كەشە الەۋمەتتىك جەلىدەن ءبىر بەينەبايان كەلىپ ءتۇستى.  ونى كوپ ادام كورگەن بولار. وندا جۋىردا جارىق كورەتىن «وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىققا قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» زاڭ جونىندە سۇحبات بولدى. جۇرگىزۋشى بەلگىلى ونەر يەسى، مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى ماديار سەرىكباەۆ.  قوناقتا «قازاقستان اتا-انالار وداعىنىڭ» وكىلى، قۇقىق قورعاۋشى باعيلا بالتاۆاەۆا حانىم مەن حالىقارالىق اقپاراتتاندىرۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، زاڭ عىلىلىمدارىنىڭ كانديداتى ماديار مىرزا دەگەن كىسىلەر بولدى. 

بۇل زاڭ جوباسىمەن ءوز باسىم تانىس ەپەسپىن، ءتىپتى، زاڭگەرلەردىڭ وزدەرى دە بەيحابار. سوندىقتان، تەك وسى سۇحباتقا نەگىزدەلىپ قاداۋ-قاداۋ تۇستارىن ايتايىن. اتالمىش زاڭ جوباسىنىڭ داۋ تۋدىرۋىنداعى باستى سەبەبى: بالا قۇقىعىن شەكتەن تىس قورعاۋ نەگىزىندە اتا-انالارعا قىسىمنىڭ ارتۋى. ءسوزىمىز تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن قوناقتار ۋاجىنەن ءبىر-ەر مىسال كەلتىرەيىك. ماسەلەن، بالانىڭ كەز-كەلگەن تالابىن ورىنداۋعا ءتۇرلى سەبەپپەن (جاعدايى كەلمەسە) اتا-انالار قارسى كەلسە، وندا  بالالارى 111 نومىرىنە حابارلاسسا، ۋچاسكەلىك ساقشى كەلىپ، بالانى الىپ كەتۋگە قۇقىلى ەكەن. سونداي-اق، قانداي جاعداي بولماسىن بالانى ۇرسىپ، ءتىپتى، ۇرىپ جىبەرگەن جاعدايدا ونى كورگەن ادامنىڭ 111-گە حابارلاسۋى اكە-شەشەنى «اتا-انالىق قۇقىعىنان» ايىرۋىنا نەگىز بولاتىن كورىنەدى. ءتىپتى، پاتەر سىيىمدىلىعى ءار ادام ءۇشىن 15 شارشى مەتر بولۋى دا تالاپ ەتىلگەن. اقش-تا وسى شارتتى ورىنداماسا بالانى قامقور ۇيىمدار الىپ كەتەدى ەكەن. دەمەك، ەلىمىزدە 15 شارشى مەتر تالاپ ەتىلەتىن زاڭ تارماعى قابىلدانسا، وندا ونىڭ سوڭى اقش-تاعى تالاپقا ساي، ۇلكەن ءۇي الا الماعان وتباسىنىڭ اتا-انالىق قۇقىعى دا ساقتالمايتىن بولۋى بەك مۇمكىن.

بۇل زاڭ جوباسىنىڭ تاعى ءبىر زاڭسىز جەرى - ۋچاسكەلىك ساقشىنىڭ قۇزىرەتى ۇلكەن. ول سوتتىڭ شەشىمىنسىز، «بالا قۇقىعى قورعالمادى»، دەپ ءوزى شەشىم شىعارىپ، بالانى الىپ كەتۋىنە قۇقىلى. الايدا، ونىڭ سونداي شەشىم قابىلداۋىنا، وقيعانى زەرتتەۋىنە ۋاقىتى، ءبىلىمى، تاجىريبەسى جەتە مە، ودان باسقا جۇمىسى جوق پا؟ اتا-انالار بالاسىن الىپ قالۋ ءۇشىن ساقشىعا پارا ۇسىنباسىنا كىم كەپىل؟ ال اتا-انالار: «بالانىڭ قۇقىسى تاپتالعان جوق»، دەپ، ءوز ءىسىن دالەلدەمەك بولسا، وندا سوتقا جۇگىنۋىنە تۋرا كەلەدى. ال پروتسەسس 2 ايعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلاتىنىن زاڭگەر مىرزا ايتىپ وتىر. تاعى ءبىر سوراقىسى - بۇل زاڭ جوباسىندا بالانىڭ قۇقىعى تاپتالدى دەگەن نەگىزدە كەز-كەلگەن جاستاعى بالانى الىپ كەتۋگە قۇقىلى جانە اتا-انانىڭ ءبىرى بالانى رەنجىتسە، ەندى ءبىرى ولاي ىستەمەگەن جاعدايدا دا ەكەۋى بىردەي اتا-انا قۇقىعىنان ايىرىلادى. ونداعى ءماتىن بويىنشا قاراستىرعاندا اتا-انالار، اكە-شەشە ەمەس، «اسىراۋشى» ستاتۋسىنداعى ادامدار بولىپ قالعان.

زاڭ جوباسىندا تۇسىنىكسىز تۇستار دا كوپ سەكىلدى. ەلىمىزدە تۇرمىسى تومەن، الەۋمەتتىك از قامتىلعان وتباسىلار كوپ. جالعىز باسىمەن كوپ بالانى اسىراپ وتىرعان ايەل نەمەسە ەرلەر دە ءبىزدىڭ قوعامدا كوبەيمەسە ازايعان جوق. وتباسىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن تۇسىنبەيتىن، تۇسىنگىسى كەلمەيتىن سىڭار ەزۋ، ءوزىمشىل ۇرپاق تا كوكتەي ءوسىپ كەلەدى. ولاردىڭ قاجەتتىلىكتەرىن وتەۋگە اتا-اناسى شاماسى كەلمەسە، الگى قيقار بالالاردىڭ تەلەفون شالماسىنا كىم كەپىل؟ باۋىر ەتى بالاسىن الىپ كەتۋ ونسىز دا جۇيكەسى توزىپ جۇرگەن ادامدارعا قانشاما رۋحاني-پسيحولوگيالىق سوققى. قىلمىس وتكىزگەن بالالاردى ازامات جاسىنا تولماي زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتپايمىز، نەگە؟ سەبەبى، ءالى اقىلى كەمەلدەنگەن جوق. حالىق ىشىندە: «ءالى بالا عوي»، «بالا، بالانىڭ ءىسى شالا»، «جەلدى كۇنى يت پەن بالا قۇتىرادى»، «بالامەن بالا بولما»، «قارتايعاندا ءبىر بالا»، دەگەن تولىپ جاتقان ماقال-ماتەل بار. بۇنىڭ ءبارى بالانىڭ اقىل ەسى ءالى تولىق قالىپتاسپاعان، وي-ساناسى دامۋ ۇستىندەگى تىرشىلىك يەسى ەكەنىن تۇسىندىرەدى. سۇيتە تۇرا سول بالانىڭ سوزىنە سەنىپ، ۇلكەندەردىڭ سوزىنە سەنبەيمىز. بۇل دا ءبىر پارادوكس.

رەسەي، بەلارۋس، قازاقستان پارلامەنتتەرى دە وسى زاڭدى ءبىر ۋاقىتتا تالقىلاپ جاتىپتى. الايدا، رەسەي، بەلارۋس ەلدەرىنىڭ  ازاماتتارى مەن زاڭگەرلەرىنىڭ بىرلەسە ەڭبەكتەنۋى ناتيجەسىندە قابىلدانباعان. ەندى وسى زاڭ جوباسى ەلىمىزدە تالقىلانۋدا. ءبىزدىڭ ەلدە بۇعان دەيىن 21 جاستان جوعارى ازاماتتاردىڭ ءوز جىنىسىن اۋىستىرۋىنا زاڭ بويىنشا قۇقىلى بولۋ تۋرالى زاڭ مەن  10 جاستان باستاپ بالالارعا جىنىستىق قاتىناسقا قاتىستى ساۋاتتىلىق تۋرالى مەكتەپتە ساباق بەرۋ تۋرالى زاڭدار  قابىلدانىپ كەتكەن. «ءبىر اپامنان ءبىر اپام سوراقى»، دەگەندەي ءبىر زاڭنان ءبىر زاڭ سوراقى بولىپ بارا جاتقان سەكىلدى. وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا، سوڭى تۇتاس قوعامدىق سالت-داستۇرمەن، ۇلتتىق قۇندىلىق جانە ادامي سانا-سەزىمنىڭ قۇلدىراۋى ءتىپتى دە ۇدەي تۇسەرى انىق.

بۇل زاڭ جوباسىنىڭ اقش جانە باتىس ەلدەرىنەن كەلگەنى بەلگىلى. بىراق، باتىس ەلدەرىنە اتا-انالار ءۇشىن كوپتەگەن قولايلى ءارى ءتيىمدى جاعدايلار جاسالعان. قازاق ۇكىمەتى دە وركەنيەتتى ەلدەر سەكىلدى بالالار قۇقىعىن قورعاۋ جونىندە زاڭ شىعارعىسى كەلسە، الدىمەن باتىس ەلدەرى سياقتى اتا-انانىڭ جاعدايىن جاساۋى ءتيىس.  مىسالى، گەرمانيادا ءار بالا ومىرگە كەلسە، ولارعا جاردەم اقى تولەنەدى. تۇڭعىش بالاعا ايىنا 195 ەۋرو، ەكىنشى بالاعا 200 ەۋرو، ءۇشىنشى بالاعا 215 جانە ءتورتىنشى بالاعا 235 ەۋرو شاماسىندا اي سايىن جاردەم اقى بەرىلەدى. قاراساڭىز ءبىزدىڭ ەلدەگى ادەتتەگى جامان ەمەس جالاقى. وسى قاراجاتتى بالالار ەسەيىپ ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەنشە ۇزدىكسىز الاسىز. ەگەر بالالار ستۋدەنت اتانعان سوڭ دا جاعدايىڭىزدىڭ كەلمەيتىنىن ايتىپ ءوتىنىش بەرسەڭىز ولار قاشان جۇمىسقا تۇرعانشا اي سايىنعى اقشا تولەنە بەرەدى. ودان سىرت، ەگەر تۇرعىلىقتى ءۇيىڭىز، جالدامالى پاتەرىڭىز بالا سانىنا بايلانىستى تالاپقا ساي كەلمەسە، وندا كەڭىرەك ءۇي الۋىڭىزعا نەمەسە پاتەر جالداۋعا مىندەتتىسىز. بىراق، وتە تومەن نەسيە الاسىز نەمەسە سول اۋداننىڭ الەۋمەتتىك قورعاۋ كوميتەتىنە بارىپ مالىمدەپ ءوتىنىش جازساڭىز، ءسىزدىڭ ايلىعىڭىزدىڭ ادام سانىنا قاراي ەسەپتەيدى دە پاتەرگە جەتپەي جاتقان بولىگىن كوميتەت تولەپ بەرەدى. وقۋ جىلى باستالعاندا ءار ءبىر وقۋشىسى بار وتباسىنا ءوتىنىشىڭىز بويىنشا ءبىر بالاعا 140 ەۋرو توڭىرەگىندە وقۋعا قاجەتتى، قۇرال-جاپدىقتار الۋعا قارجى بولەدى. بىراق، مەملەكەتتىڭ جاساعان جاقسىلىعىن باعالامايتىن اتا-انالار گەرمانيادا دا بار. ولار ماسكۇنەمدىككە، ەسىرتكىگە سالىنىپ بالاسىن قاراۋسىز قالدىرسا، ۇرىپ جارالاسا وندا، قامقور ۇيىمدار بالالاردى الىپ كەتەدى، ال بالالاردى اسىراۋشى قامقور ۇيىمداردىڭ جاعدايى وتە جاقسى.

قورىتا ايتقاندا، مەملەكەت بەلگىلى ءبىر زاڭدى قابىلداۋدان ىلگەرى، سول زاڭدا قابىلدانعان تارتىپتەر بويىنشا جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋدىڭ مۇمكىندىگىن بارىنشا تومەندەتۋى ءتيىس. بەينە گەرمانيا سەكىلدى. سودان كەيىن، سول جاساعان جاعدايعا بوي ۇسىنباي كەتكەن جۇگەنسىزدەردى جازالاۋ ول قاجەتتىلىك. زاڭ ادامداردى جازالاۋ نەمەسە ازاماتتارعا قيىندىق تۋدىرۋ ءۇشىن ەمەس، ولاردىڭ تۇرمىسىن جەڭىلدەتىپ، ءومىرىن ءماندى ەتۋگە ارناپ جازىلۋى جانە اتقارىلۋى كەرەك. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ قۇزىرلى ورىندارى اتالمىش زاڭدى قابىلداۋدان ىلگەرى، حالقىمىزدىڭ مادەنيەتى، دۇنيەتانىمى، تۇرمىس جاعدايى، دەموگرافياسى، الەۋمەتتىك جاعدايى سەكىلدى كوپتەگەن جاقتاردى نازارعا الۋىن، جاعدايىن جاساۋىن، سودان كەيىن بارىپ باتىس قوعامىندا قولدانىستا بولعان زاڭداردى قابىلداۋدى ويلاسۋىنا بولادى. بىراق، اشىق اقپاراتتىق ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جاساپ بارىپ، حالىقتىڭ ماقۇلداۋىمەن قابىلداۋى كەرەك. ولاي بولماسا، ساياسي تۇراقسىزدىق ءورشي تۇسەدى. ال ونىڭ اياعى تاۋەلسىزدىكتىڭ تاعدىرىنا كەلىپ تىرەلەدى.

قاستەر سارقىتقان

Abai.kz