جۋىردا Qazaqstan تەلەارناسىندا بەلگىلى جۋرناليست دارحان ابدىكتىڭ ىبىراي التىنسارين تۋرالى «ۇستاز» اتتى دەرەكتى ءفيلمى شىقتى. 

بيىل ۇلت ۇستازىنىڭ تۋعانىنا 180 جىل تولادى. وسىعان وراي ءبىز اتالعان فيلمدەگى نەگىزگى ويلار مەن دەرەكتەردى اۆتوردىڭ ءوز سوزىمەن وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

رەسەي يمپەرياسى تۇركى حالىقتارىن اسقان قاتىگەزدىكپەن شوقىندىردى

1739 جىلى 10 ساۋىردە رەسەيدىڭ ەكاتەرينبۋرگ قالاسىنداعى «اۋليە ەكاتەرينا» شىركەۋىنىڭ الدىنداعى الاڭدا ورىس اسكەريلەرى جەرگىلىكتى تاتارلار مەن باشقۇرتتاردى كۇشتەپ جينايدى. جينالعان كوپشىلىكتىڭ ورتاسىنا ەگدە جاستاعى ايەلدى بايلاپ الىپ شىعىپ، الاڭ ورتاسىنداعى باعانعا تاڭادى. بۇل زورلىقپەن شوقىندىرىلعان باشقۇرت ايەل كىشىبيكە بايراسوۆا ەدى. ول قۇلدىقتان قاشىپ ءوز سالتىنا، ءوز دىنىنە، ءوز داستۇرىنە قايتا ورالعانى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن.

«رەسەي يمپەرياسىنداعى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ەرەكشەلىگى - وتارلانعان ەلدى مىندەتتى تۇردە تىلىنەن جانە دىلىنەن ايىرۋ، شوقىندىرۋ. يمپەريانىڭ يلەۋىنە ەڭ الدىمەن تۇركى حالىقتارىنان - نوعايلار، تاتارلار، باشقۇرتتار، چۋۆاشتار ءتۇستى. بۇل ۇلتتاردى شوقىندىرۋ اسقان قانىپەزەرلىكپەن جۇرگىزىلدى»،- دەيدى دارحان ابدىك.

يمپەريانىڭ شوقىندىرۋ ساياساتىن اسقان قاتىگەزدىكپەن جۇرگىزگەندەردىڭ ءبىرى تۇركى ناسىلىنەن شىققان تاتار مىرزاسى - قۇتلىمۇحامەد مامەشۇلى تەۆكەلەۆ. (1674-1766) حريستيان ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىنگى اتى-ءجونى الەكسەي يۆانوۆيچ تەۆكەلەۆ بولىپ وزگەرگەن.

تاريحشى ۆلاديمير ۆيتەۆسكي 1736 جىلى ونىڭ ءبىر عانا ەكسپەديتسياسى تۋرالى:

«تەۆكەلەۆ 50-گە جۋىق اۋىلدىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. باشقۇرتتاردى ءجۇزدەپ قوراعا قاماپ، ورتەپ جىبەردى. ەركەكتەردى ەڭ قاتىگەز جولمەن ازاپتاپ ءولتىردى. ال، ايەلدەرى مەن بالا-شاعاسىن سولداتتارىنا تاراتىپ بەردى»,-دەپ جازدى.

18 جاسار التىنسارين مەن ميسسيونەر يلمينسكيدىڭ كەزدەسۋى

الايدا، از حالىقتار تاراپىنان شوقىندىرۋ ساياساتىنا قارسىلىق كوبەيەدى. كۇشتەپ شوقىندىرىلعان باشقۇرتتار، چۋۆاشتار مەن باسقا دا حالىقتار جاپپاي ءوز دىنىنە وتەدى. ەندى ايلا ءتاسىلدى وزگەرتۋ ءۇشىن قانىپەزەرلەردىڭ ورنىنا «مەيىرىمدى» ميسسيونەرلەر كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى – تۇركى حالىقتارىن شوقىندىرۋ يدەياسىنىڭ باستى يدەولوگى نيكولاي يۆانوۆيچ يلمينسكي. ول شىعىس، ونىڭ ىشىندە تۇركى تىلدەرىنىڭ بىلگىرى بولعان.

1859 جىلى 36 جاسىندا يلمينسكي ورىنبورداعى شەكارا كوميسسياسىندا اۋدارماشى بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرەدى. سول جەردە جەرگىلىكتى ورىس-قازاق مەكتەپ ينتەرناتىن التىن مەدالمەن بىتىرگەن 18 جاسار قازاق جىگىتى ىبىراي التىنسارينمەن تانىسادى.

«بۇل كەزدەسۋ - قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىن ايقىنداعان جانە سول ارقىلى قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا اسەر ەتكەن كەزدەسۋ بولدى. ءدال وسى كەزدەسۋدەن التىنسارين مەن يلمينسكيدىڭ 30 جىلعا سوزىلعان قارىم-قاتىناسى باستالدى.

ول ىبىرايدان قۇدايدىڭ ءوزى جاراتقان شىن پەداگوگتىق قاسيەتتى بايقايدى. وعان كەرەگى دە سول ەدى»,- دەيدى فيلم اۆتورى.

ەڭ العاشقى ۇلتتىق مەكتەپتىڭ ۇلتتىق وقۋلىعى ءھام التىنسارين مۇراسىنىڭ جۇمباعى

1861 جىلى التىنسارين ورىنبوردان تورعاي بەكىنىسىنە قازاق بالالارىن وقىتۋعا جىبەرىلۋى ءتيىس ەدى. الايدا رەسەي يمپەرياسى قازاق بالالارىن وقىتۋعا اسىقپايدى.

مەكتەپ 1864 جىلى اشىلادى. كەرەك قارجىنىڭ باسىم بولىگىن جەرگىلىكتى زيالى قازاقتار جيناپ بەرەدى.

«يانۆاردىڭ 8-ءى كۇنى مەنىڭ كوپتەن كۇتكەن ءىسىم ورنىنا كەلىپ، مەكتەپ اشىلدى. وعان 14 قازاق بالاسى كىردى. ءبارى دە جاقسى، ەستى بالالار. مەن بالالاردى وقىتۋعا قويعا شاپقان اش قاسقىرداي وتە قىزۋ كىرىستىم. بۇل بالالار دا مەنىڭ ايىزىمدى قاندىرىپ، نەبارى ءۇش ايدىڭ ىشىندە وقي بىلەتىن جانە ورىسشا، تاتارشا جازا بىلەتىن بولدى»،- دەپ جازادى التىنسارين يلمينسكيگە حاتىندا.

ودان سوڭ، ىبىراي العاشقى ۇلتتىق مەكتەپتىڭ العاشقى وقۋلىعىن جازۋعا كىرىسەدى. سەبەبى، تاتار مولدالارىنىڭ شۇبار تىلىنەن شارشاعان قازاق بالاسى العاش رەت ءوزىنىڭ انا تىلىندە جازىلعان كىتاپتى قولىنا الۋى ءتيىس ەدى.

ماسەلەنىڭ ءبىرى - ونىڭ قانداي الفاۆيتپەن جازىلاتىنىندا.

«مولدالار ۇسىناتىن تاتار، اراب، پاسى كىتاپتارىنىڭ ءبارى ادامنىڭ ساناسىن ۋلاپ، تەك توپاستاندىرا تۇسەدى. ال، قازاقتارعا ءاربىر ادام بالاسىنداي وقۋ بارىسىندا ويلاندىراتىن، بىلىمگە جەتەلەيتىن ءوز تىلىندە ۇعىمدى ەتىپ جازىلعان كىتاپتار قاجەت.

ءالتىنساريننىڭ يلمينسيكە جازعان حاتى، 1862ج.»

التىنسارين ورىس الفاۆيتىنە قارسىلىق ءبىلدىرىپ كورەدى. بىراق، يلمينسكيدىڭ بەدەلى باسىم بولعاندىقتان، امالسىز كونەدى. ءسويتىپ، 1879 جىلى العاشقى قازاق وقۋلىعى «قازاق حرەستوماتياسى» كيريلليتسا نەگىزىندە جاسالعان الىپبيمەن جارىق كورەدى.

دارحان ابدىكتىڭ ايتۋىنشا، ءالتىنساريننىڭ قازاق بالالارىنا جازعان اڭگىمەلەر مەن ولەڭدەرىندەگى ءۇنى شىنايى مەيىرىمگە، مارتتىككە تولى. ال، كەرىسىنشە، ورىس باسشىلارىنا جازعان حاتتارىندا ول اسىرە ءىلتيپاتشىل، جاساندى سىپايى. التىنسارين مۇراسىنداعى ەڭ ۇلكەن جۇمباق تا وسى-مىس.

ۇستازدىڭ  ارمانى

ىبىراي ءالتىنساريننىڭ  ارمانى - حرەستوماتيانىڭ ەكىنشى ءبولىمىن جازۋ ەدى. بۇل تۋرالى ول 1880 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا مۇعالىم، يلمينسكيدىڭ شاكىرتى كاتارينسكيگە جازعان حاتىندا بىلاي دەپ باياندايدى:

«بۇل بولىمدە مەن مۇمكىن بولعانىنشا، تولىق تۇردە جاراتىلىس تاريحى تۋرالى، گەوگرافيا مەن تاريح تۋرالى، ازداپ  حيميادان، فيزيكادان، تەحنيكالىق ءوندىرىس تۇرلەرىنەن تۇسىنىك بەرگىم كەلەدى.

قازاق حالقىنىڭ قازىرگى جاعدايىندا اسا ماڭىزدى بۇل جۇمىستى ويداعىداي اتقارىپ شىعۋىما قۇداي تاعالا تەك كۇش پەن عۇمىر بەرگەي.

دۇرىس پايدالانسا، بۇل ءىس - قازاق حالقىنىڭ كەلبەتىن وزگەرتەر ەدى»

الايدا پروۆاسلاۆ ميسسيونەرلەرىنە قازاق بالالارىنىڭ مۇنداي ساۋاتتىلىعى مۇلدەم كەرەك ەمەس. يلمينسكي بۇل تۋرالى:

«مەكتەپتەردەگى ساۋاتتىلىق...ورفوگرافيكا مەن گارامتيكا مۇلدەم قاجەتسىز. ال، بۇراتانا حالىقتارعا ارنالعان وقۋ ورىندارىندا تىپتەن زيان»،-دەيدى.

قالقامان جاقىپ، پروفەسسور، ىبىرايتانۋشى:

-«ىبىرايدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ەكى ساتىدان تۇردى. ءبىرىنشىسى - ساۋات بەرۋ. قازاق بالالارىنىڭ ساۋاتىن اشۋ. ەكىنشى، جوعارعى ساتىسى - ماماندىقتى يگەرۋگە جول اشۋ. ول اعاش شەبەرى بولا ما، تەمىر ۇستاسى بولا ما، قولونەر مە، كىلەم، الاشا توقي ما، كەرەك دەسەڭىز ىبىراي قىز بالالارعا ءارتۇرلى ءشوپتىڭ قوسىندىسىنان قالاي ءشوپ جاساۋدى ۇيرەتتى»

ميسسيونەرلەرگە قارسىلىق ءھام ىبىرايدىڭ سوققىعا جىعىلۋى

1872 جىلى ەفيمي مالوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن مۇسىلماندىققا قارسى ماعىناداعى قاعاز كىتاپتار شىعارۋ كوميسسياسى قۇرىلادى. يلمينسكيدىڭ ادىستەمەسى بويىنشا قازاق تىلىنە 307 كىتاپ اۋدارىلادى.ونىڭ 288-ءى تازا پروۆاسلاۆ حريستيان ۋاعىزى. مۇنىڭ ءبارى قازاقتارعا تەگىن تاراتىلدى. مۇنداي ميسسيونەرلىك ادەبيەت التىنسارين اشقان مەكتەپتەرگە دە تىقپالانا باستايدى.

«سىزگە وتە ءبىر قايعىلى حابار جەتكىزۋگە تۋرا كەلىپ وتىر. ءبىزدىڭ الەكساندر گرەگورەۆيچ بەسسونوۆ ءسىرا ەسىنەن ايىرىلعان بولار دەيمىن. ايتپەسە ونىڭ ءوز وقۋشىلارىنا ىستەگەن سوراقىلىقتارىن باسقاشا تۇسىندىرە الار ەمەسپىن. باقسام، ول وقىتۋشىلار مەكتەبىنىڭ ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى كلاستارىندا وقۋشىلاردىڭ نارازىلىعىنا قاراماستان، ءبىر اي بويى ءىنجىل مەن ونىڭ پارىزدارىن ۋاعىزداي باستاپتى. ناتيجەسى - ول وقۋشىلارعا قاتىگەزدىك پەن ىزاقورلىق تانىتىپ، سوڭعىلارى وقۋدان باس تارتقان. جاعداي ونىڭ ءوز شاكىرتتەرىن الاياق دەپ اتاپ موينىندارىنان يتەرىپ شىعارۋىنا دەيىن ۋشىققان.

ىبىرايدىڭ كاتارينسكيگە جازعان حاتى»

شىن مانىندە مۇنداي ادەبيەت وقۋلىقتارىن كاتارينسكي مەن يلمينسكي 1862 جىلى اق قازاق مەكتەپتەرىنىڭ باعدارلاماسىنا بەكىتىپ قويعان. الايدا، ءالتىنساريننىڭ قازاق مەكتەبىمەن قازاق بالالارىنىڭ بولاشاعىنا ءوز كوزقاراسى بولعان.

التىنسارين ميسسيونەرلەرگە جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن قازاق بالالارىنا حيميا، فيزيكا سياقتى تەحنيكالىق پاندەردى وقىتۋعا باعىتتالعان حرەستوماتيانىڭ ەكىنشى ءبولىمىن جازۋدى توقتاتۋعا ءماجبۇر بولادى. ونىڭ ورنىنا 1884 جىلى  «مۇسىلماشىلىق تۇتقاسى» دەگەن كىتابى جارىق كورەدى. بىراق بۇل وقۋلىقتا دا التىنسارين دىنگە ۇلتتىق سيپا بەرىپ، ونى قازاقتىڭ مۇددەسىنە بۇرادى. سوندىقتان ول ناماز ىشىندە نەمەسە قۇران اياتتارىن، ارابشا دۇعالاردى ءوز تىلىندە وقۋعا ۇندەيدى.

بۇل ميسسيونەرلەرگە دەگەن اشىق قارسىلىق ەدى. سول ءۇشىن ول وبلىستىق گۋبەرناتورلاردىڭ تەرگەۋىندە بولادى. بۇدان سوڭ، 1889 جىلى وباعان اۋىلىندا بەرىلگەن استا تولەباي كوبەكۇلى دەگەن ادام ىبىرايدى سوققىعا جىعادى. بۇل كەزدە ۇستازدىڭ دەنساۋلىعى ناشار، جاسى گدە تارتقان ەدى...

ءسويتىپ، 1889 جىلى ىبىراي التىنسارين جۇرەك اۋرۋىنان، قۇسادان قايتىس بولادى.

التىنسارين مەن اتاتۇرىكتى نە بايلانىستىرادى؟

قىرىمدا، باقشا ساراي قالاسىندا تاتار اعارتۋشىسى يسمايل گاسپرينسكيدىڭ مۇراجايىندا «مۇسىلماشىلىق تۇتقاسىنىڭ» باۋىرىنا ىبىراي ءوز قولىمەن جازىپ تابىس ەتكەن ەكزەمپليارى ساقتالعان.

التىنساريننەن كەيىن گاسپرينسكي تۇركى مۇسىلمان مەدرەسەلەرىنە ىبىرايدىڭ ۇلگىسى بويىنشا، زايىرلى عىلىم پاندەرىن (حيميا، فيزيكا، بيولوگيا) ەنگىزىپ، رەفورماتورلىق ءجاديد قوزعالىسىن باستايدى.

ءجاديد قوزعالىسى - بارشا تۇركى حالىقتارىن دۇمشە مولدالاردىڭ نادان ۋاعىزىنان باس كوتەرىپ، زايىرلى عىلىمدارعا بەت الۋىنا، ءدىندى ۇلتتىق تۇرعىدان پايىمداۋعا جەتەلەيدى.

جاديدشىلدىك - وسمان يمپەرياسى قۇلدىراعاننان كەيىن مۇستافا كەمال اتاتۇرىك باستاعان جاڭا تۇرىك ەليتاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى.

XX عاسىردىڭ باسىندا تاتار، باشقۇرت، نوعاي، قۇمىق، وزبەك سەكىلدى بارشا تۇركى حالىقتارىنىڭ زايىرلى ۇلتشىل ينتەلليگەنتسياسىن تاربيەلەپ شىعاردى.

ال، التىنسارين شاكىرتتەرى - الاشتىقتار. ءبىلىمدى، پاراساتتى ولار ىبىراي مەكتەپتەرىنىڭ تۇلەكتەرى ەدى. سول سەبەپتى قازىرگى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ اتاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ 1925 جىلى ماۋسىمنىڭ 23-ءى كۇنى احمەت بايتۇرسىنوۆقا جازعان حاتىندا:

«التىنسارىنىڭ بالاسى ىبىراي حاقىندا ءوزىڭ جازعانىڭ دۇرىس بولادى. ول سەنىڭ اعاڭ ەمەس پە؟ ەگەر ول قازىر ءومىر سۇرسە سەندەي بولار ەدى. ال، سەن ەرتەرەك دۇنيەگە كەلگەندە ونىڭ ءىسىن جاسارىڭ حاق»،- دەيدى.

تولەن ابدىك، جازۋشى:

«قازاقتىڭ جەرىندە ورىستاندىرۋ مەكتەبى بولدى. جانە سوعان مۇلدە قاراما-قارسى ۇلتتىق سانانى ساقتاپ قالۋعا ارنالعان ىبىراي ءالتىنساريننىڭ مەكتەبى بولدى. ول ۇلتتىق سانانى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءوزى قولىنان وقۋلىق جاسادى. قازاقتىڭ اڭىز-اڭگىمەلەرىنەن، اۋىز ادەبيەتىنەن وعان ءوزىنىڭ شىعرمالارىن قوسىپ، تاريحتى قوسىپ تۇڭعىش رەت حرەستوماتيا جاسادى. يسلام ءدىنى دەگەن ءپان ەنگىزدى. اسىرەسە ونىڭ ايگىلى ءبىر قۇدايعا سىيىنىپ، كەل، بالالار وقىلىق دەگەن ءسوزى و، بوجە، حراني، تساريا دەگەن دۇعاعا قاراما-قارسى بولىپ ەستىلەدى.

ال، ەڭ باستىسى نە دەسەڭىز، ىبىرايدىڭ مەكتەپتەرى - ەل قامىن ويلايتىن تۇتاس ءبىر مەكتەپ تاربيەلەدى. سول مەكتەپتە وقىعانداردىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. ودان ءارى ول ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن الاش قوزعالىسىنا، الاش يدەياسىنا جالعاستى».

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz