ورازا ايى ەدى. جۇما نامازدان شىعىپ، مەشىت الدىندا تۇرعانىمدا جانىما تولىق دەنەلى، دوڭگەلەنگەن قارنى بار، ورتا بويلى ءبىر كىسى كەلىپ اڭگىمە تارتتى. مەنىڭ نە ناماز وقىمايتىنىمدى، نە ورازا ۇستاماعانىمدى سۇراپ، ءبىلىپ العان سوڭ، ءىش قۇسا بولىپ جۇرسە كەرەك، «اقىلىن» اياماي توكتى. مەزى بولسام دا، كەتىپ قالۋعا ىڭعايسىزدانىپ، ايتقاندارىن تىڭدادىم.

سوسىن اڭگىمەنى مەن باستادىم.

- اعاسى، ءسىز كۇندىز-ءتۇنى قۇلشىلىق ەتكەندە قۇدايدان سۇرايتىنىڭىز ءبىر-اق نارسە ەكەن. ول - «و دۇنيەدەگى» دوزاق وتىنان قۇتىلۋىڭىز! مۇنى ءوزىڭىز ايتىپ وتىرسىز. ال مەن سول دوزاق وتىنا ءوز ەركىممەن، كۇلىپ تۇرىپ، بارۋعا دايىنمىن، ەگەر حالقىم وسى ومىردەگى دوزاقتان قۇتىلسا! قۇتىلعان ەمەس-اۋ، ءدال بۇگىنگى كۇنىنەن كىشكەنە عانا وڭالسا... قاراڭىزشى، تاۋەلسىز ەلمىز دەسەك تە، قازاق ءوز جەرىندە ەڭ سوڭعى سورتتاعى ۇلت بولىپ تۇر. وزگەلەرگە قاراعاندا الەۋمەتتىك جاعدايى وتە تومەن. سونىڭ سالدارىنان قازاق بۇگىن ءالجۋاز، اۋىرۋ ۇلت. قازاق قىزى كىم بولسا، سونىڭ قۇشاعىندا كەتىپ، ەلىمىزدە سۇعاناق يتتەي ءورىپ جۇرگەن كەز كەلگەن كەلىمسەكتىڭ وينايتىن ويىنشىعىنا اينالدى. قىزىمىز كۇڭ، ۇلىمىز قۇل! قازاق ازعىنداپ كەتتى. مەن مۇنى كىمگە بولسا دا، كوزىن شۇقىپ تۇرىپ كورسەتىپ بەرە الامىن.

ورازا ايى ەدى. جۇما نامازدان شىعىپ، مەشىت الدىندا تۇرعانىمدا جانىما تولىق دەنەلى، دوڭگەلەنگەن قارنى بار، ورتا بويلى ءبىر كىسى كەلىپ اڭگىمە تارتتى. مەنىڭ نە ناماز وقىمايتىنىمدى، نە ورازا ۇستاماعانىمدى سۇراپ، ءبىلىپ العان سوڭ، ءىش قۇسا بولىپ جۇرسە كەرەك، «اقىلىن» اياماي توكتى. مەزى بولسام دا، كەتىپ قالۋعا ىڭعايسىزدانىپ، ايتقاندارىن تىڭدادىم.

سوسىن اڭگىمەنى مەن باستادىم.

- اعاسى، ءسىز كۇندىز-ءتۇنى قۇلشىلىق ەتكەندە قۇدايدان سۇرايتىنىڭىز ءبىر-اق نارسە ەكەن. ول - «و دۇنيەدەگى» دوزاق وتىنان قۇتىلۋىڭىز! مۇنى ءوزىڭىز ايتىپ وتىرسىز. ال مەن سول دوزاق وتىنا ءوز ەركىممەن، كۇلىپ تۇرىپ، بارۋعا دايىنمىن، ەگەر حالقىم وسى ومىردەگى دوزاقتان قۇتىلسا! قۇتىلعان ەمەس-اۋ، ءدال بۇگىنگى كۇنىنەن كىشكەنە عانا وڭالسا... قاراڭىزشى، تاۋەلسىز ەلمىز دەسەك تە، قازاق ءوز جەرىندە ەڭ سوڭعى سورتتاعى ۇلت بولىپ تۇر. وزگەلەرگە قاراعاندا الەۋمەتتىك جاعدايى وتە تومەن. سونىڭ سالدارىنان قازاق بۇگىن ءالجۋاز، اۋىرۋ ۇلت. قازاق قىزى كىم بولسا، سونىڭ قۇشاعىندا كەتىپ، ەلىمىزدە سۇعاناق يتتەي ءورىپ جۇرگەن كەز كەلگەن كەلىمسەكتىڭ وينايتىن ويىنشىعىنا اينالدى. قىزىمىز كۇڭ، ۇلىمىز قۇل! قازاق ازعىنداپ كەتتى. مەن مۇنى كىمگە بولسا دا، كوزىن شۇقىپ تۇرىپ كورسەتىپ بەرە الامىن.

بيلىكتىڭ تەلەارنالاردان، باسىلىم بەتتەرىنەن ايتىپ جاتقان «قازاق بايىدى. جاعدايلارى كەرەمەت. ءار ادامعا شاققاندا ءىجو (- ىشكى جالپى ءونىم) $9500 (اقش) قۇرايدى» دەگەنىنىڭ ءبارى دالباسا. ءار ادامعا شاققانداعى ءىجو دەگەن نە؟ ول، قاراپايىم ۇعىممەن ايتساق، - ەلدەگى ءوندىرىلىپ اينالىمعا تۇسكەن بارلىق مۇناي، گاز، كومىر، ءتۇرلى-ءتۇستى مەتالل، التىن، ۋران، وسمي، ماقتا، بيداي، ت.ت. زاتتاردىڭ، جاسالىنعان تاۋارلاردىڭ نارىقتىق قۇنىن، ت. ب. بارلىق ىشكى جانە سىرتقى قارجىلىق تۇسىمدەردى ەل حالقى سانى - 16 ملن.عا بولگەندە شىعاتىن سان. ويلاپ قاراساق، ءىجو وسسە، قاراپايىم حالىقتىڭ جاعدايى ەمەس، ەل ەكونوميكاسىن ۋىسىندا ۇستاپ وتىرعان «ات توبەلەندەي» عانا از وليگارحتاردىڭ جاعدايلارى تىكەلەي  جاقساراتىنى «كوزگە ۇرعان تاناداي» كورىنىپ تۇر. مىسالى، «فوربەس» جۋرنالىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، الەمدىك  ميللياردەرلەر تىزىمىنە ەنگەن قازاقتىڭ قارا تەمىرىنىڭ يەسى - لاكشمي ميتتالل دەگەن ءۇندى ازاماتىنىڭ بايلىعى $30 ملرد. شاماسىندا كورىنەدى. وسىعان ول، قازاقستانعا كەلگەن ون، ون بەس جىلدىڭ ىشىندە عانا قول جەتكىزىپتى! سوندا ونىڭ ءار جىلدىق تابىسى - $2 ملرد قۇراپ وتىر. جالعىز كەلىمسەكتىڭ ءبىر جىلدىق قانا تابىسى! ەندى، قىزىعى سول، ەلدەگى ءىجو-ءدى ەسەپتەگەندە، ءۇندىنىڭ وسى جەكە باسىنىڭ اقشاسىن ($2 ملرد), بۇل اقشاعا ەشقانداي قاتىسى جوق 210 526 ادامعا تەڭدەي بولەدى ەكەنبىز! سوندا الگى ايتىلعان $9500 (اقش) شىعا كەلەدى. وۋ، كوكە، ولشەۋسىز بايلىق بىرەۋدىكى. ال مىناۋ قارا-قۇرىم «جالاڭاياق» تەك ەسەپكە، ساندى سانعا بولگەنگە عانا قاجەت ەكەن!

وركەنيەتتى ەلدەردە، شىنىندا دا، ءىجو - الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ كورسەتكىشى بولا الادى. سەبەبى، ولاردا كىشى جانە ورتا بيزنەس جاقسى دامىعان، جالپى ەل ەكونوميكاسىنىڭ 70 - 80% قۇرايدى. باي، كەدەيدىڭ اراسى ءبىزدىڭ ەلدەگىدەي جەر مەن كوكتەي ەمەس.

ەگەر وسى ءۇندىنىڭ جىلدىق تابىسى، مىسالى $2 ملرد ەمەس، $3 ملرد دەسەك، وندا ءىجو   210 526 ادامعا شاققاندا $14 250 قۇرايدى. ال بۇدان ءبىر ادامعا كەلەر-كەتەر پايدا جوق. ياعني بۇل، ءىجو وسكەن سايىن، ەلدەگى قارجى الپاۋىتتارىنىڭ بايلىعى ەسەلەي تۇسەدى دە، ال قاراپايىم حالىق كەدەيشىلىكتىڭ تۇبىنە تەرەڭدەي بەرەدى دەگەن ءسوز.  بۇل كىمگە قاجەت؟ ارينە ەلدەگى بايلارعا.

سوندا ايتىڭىزشى، ادىلدىك قايدا؟ قازاقتىڭ ۇلان عايىر جەرىن مەنىڭ، ءسىزدىڭ، جالپى قازاقتىڭ اتا-باباسى قاسىق قانىن شەلەكتەپ توگىپ ءجۇرىپ قورعاپ قالدى. ۇرپاعىما بولسىن دەپ شىبىن جانىن ايامادى. ءولدى، قىرىلدى! ەندى بۇگىن ناتيجەسى قالاي؟ قاي-قايداعى قاڭعىرىپ كەلگەن كەلىمسەكتەر شالقىپ، حاننىڭ ءومىرىن كەشۋدە. ال زاڭدى مۇراگەر قازاقتار قۇلدىڭ كۇيىن كەشۋدە. مۇنداي قورلىققا قاشانعى كونەمىز؟!

سوندىقتان دا، مەن ەرتەڭگى جەكە باسىمناڭ قامىن ويلاپ، «ە قۇداي، جانىمدى جۇماققا جىبەرە گور» دەپ، كۇندىز-ءتۇنى قۇلشىلىق ەتىپ ۋاقىت ۇتتىرعانشا، قازىر ءاربىر مينۋتىمدى حالقىمنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا جۇمساعانىم ابزال. ماسەلەن، ايتقان جەردەن اۋلاق، مەنىڭ ۇرپاعىم بىرنەشە جىلداردان كەيىن ازعىنداپ، بۇگىنگى امەريكا، ەۋروپا ەلدەرىندەگىدەي ەركەگى - ەركەككە، ايەلى - ايەلگە ۇيلەنىپ جاتسا، وندا مەنىڭ جۇماقتا جاتۋىمنىڭ قيسىنى قانداي؟ ەگەر ءوزىم ويلاعانداي حالقىمنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا، ەڭ بولماعاندا، ءبىر تامشىداي عانا ۇلەس قوسا السام جانە وسى قىلىعىم ءۇشىن كۇنالى بولىپ دوزاققا كەتسەم، وندا مەنىڭ وكىنىشىم جوق! مۇنى مەن سىزگە عانا ايتىپ تۇرعانىم جوق، توبەدەگى قۇداي دا ەستىسىن دەپ ايتىپ تۇرمىن. ءسىز كۋاسىز! مەنىڭ شىن تىلەگىم وسى، - دەدىم. اۋزىن اشىپ تىڭداپ تۇرعان بەيتانىسىم شوشىپ كەتتى.

- استافير-اللا! استافير-اللا! ءسىزدىڭ يىعىڭىزعا شايتان ءمىنىپ العان ەكەن. شايتاننىڭ شىرماۋىنا ءتۇسىپ قالىپسىز، - دەدى دە، جونىنە كەتتى.

مەن ويدا قالدىم. شىنىندا دا بۇل شايتاننىڭ شىرماۋى بولسا، وندا مۇنداي شايتاننان اينالىپ كەتپەيمىز بە؟

جالپى مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم: ساناۋلى رەت مەشىتكە بارىپ ءدىني اڭگىمە تىڭداعان ادامداردىڭ كوبىسى «ۋاعىزشىل» بولىپ شىعا كەلەدى ەكەن. وزدەرىنىڭ جوعارعى بىلىمدەرى دە جوق. ەسىتىگەنىن ءارى قاراي ءوربىتىپ الىپ كەتە دە المايدى. بىراق ۋاعىزشىل! وسىنداي دۇمشە ۋاعىزشىلدار حالىقتى شاتاستىرىپ ءبىتتى. حالىق اراسىنا تاراپ كەتكەن «حان - قۇدايدىڭ جەردەگى ەلشىسى»، «مۇسىلماندا ۇلت جوق» دەگەن ۇعىمدار وسىلاردان شىققان ءسوز. بولماسا جوعارى ءبىلىمى بار ادام، ءدىني ساۋاتى بولماسا دا، قۇدايدىڭ ەڭ سوڭعى ەلشىسى - مۇحاممەد پايعامبار ەكەنىن بىلەر ەدى عوي. ونىڭ ورنىنا «حالىق -  قۇدايدىڭ ءبىر اتى» دەگەن، كوپشىلىككە رۋح بەرەتىن ونەگەلى ءسوز ايتسىن. ال، ەندى «مۇسىلماندا ۇلت جوق. مۇسىلمان ءبىر-بىرىنە باۋىر، تۋىسقان» دەگەن سوزگە، اسىرەسە قازاقتار، وتە ساقتىقپەن قاراۋى كەرەك. بۇل «مەن سەنىڭ باۋىرىڭمىن. سەبەبى مۇسىلمانمىن» دەپ، ەلىڭە الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلەتىن بار الاياققا جەرىڭدى ءوز ەركىڭمەن بەرۋ دەگەن ءسوز! سوندىقتان بۇل تۇجىرىم - «مۇسىلماندار ءبىر-بىرىنە دۇشپان ەمەس» دەگەن ماعىنادا عانا قولدانىلۋى ءتيىس.

ادام ءوز ۇلتىن تاڭداي المايدى. ونى وزگەرتە دە المايدى. قۇداي اتا-باباڭدى، اكەڭدى قاي ۇلتقا جاتقىزدى، سەن دە سول ۇلتتىڭ وكىلى بولىپ ومىرگە كەلەسىڭ، تۋىلاسىڭ. ال ءدىن - بۇل ەندى ەڭ اۋەلى سەنىم. ۇلتىڭدى وزگەرتە الماعانمەن، ادام بولىپ، ەس كىرگەن سوڭ ءدىنىڭدى وزگەرتە الادى ەكەنسىڭ. مۇنداي ماسقاراعا بودان كەزىمىزدە ايتسا سەنبەس ەدىك، ال تاۋەلسىز ەل بولعان بۇگىنگى كۇنى كوزىمىزبەن كورىپ وتىرعان شىندىعىمىز - وسى.

سوندىقتان كەز كەلگەن ادام ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى قۇندىلىق - ءوزىنىڭ ۇلتى، سوسىن - ۇستانعان ءدىنى بولۋعا ءتيىس!

گەرويحان  قىستاۋباەۆ،

ماتەماتيك

"اباي-اقپارات"