بۇگىنگى ماقالاسىن بارشامىز اسىقپاي وقيىق. وقىعاندا دا ونى دابىرالاتپاي، ماقتامپازدىققا اپارمايىق. كەرىسىنشە، ويعا وي قوساتىن، ويدى وي جەتەلەيتىن دۇنيەلەرگە ۇمتىلايىق. وسى وتىز جىلدا نە بىتىردىك، نەدەن جاڭىلدىق، وعان نە سەبەپ دەگەن شىنشىل اڭگىمەنى باستايىق. تەك سىناپ-مىنەپ قانا قويماي، قايتكەن كۇندە دۇرىستالامىز، دۇرىس جولعا تۇسەمىز دەگەن بايىپتى، اقىلدى ساراپتاما جاساۋعا تىرىسايىق. جانە دە ءبىر ءوتىنىش; بوس ايعايدى، اتتاندى ازايتساق، اعايىن. ايقايى كوپ ورتادا اقىل جوق، ەموتسيا باسىم بولادى، وي توقتامايدى، سىڭبەيدى. بىزگە ەموتسيادان گورى سابىرلى، ساليقالى اڭگىمە، ۇلتتىق كومپروميسس، مامىلە كەرەك سياقتى. قاسەكەڭ سونىڭ جاقسى ۇلگىسىن كورسەتكەن سياقتى»

ايدوس سارىم

Abai.kz