دۋلاتتىڭ داۋىل جىرلارى

(باسى: دۋلاتتىڭ داۋىل جىرلارى)

دۋلات پوەزياسى ونىڭ مۇسىلمانشا ساۋاتى مول، سول كەزدە تاشكەنت، قازان، ۋفا جاقتاعى باسپالاردان شىعىپ، قازاق اراسىنا تاراي باستاعان ءدىني ادەبيەت پەن سوپىلىق پوەزيا وكىلدەرىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن جاقسى تانىس بولعاندىعىن كورسەتەدى.

سوپىلىق پوەزيا – اباي دا تاعىلىم العان، سۇلۋ سەزىم مەن قۇپيا سىرى قاتار ورىلگەن ۇلكەن فيلوسوفيالىق مەكتەپ. دانىشپان اقىننىڭ جىرىندا ەسىمى اتالاتىن فيزۋلي، شامسي، سايحالي، ناۋاي، ساعدي، فيردوۋسي، قوجا حافيز – تۇگەلدەي دەرلىك سوپىلىق پوەزيانىڭ كلاسسيكتەرى. ءدىني داستۇرلەردىڭ قاتال زامانىندا ءومىر سۇرگەن ولاردى ازات ويلارى مەن ەركىن كوزقاراستارى ءۇشىن يسلام جولىنان اۋىتقىعان ەرەتيكتەر رەتىندە كىنالاعاندار دا از بولماعان.

سوپىلىق مەكتەپتىڭ قازاق اقىن-جازۋشىلارىنا جاقىندىعى – اللانىڭ حاقتىعىن، مۇحاممەدتىڭ راسۋلدىعىن مويىنداپ، ءدىن-يسلامعا دەگەن ادالدىقتى ساقتاي وتىرىپ، ويعا، پىكىرگە، كوزقاراسقا ەرىك بەرۋى بولدى. بۇل دۋلاتتىڭ تانىم-تۇسىنىگى مەن ومىرلىك ۇستانىمىنا وتە جاقىن ەدى.

سوپىلىق پوەزيا وكىلدەرى ۇلى جاراتۋشى الدىندا ءوزىن كۇناھار ساناپ، ومىردە ءبىلىپ-بىلمەي جاساعان جازا باسۋشىلىقتارى ءۇشىن كەشىرىم سۇراپ، اللادان مەدەت تىلەيدى. مۇنداي ۇردىستەردى «ءمىناجات جىرلار» دەۋگە بولادى، ال قوجا احمەت  ياسساۋيدە بۇل جانر «حيكمەت» تۇرىندە كورىنىس تاپقان. دۋلات سوپىلىق پوەزيامەن، ونىڭ مازمۇنىمەن، جانرلىق ەرەكشەلىكتەرىمەن، باستى قاعيداتتارىمەن، ياسساۋي حيكمەتتەرىمەن تانىس بولعان. بار عۇمىرىن قىردا وتكىزىپ، سوپىلىق ءداستۇردى ۇستانا الماعان دۋلات: «ادال سوپى مەن ەمەس، ءپىردىڭ ءسوزىن تۇتىنعان»، – دەپ انىق جازادى. وسى جولدار دۋلاتتىڭ سوپىلىق داستۇردەگى ءپىر مەن شاكىرتتىڭ، ياعني ءمۇرشيد پەن ءمۇريدتىڭ اراسىندا بولاتىن داستۇرلىك يەرارحيادان دا حابارى بار ەكەندىگىن اڭعارتادى.

دۋلاتتىڭ سوپىلىق پوەزيا مەن ءدىني كىتاپتارمەن جەتە تانىستىعى ونىڭ: «سوفى الليا كىتاپتار، سۇراپ كورسەڭ سورىمدى. كىتاپ ءسوزىن تۇتپاساق، ءتاڭىرىم ءىسى قيىن-دى»، – دەگەن جىر جولدارىنان دا بايقالادى. جىراۋدىڭ مۇنداعى ايتىپ وتىرعانى – ەسىمى قازاقتار مەن تاتارلار  اراسىنا كەڭ تاراعان سوپىلىق پوەزيانىڭ كورنەكتى وكىلى، ميستيك اقىن سوفى اللايار. ونىڭ اتى دانىشپان ابايدىڭ وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە كەزدەسەدى. دۋلات شىعارماشىلىعى وتە كۇردەلى سوفى اللايار سياقتى فيلوسوف اقىننىڭ قىر-سىرىن ۇققان، ءومىربايانىنان دا حاباردار بولعان. سوفى اللايار ءوز شاكىرتتەرى ءۇشىن 11 بولمەلى قۇجىرا جانە ولاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ ءدارىس وتكىزەتىن ورتاق حاناكا سالدىرعان.  مۇنى دا بىلگەن دۋلات: «ون ەكى حات شالعىنى، قيادا سۇڭقار تاراتتى», – دەپ جازادى.

دۋلات – يسلام تاريحىنان، مۇسىلماندىق ءىلىمنىڭ نەگىزگى پوستۋلاتتارىنان حابارى مول جىراۋ. ونىڭ شىعارمالارىندا «اللا»، «شاريعات»، «يمان»، «وبال»، «ساۋاپ»، «قايىر»، «دۇعا»، «كۇنا»، «ءناپسى»، «پەيىش»، «توزاق»، «ءباتۋا»، «شارافات»، «مەدەت»، «راحىم»، «سابىر»، «اقيرەت»، «ءتاۋبا»، «تاۋپيق» سياقتى يسلامداعى اسا كۇردەلى فيلوسوفيالىق كاتەگوريالاردىڭ ءجيى ۇشىراسۋى جانە وعان دەگەن اقىن كوزقاراسىنىڭ قازاقي ۇعىمعا ساي جىراۋلىق پوەزيا تىلىمەن بەرىلۋى ونىڭ ءدىني ساۋاتىنىڭ مولدىعىن دالەلدەسە كەرەك.

كەزىندە حاكىم ابايدىڭ «قۇراندى مولدا تەرىس وقىرىن» «عىلىمي تۇرعىدان» تالداپ، ونى اتەيست اقىن رەتىندە زەرتتەۋ جازعاندار دا بولعان. دۋلاتتىڭ «يشانعا» اتتى ولەڭىنەن ونى دىنگە قارسى شىققان اقىن دەۋشىلەر دە تابىلدى. بۇل – ارينە، قيسىنعا كەلمەيتىن، اقيقاتقا جاناسپايتىن ارەكەت. دۋلات شىعارماشىلىعىمەن تولىق تانىس ادام مۇنداي قياناتقا بارماۋعا ءتيىس. «يشانعا» جىرى، كەرىسىنشە، يسلام مەن ونىڭ قۇندىلىقتارىن ايار مولدادان قورعاۋعا ارنالعان. دۋلات ءناپسىنى تىيىپ، شاريعات جولىن ۇستانۋعا، يماننىڭ تازالىعىنا شاقىرادى. ول: «اقىلى جوق مولدالار، يمان الماق تيىنعا. وڭايلىقپەن كەلمەيدى، يمان دەگەن قيىن دا»، – دەپ ءناپسىسىن تيا الماعان ارامزا مولدانى اششى سىنعا الادى.

سوفى اللاياردى بىلگەن دۋلات، ارينە، قوجا احمەت ءياسساۋيدى دە تەرەڭ تانىعان. ونىڭ «اۋەلگى قازاق  دەگەن جۇرت» اتتى تولعاۋىنىڭ: «مادينە مەن مەككەدە، اۋليە زادا مول ەكەن. ازىرەت قونعان قاراتاۋ، اسا الماعان ونان جاۋ»، – دەگەن جولدارىنداعى يشارا ارقىلى ەل اراسىندا «ازىرەت سۇلتان» اتانعان قوجا احمەت ياسساۋي مەڭزەلىپ وتىرعانى   داۋسىز.

ءياسساۋيدىڭ پايعامبار جاسىنا كەلگەن سوڭ: «ەندىگى تىرلىكتە ماعان كۇننىڭ كوزىن كورۋدىڭ ءوزى ارتىق»، – دەپ، قىلۋەتكە ءتۇسىپ، بار عۇمىرىن ءبىر اللاعا ءمىناجات ەتۋمەن وتكىزگەنى امبەگە ايان. سوندىقتان ونىڭ شىعارماشىلىعىنداعى نەگىزگى موتيۆ ادام بويىنداعى ناپسىقۇمارلىق، تويىمسىزدىقپەن كۇرەس بولدى. ونى جەڭۋدىڭ باستى جولى – كۇنانى مويىنداۋ، تاۋبەگە كەلۋ. ءناپسى مەنمەندىكتەن تۋادى، سوندىقتان ول – ادامنىڭ «التەر ەگوسى».

ءناپسى – «قۇراندا» ءجيى ايتىلاتىن، سوپىلار تاراپىنان ءجيى تاپسىرلەنگەن وتە كۇردەلى فيلوسوفيالىق كاتەگوريا. ناپسىقۇمارلىق ادام بويىنداعى كورسەقىزارلىق، قاناعاتسىزدىق سياقتى تەرىس پيعىلداردى تۋدىرادى. ءناپسى، كۇنا مەن تاۋبە – ياسساۋي حيكمەتتەرىنىڭ باستى تاقىرىبى. ول: «كوڭىلىم قاتتى، ءتىلىم اششى، ءوزىم زالىم. ...الپىس ۇشكە جاسىم جەتتى، ءوتتىم عاپىل»، – دەپ ءوزىن-ءوزى قاتتى شەنەيدى. دۋلات تا ءوزىن ۇنەمى وڭدىرماي سىنايدى.

ياسساۋي – دۇنيەقوڭىزدىق پەن ناپسىقۇمارلىقتىڭ قاس جاۋى. ول ءوز حيكمەتىندە: «دۇنيە – ءناجىس، تالاپ ەتىپ يتشە ءجۇردىم، ۇستاپ ونى ارقاسىنان كۇن-ءتۇن قۋدىم. ...ءناپسى شايتان تۇتقىن قىلدى ادام ۇلىن، تۇيەدەي عىپ بايلاپ الدى ەكى قولىن»، – دەپ جازادى. ءدال وسى يدەيا ءوزىن جويقىن سىنعا الاتىن دۋلات شىعارماشىلىعىنىڭ التىن قازىعى دەۋگە بولادى. ول «دۇنيە – جەمتىك، مەن – توبەتىندە»: «كۇنام – جويقىن، تاۋبەم – از، تىرشىلىكتەن نە تاپتىم؟» – دەپ نازالانسا، تاعى ءبىر ولەڭىندە: «زاماناقىر بولعاندا، ءنافسى جاقىن بالادان»، – دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.  ادام ءوز بويىنداعى تەرىس پيعىلداردى جەڭۋى ءۇشىن: «مولدادان ساباق الىڭىز، يماندى جاقسى ءبىلىڭىز، مەن ەسىتتىم كىتاپتان، عاقىل، يمان نۇرمەن تەڭ. ...مال – دۇنيەنىڭ وپاسى، يمان – جاننىڭ ساپاسى، اۋىزداعى يمانىڭ، راۋشان بولعان نۇرمەن تەڭ»، – دەپ وقۋ-ءبىلىم مەڭگەرۋگە، نۇرعا تەڭدەس اقىل مەن يماندى قاتار ۇستانۋعا شاقىرادى. دۋلاتتىڭ «نۇرمەن تەڭ» يمانى: «بيحامديللاح «نۇر-ي-يمان» اشتىم مىنە»، – دەگەن ياسساۋي نەگىزدەگەن «نۇر-ي-يمان»، ياعني «يمان نۇرى» ىلىمىمەن ۇشتاسىپ جاتىر.

ياسساۋيدەن باستالىپ، دۋلاتپەن جالعاسقان «يمان نۇرى» ءىلىمى ابايدا كەمەلدىكپەن تولىعادى. ول وتىز التىنشى سوزىندە: «ۇيات كىمدە بولسا – يمان سوندا»، – دەسە، وتىز سەگىزىنشى سوزدە: «كىمنىڭ ۇياتى جوق بولسا، ونىڭ يمانى جوق»، – دەپ تۇيىندەيدى. ۇيات پەن ار، ىنساپ پەن تاۋپيق – اباي مەن دۋلات پوەزياسىنداعى يماندىلىققا باستار باسپالداقتار. اباي يماندىلىقتى اللانى ءسۇيۋ، ادامزاتتى ءسۇيۋ، حاق جولىن سۇيۋمەن قابىستىرىپ، «يمان نۇرىن» ءۇش سۇيۋدەن قۇرالعان «يماني گۇلگە» ۇلاستىرادى.

جالپى، دۋلات پەن سوپىلىق پوەزيا، دۋلات پەن ءياسساۋيدىڭ ۇندەسۋى جانە ونىڭ اباي شىعارماشىلىعىندا كەمەلدىك دەڭگەيگە كوتەرىلۋى ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. قازىر ءدىني ساۋاتى مول، ۇلت ادەبيەتى تۇنىعىنان قانىپ ىشكەن ساۋاتتى جاستارىمىز كوپ. سولار «قۇران كارىمدى» ءتۇسىنىپ وقىپ، مۇحاممەد پايعامبارىمىزدى قادىر تۇتىپ، «توقسان توعىز ماشايىق پەن وتىز ءۇش مىڭ ساحابانىڭ» (دۋلاتتىڭ ءسوزى) ءومىرىن ۇلگى تۇتقان دۋلات اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، زەردەلى زەرتتەۋلەردى دۇنيەگە اكەلەدى دەپ سەنەمىز.

دۋلات جانە اباي

دۋلات تۋرالى اڭگىمە ايتىلا قالعان جەردە دانىشپان ابايعا سوقپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. جانە ول ابايدىڭ بارىمىزگە مەكتەپ وقۋشىسى كەزىمىزدەن جاقسى تانىس: «شورتانباي، دۋلات پەنەن بۇقار جىراۋ، ولەڭى ءبىرى – جاماۋ، ءبىرى – قۇراۋ» اتتى ولەڭىنەن باستالادى.

شىندىعىندا، اباي ايتقان ءۇش اقىن – قازاق پوەزياسىنىڭ ءۇش ۇلكەن بيىگى. ولارسىز ءحVىىى-ءحىح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىن ەلەستەتۋ قيىن، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. بۇقارەكەڭ – جىراۋ عانا ەمەس، حان ابىلايدىڭ اقىلمان كەڭەسشىسى، ايتقان سوزىنە ەل دە، حان دا توقتاعان ءارى بي، ءارى ابىز، ءوز زامانىنىڭ قابىرعالى مەملەكەت قايراتكەرى. حاندىق داۋىردەگى قازاق ادەبيەتىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ءبارى بىردەي جىراۋلىق پوەزيانىڭ كلاسسيگى رەتىندە مويىنداعان تۇلعا.

شورتانباي دا قارا جاياۋ جان ەمەس. دۋلاتتىڭ «وسيەتناماسىنان» كوپ بۇرىن شىققان ونىڭ «بالا زارى» اتتى كىتابى توڭكەرىسكە دەيىن قاتارىنان بىرنەشە رەت باسىلىپ، قازاق اراسىنا كەڭىنەن تارادى. ەڭ باستىسى، سىنعا ۇشىراپ وتىرعان ادەبيەتتىڭ ءۇش تىرەگىنىڭ ۇشەۋى دە – اباي ەلىمەن اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس جەردە ءوسىپ-ءونىپ، اتاق-داڭقى الدەقاشان الاش جۇرتىن شارلاپ كەتكەن الىپتار. سوندىقتان اباي ۇشەۋىنىڭ ەسىمىن عانا ەمەس، شىعارماشىلىعىن دا بالا كۇنىنەن-اق قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ وسكەن. مۇنى جاقسى بىلەتىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 1942 جىلى جارىق كورگەن «اباي» رومانىنىڭ «قايتقاندا» اتتى تاراۋىندا اجەسى زەرەنىڭ قىستاۋىنداعى ون ءۇش جاسار ابايدىڭ ەكى شەشەسىنىڭ ايتۋىنان قالقامان-مامىر، ەڭلىك-كەبەك حيكايالارىن، كۇدەرىقوجا، شورتانباي، شوجە جىرلارىن ىنتىعا تىڭدايتىنى سۋرەتتەلەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە بۇل ۇيگە قوس قوناق – دۋلات اقىن مەن بايكوكشە جىرشى (ومىردە بولعان ادام) كەلىپ، بالا ابايعا كەزەكتەسە «قوبىلاندى باتىر» مەن «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋدى» كەلىستىرە جىرلايدى. «ەل ايىعىپ، وڭاشا قالعاندا دۋلات ءوز جىرلارىن، ءوزى قۇربى – شورتانباي، شوجە، سىبانباي، بالتا، الپىس اقىن جىرلارىن تەرمەلەپ كەتەدى». كەيىن امالدىڭ جوقتىعىنان ەسىمى بارلاس دەپ وزگەرتىلگەن دۋلاتتىڭ نىسپىسى العاشقى باسىلىمدا ءوز اتىمەن اتالىپ، ونىڭ جىرلارى «وسيەتنامادا» جاريالانعان ءتول نۇسقاسىندا بەرىلەدى. مۇحاڭنىڭ جازۋىنشا، قوس اقىن زەرە اۋىلىندا ءبىر ايداي جاتىپ، بالا ابايعا بۇرىن ەستىمەگەن ولەڭ، جىر، ايتىس، داستاندار الەمىن ارمانسىز ارالاتقان.

ۇلى مۇحاڭ روماندا سۋرەتتەپ وتىرعان كەزدەسۋدىڭ ومىردە بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. اباي 13-كە 1858 جىلى كەلگەن. بۇل كەزدە دۋلات – ءالى ءتىرى، جاسى 56-عا شىعىپ، سول زامان ۇعىمىنشا موسقال تارتقان قارت جىراۋ. مەكەنى دە اباي اۋىلىنان ارىسا ءبىر كوش جەردە. سوندىقتان مۇنداي كەزدەسۋ ورىن العان دا شىعار، وتپەگەن كۇننىڭ وزىندە اباي دۋلات جىرلارىن بالا كۇنىنەن-اق ەستىگەنى انىق. ال بەرتىندە، 1880 جىلى شىققان «وسيەتنامانى» ونسىز دا سيرەك جارىق كورەتىن قازاق كىتاپتارىنىڭ بىرەۋىن دە قالت جىبەرمەيتىن ابايدىڭ وقىعانى ەش كۇمان كەلتىرمەيدى. ەندەشە، نەگە اباي ولارعا وسىنشاما قاتقىل باعا بەرگەن؟

ابايدىڭ ءۇش اقىنعا ارنالعان بۇل ءسوزى ونىڭ 1888 جىلى جازىلعان «بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە قارالى ول» اتتى ولەڭىندە ايتىلادى. بۇل – ابايدىڭ كەمەلىنە كەلگەن كەزى. ءوزى جاس كۇنىندە قىزىعا، قۇمارتا وقىعان شىعىس اقىندارىن تاۋىسىپ، ورىس، باتىس پوەزياسىنا دەن قويعان، پۋشكيندى اۋدارا باستاعان تۇسى. ولەڭگە، ادەبيەت اتاۋلىعا قوياتىن تالابى جوعارىلاپ، «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسىنىڭ» جازىلعان شاعى. تۇجىرىمداپ ايتساق، ابايدىڭ الەمدىك پوەزيا مەن اقىل-وي بيىگىنە ەركىن كوتەرىلگەن كەزى. ابايتانۋشىلاردىڭ بىرىڭعاي مويىنداۋىنشا، 1988 جىل – ونىڭ پوەزياداعى ەڭ ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ، «كۇز»، «قىس»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «سەگىز اياق»، «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن»، «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» سياقتى كلاسسيكالىق تۋىندىلاردى دۇنيەگە اكەلگەن جىلى.

ارينە، اقىل-وي مەن پوەزيانىڭ شىرقاۋ شىڭىندا تۇرعان دانىشپان ابايدىڭ بۇل كەزدە ءوزى ءۇشىن «كەمشىلىگى ءار جەردەن كورىنىپ تۇرعان» اقىن-جىراۋلار جايلى باسقاشا جازۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ونىڭ بۇل باعاسى – ءۇش اقىن شىعارماشىلىعىن تۇقىرتۋ، تومەندەتۋ ەمەس، ولاردى وزىنە دەيىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءۇش بەلەسى، ءۇش بيىگى رەتىندە مويىنداۋى. ابايداي ۇلتتىڭ ءادىل ۇستازىنا، كەمەڭگەر داناسىنا نە دەسە دە جاراسادى. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ دانىشپاندىق بيىگىندە تۇرىپ ايتادى. ال ءبىز حاكىم ءسوزىنىڭ استارىن اڭداپ، يشاراسىن شامالاپ، جۇمباعىنا بويلاپ بارىپ قورىتىندى جاساۋىمىز كەرەك. ەندەشە، ابايدىڭ دۋلاتقا بەرگەن باعاسىن سىن ەمەس، ونىڭ پوەزياسىن وزىنە دەيىنگى ادەبيەتتىڭ بيىك بەلەسى رەتىندە باعالاۋى رەتىندە قابىلداۋىمىز كەرەك.

دۋلات دۇنيە سالعان 1871 جىلى العاشقى بالاڭ جىرلارىن جازعانى بولماسا، اباي ءالى ۇلكەن ادەبيەتكە كەلە قويماعان. سوندىقتان دۋلات پەن اباي پوەزياسىنداعى ۇيلەسىمدى «الدىڭعى تولقىن اعانىڭ – كەيىنگى تولقىن ىنىگە» تيگىزگەن ءتالىم-تاعىلىمى، جىر ءداستۇرىنىڭ ۇلگى-ۇندەستىگى رەتىندە قاراستىرعان ءجون.

دۋلات پەن اباي پوەزياسىنان ۇقساستىق ىزدەۋشىلەر ۇلى اقىننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي جازىلعان «كولەڭكە باسىن ۇزارتىپ» اتتى ولەڭىندەگى «اداسقان كۇشىك سەكىلدى، ۇلىپ جۇرتقا قايتقان وي» اتتى عاجايىپ وبرازدىڭ توركىنىن دۋلاتتىڭ «موڭىرەپ جۇرتقا وي قايتتى، بۇزاۋى ولگەن سيىرداي», – دەگەن جولداردان ىزدەيدى. دۇرىس-اق. ءتۇپ-توركىنى دۋلاتتان باستالىپ، ابايدا قايتالانباس دەڭگەيدە تۇرلەنگەن ۇقساستىق مۇنىمەن عانا شەكتەلمەسە كەرەك. دۋلات: «اۋەلگى قازاق دەگەن قالىڭ جۇرت، ميىعىڭدى  كورسەتپەي، ۇستاراسىز وسكەن مۇرت. ۇيقى باسىپ سەزبەدىك»، – دەپ ۋايىمداسا، اباي: «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم، ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى-اۋ مۇرتىڭ»، – دەپ كۇڭىرەنەدى. دۋلات: «ورىستىڭ زاڭىن قۋاتتاپ، جول اشىپ ەلدى سۋاتتاپ، ...شەن-شەكپەنگە ساتىلىپ، باتپاققا ەلىن باتىرىپ»، – دەسە، اباي: «ءماز بولادى بولىسىڭ، ارقاعا ۇلىق قاققانعا، شەلتىرەيتىپ ورىسىڭ، شەندى شەكپەن جاپقانعا»، – دەپ تولعايدى. دۋلات: «مايىردىڭ السا بۇيرىعىن، بوربايعا قىسىپ قۇيرىعىن، ەل پىسىعى جورتادى-اي»، – دەپ مىنەسە، اباي: «كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا، باس يزەيمىن شىبىنداپ»، – دەپ شەنەيدى. ءتىپتى ابايدىڭ «جاز» اتتى حرەستوماتيالىق ولەڭىندەگى ءبارىمىز بالا كۇننەن جاتتاپ وسكەن بەلگىلى جىر جولدارى دۋلاتتىڭ: «ماڭعاز بايىڭ بالپاڭداپ، ماقتانگويىڭ تالتاڭداپ، جاس ءوسپىرىم جار تاڭداپ، بايبىشەلەر بىلقىلداپ، اقپەيىل شالدار اڭقىلداپ، اقكوڭىلدەر جارقىلداپ»، – دەگەن ۇيقاستارىمەن ۇيلەسىپ-اق تۇرعان جوق پا؟!

اباي سىنى دەگەننەن شىعادى، ول «شورتانباي، دۋلات پەنەن بۇقار جىراۋدى» عانا قالامىنا ىلىكتىرگەن جوق. ول «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» اتتى شىعارماشىلىق كرەدوسىن ايقىنداعان ايگىلى جىرىندا ەسىمدەرىن ايتپاسا دا ءوزىنىڭ اقىندىق مەكتەبىنەن شىققان ءۇش اقىندى دا شارپىپ وتەدى. اباي وسى ولەڭىندە: «ءسوز ايتتىم «ازىرەت ءالى»، «ايداھارسىز»، مۇندا جوق «التىن يەك، سارى الا قىز». كارىلىكتى جامانداپ، ءولىم تىلەپ، بولسىن دەگەن جەرىم جوق جىگىت ارسىز»، – دەگەن جولداردا شاكىرتى كوكباي اقىندى، قيسساشىل اقىن ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ پەن اتاقتى شاكارىمنىڭ ءوزىن سىنعا العان.

ابايدىڭ اقىن ۇلى تۇراعۇل اكەسى تۋرالى ەستەلىگىندە وسى ولەڭنىڭ تاريحى تۋرالى ايتا كەلىپ، ونىڭ كەزىندە ازىرەت ءالىنىڭ ايداھارمەن الىسقانى جايىندا جىر جازعان كوكبايدى، سۋرەتتەگەن قىزدىڭ دەنە مۇشەلەرىن الۋان ءتۇرلى اسىل تاستارعا تەڭەپ، جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتايتىن ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆتى جانە شاكارىم قاجىنىڭ جاس كۇنىندە كارىلىكتى جامانداعان ولەڭدەرىن تۇسپالداپ تۇرعانىن اشىپ كورسەتكەن.

كوكباي جاناتايۇلى – ابايدىڭ ءوزى تاربيەلەگەن، وقىتقان، جانىنا جاقىن تۇتقان شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى. اباي «جاز»، «كۇلەمبايعا» اتتى ولەڭدەرىن العاشقىدا كوكبايدىڭ اتىنان جاريالاپ، «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» باستىرعان. كوكباي مولدا اۋەلدە قيسساشىل اقىندارعا ەلىكتەپ ايداھارمەن الىساتىن ازىرەت ءالى تۋرالى داستان جازسا كەرەك. اباي وسىنى يشارالاپ تۇر.

ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ – ورىسشا، قازاقشا ءبىلىم العان، اراب، پارسى، قىتاي تىلدەرىن مەڭگەرگەن، بۇگىندە ەسىمى قازاق ادەبيەتىندە ەركىن مويىندالعان تۇلعا. ونىڭ «زيادا-شاھمۇرات»، «قوجا-عاففان»، «تاھير»، «باحرام» اتتى داستاندارى بىرنەشە رەت قاتارىنان باسىلىپ، توڭكەرىسكە دەيىن قازاق اراسىندا كەڭىنەن تارالعان. پۋشكين مەن لەرمونتوۆتى دا اۋدارعان. مىنە، وسىنداي مۇمكىندىگى زور تالانت يەسىنىڭ «زيادا-شاھمۇراتتا»  حورلى، عايىن اتتى قوس حانشانى بەينەلەگەندە «اق ماڭداي، قاس ءزۇبارجات، كوزى گاۋھار»، «ىنجۋدەن وتىز ءتىسى، ەرنى لاعىل»، «اق تاماق، التىن يەك مويىندارى»، «حانشانىڭ وتىز ءتىسى مەرۋەرتتەن»، «مۇشەسى، كەۋدەسى التىن، ءزۇبارجاتتان»، – دەپ شىعىستىق ۇلگىدەگى عاشىقتىق داستانداردا ءجيى كەزدەسەتىن جەڭىل-جەلپى تەڭەۋلەردى قۋىپ كەتكەنىن اباي ورىندى سىنايدى. تۇراعۇل: «ول ولەڭگە ءارىپ كەكتەنىپ: «ءبىرجان مەن سارا دەگەن قىز ايتىسىپتى» دەپ ولەڭ جازىپ، ءبىزدىڭ اقساقالدى جاماندايدى. ءبىرجاننىڭ ارعىن ەمەس، كەرەي ەكەندىگىن بىلمەيدى»،  – دەپ باياندايدى. «ءبىرجان-سارا» تاقىرىبىن قاۋزاساق، الىسقا كەتىپ قالاتىندىقتان ءارىپ تۋرالى اڭگىمەنى وسى جەردەن دوعارايىق.

اباي ەكى اقىن تۋرالى ويىن ەكى-اق جولمەن استارلاپ ايتسا، ولەڭ تۇتاستاي العاندا، كارىلىكتى جامانداعان شاكارىمگە ارنالعانداي اسەر قالدىرادى. ونداعى «قىزشىل»، «قىزىقشىل»، «سانقوي»، «داڭعوي»، «كەربەز-كەرىم» دەگەن سىننىڭ ءبارى «ولەڭى بار ونەرلى» ىنىسىنە ارنالعان. اباي بۇل ولەڭىندە «ۋلى سيا، اششى تىلگە» ەرىك بەرگەن. نەگە؟ ەندى وسىعان كەلەيىك.

شاكارىم 21 جاسىندا «سەگىز اياقتىڭ» ۇلگىسىمەن «جاستىق تۋرالى» ولەڭىن جازادى. بۇل – شاكارىم پوەزياسىنداعى ەڭ كوركەم، ەڭ سۇلۋ جىردىڭ ءبىرى. كەيىن جاستىققا قاراما-قارسى ەتىپ، قارتتىققا جەتكەن ادامنىڭ جۇرەگىنە شانشۋداي قادالاتىن تۇستارى كوپ «كارىلىكتى» ۇسىنادى. جيىرمادان ەندى عانا اسقان شاكارىم: «كارىدە اقىل، كۇش بولماس»، «قادىرىڭ كەتىپ، زامانىڭ ءوتىپ»، «جان جۋىماس قاسىڭا»، «سۇيەگىڭ قالىپ، ەت كەتسە، – دالاعا بارىپ سيە الماي، كيىمىن جوندەپ كيە الماي»، «تۇرا الماي جاتىپ، بىلشىلداپ، شاتىپ»، «ونى دا سەزبەي، ءۇمىتىن ۇزبەي، كەلمەيدى شالدىڭ ولگىسى»، – دەگەن سياقتى ءزىلماۋىر سوزدەردى قولدانادى. ەكەۋىنىڭ اراسى ءبىر-اق مۇشەل بولسا دا، بۇل وعان دا، اقىن ءىنىسىنىڭ ابەستىگىن بەتىنە باسىپ حاكىمگە شاعىمدانعان ەگدە تارتقان ەل اعالارىنا دا ۇنامايدى. سوندىقتان اباي جاڭىلىس باسقان ءىنىسى ءۇشىن «ەسىل ونەر قور بولىپ كەتەر تۇزگە»، «جالىنامىن، مۇنداي ءسوز ايتپا بىزگە»، – دەپ ەلجىرەي، ەگىلە تولعايدى.

مۇنىڭ ءبارىن تىزبەلەپ وتىرعانىمىز: وسى ولەڭدە سىن بار ما؟ بولعاندا قانداي. بىراق اباي مۇنى اقىن ىنىلەرىن مىنەۋ ءۇشىن ەمەس، «جازدىم ۇلگى جاستارعا بەرمەك ءۇشىن» دەپ اقىندىق ونەردى ۇستانعان شاكىرتتەرىنە ءجون سىلتەپ، جوبا كورسەتۋ ءۇشىن جازعان.

شاكارىمنىڭ دانىشپاندىعى سوندا – ول كەيبىرەۋلەر سياقتى ۇستازىنىڭ ءسوزىن كەك تۇتقان جوق. قاتەلىگىن ءتۇسىنۋدىڭ بەلگىسى رەتىندە: «كەل، جاستار، ءبىز ءبىر ءتۇرلى جول تابالىق. ...جالىنالىق ابايعا، ءجۇر، بارالىق! قوي، ويلالىق، شاتىلىپ، شاتاسپاستان، وڭامىز با ابايدان باتا الماستان؟»  – دەگەن ۇزاق ولەڭىن جازادى. ۇلىلار وسىلاي ۇندەسىپ، وسىلاي تابىسقان.

ابايدىڭ كوكباي، ءارىپ، شاكارىمدى سىناعان ولەڭى تۋرالى پىكىرىمىز ونىڭ دۋلاتقا قاراتا ايتقان سوزدەرىنەن باستالدى. دۋلات تۋرالى جازعاندا  اباي سوزبەن بىرگە تىڭداۋشىسى دا تۇزەلگەن جاڭا ادەبيەتكە قويىلاتىن تالاپتىڭ دا بيىكتەگەنىن مەڭزەۋ ءۇشىن ايتتى دەپ ۇققانىمىز ءجون.

دۋلات پەن اباي ۇيلەسىمىن تۇجىرىمداپ ايتار بولساق، اباي وزىنە دەيىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ وزىق داستۇرلەرىن بالا كۇنىنەن قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ، كوكىرەگىنە قۇيىپ وسكەن. كەم-كەتىكتەرىن دە بىلگەن. ولاردى ءوزى قازاق توپىراعىنا بەيىمدەي دامىتقان الەمدىك پوەزيا ۇلگىلەرىمەن سالىستىرا، شەندەستىرە وتىرىپ باعا بەرگەن. مىنە، سوندىقتان مۇحتار اۋەزوۆ الەم ادەبيەتىندەگى حح عاسىردىڭ ۇلى رومانى سانالاتىن «اباي جولىنا» دۋلاتتى ابايدىڭ ۇستازى رەتىندە ءبىلىپ قوسقان. بۇگىنگى كۇن وقىرماندارى دا دۋلات شىعارماشىلىعىن ءدال وسىلاي قابىلداۋى كەرەك.

***

دۋلاتتىڭ ءومىرى قانداي قيىن بولسا، شىعارماشىلىق تاعدىرى دا سونشالىقتى اۋىر بولدى. پاتشالىق تسەنزۋرا ونى ورىس وتارشىلدىعىنىڭ ساياساتىن ولتىرە سىناعانى ءۇشىن قىرىنا السا، كەڭەستىك قىزىل يدەولوگيا ەسكىشىل، كەرتارتپا، حاندىق ءداۋىردى دارىپتەگەن اقىن رەتىندە شەتتەتتى. ونىڭ «وسيەتناماسىن» باسپاعا دايىنداعان ماۋلەكەي ەسىمدى ءدىندار اقىن دۋلات ولەڭدەرىنىڭ وزىنە ۇناماعان، تسەنزۋراعا جاقپاعان تۇستارىن قىرقىپ تاستاپ، ناركەسكەن اقىننىڭ قيعىر قىلىشتاي وتكىر جىرلارىن جۇمسارتىپ بەرگەنگە ۇقسايدى. ءتورت اياعىن تەڭ باسقان دۋلاتتىڭ جورعا جىرلارىنىڭ كەي تۇستا كىبىرتىكتەپ، شوقىراقتاپ قالاتىنى دا وسىدان.

دۋلات جىرلارى ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە-اق ەل اراسىنا، اسىرەسە ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن سەمەي جۇرتى، شىعىس قازاقستان ولكەسىنە كەڭىنەن تارالدى. ول دۇنيەگە كەلىپ، بار عۇمىرىن وتكىزگەن اياگوزبەن ىرگەلەس اۋداندا وسكەن ءبىز دە جاس كۇنىمىزدەن ەل اعالارى، ابىز اقساقالدار اۋزىنان «اقتايلاق بي ايتىپتى»، «دۋلات وسىلاي دەگەن ەكەن» دەگەن ولەڭ-جىر، شەشەندىك سوزدەردى كوپ ەستىدىك.

دۋلات اتاقتى اقتايلاق ءبيدىڭ وزىمەن ءسوز قاعىستىرعان. كەزىندە كونەنىڭ كوزى، تاريحتىڭ وزىندەي بولعان، اباي اقىندىق مەكتەبىنىڭ كورنەكتى وكىلى شاكىر ابەنوۆ اقساقال ءوزى بىلەتىن جانە اياگوزدىك كونەكوز قاريا عابباس ءبايدىلداۇلىنان جازىپ العان دۋلات مۇراسىن جىكتەپ، جۇيەلەپ، عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبا قورىنا تاپسىرادى. وكىنىشكە قاراي، وسى ءبىر عاجايىپ قازىنا ءالى تولىق يگەرىلدى دەپ ايتا المايمىز. عابباس اقساقال دۋلاتتىڭ كوزىن كورىپ، ءسوزىن ءوز اۋزىنان تىڭداعان ەكەن ءارى ولاردى اقىننىڭ  تىرى كەزىندە-اق حاتقا تۇسىرە باستاپتى. سوندىقتان شاكىر ابەنوۆ تاپسىرعان مول مۇرانىڭ دۋلاتتانۋشىلار ءۇشىن ءالى ايتار سىرى دا، بەرەر وسيەت-ونەگەسى دە از بولماسا كەرەك.

«اباي» ەنتسيكلوپەدياسىن دايىنداۋ بارىسىندا 1989 جىلى ءبىز اكادەميك رىمعالي نۇرعالي، پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ, ابايلىق اقىن تولەگەن جانعاليەۆ ءبارىمىز قۇندىزدىداعى شاكىر اقساقالعا سالەم بەرۋگە باردىق. جادى مىقتى قاريا اباي، دۋلات، شاكارىمنىڭ جىرلارىن جاتقا سوعىپ، ءار ولەڭنىڭ جازىلۋ تاريحىن بايانداپ، ولاردىڭ تاعدىر-تالايىنا قاتىستى نەبىر قىزعىلىقتى حيكايالار ايتتى. سول كۇنى عىلىم اكادەمياسىنا ءوزى تاپسىرعان اقىن ولەڭدەرىنىڭ ءالى جارىق كورمەگەنىنە وكىنىپ، ءتىپتى ولاردى وتكىزگەننەن كەيىن دە ەل اۋزىنان دۋلاتتىڭ تالاي-تالاي جەلدەي ەسكەن، سەڭدەي كوشكەن داۋىلدى جىرلارىن ەستىگەنىن جەتكىزىپ ەدى. ارينە، قازىر ونداي قازىنالى قارتتارىمىز قالمادى دەۋگە دە بولادى. دەگەنمەن، قولجازبا قورىن تاعى دا ۇقىپتىلىقپەن قاعىستىرار بولساق، ارقالى اقىننىڭ بۇگىنگى وقىرمانعا بەلگىسىز، جارياعا جەتپەگەن عيبراتتى جىرلارىنىڭ تابىلىپ قالۋى دا بەك مۇمكىن.

دۋلات جىرلارى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ  قولداۋىمەن اۋەلى «اباي» رومانىندا، كەيىن ءتۇرلى ادەبيەت وقۋلىقتارى مەن حرەستوماتيالاردا تام-تۇمداپ جارىق كوردى. ونىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە ءار جىلداردا اكادەميك ق.جۇماليەۆ، ز.احمەتوۆ، عالىمدار ر.سىزدىقوۆا، ق.ومىراليەۆ، م.مىرزاحمەتوۆ، م.ماعاۋين، ح.سۇيىنشاليەۆ، ب.وماروۆ، ت.شاڭباي، ق.راەۆ ت.ب. تاراپىنان زەرتتەلدى.

وسى تۇرعىدان كەلگەندە بەلگىلى دۋلاتتانۋشى عالىم قۇلمات ومىراليەۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن 1991 جىلى جارىق كورگەن «زامانا سازى» اتتى جيناقتىڭ ورنى ەرەكشە بولعاندىعىن اتاپ ءوتۋ ءلازىم. ءدال وسى عالىمنىڭ ءحىح عاسىرداعى قازاق پوەزياسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە، ولەڭ تۇرىنە ارنالعان «قازاق پوەزياسىنىڭ جانرى مەن ءستيلى» اتتى 1983 جىلى جارىق كورگەن مونوگرافياسىندا دۋلات پوەزياسىنىڭ قىر-سىرى تەرەڭ تالداندى.

دۋلاتقا ارنالعان عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەر تۋرالى ويىمىزدى اقىن شىعارمالارىنىڭ ءتىلى مەن پوەتيكالىق كۇش-قۋاتىن جان-جاقتى قامتىپ زەرتتەگەن ۇلكەن عالىم، اكادەميك، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى رابيعا سىزدىقوۆا اپامىزدىڭ: «دۋلات – ابايدىڭ الدىندا وتكەن قازاق ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ مىقتىسى. ول مادەني-رۋحاني دۇنيەمىزدەن ءوز ورنىن، ۇلكەن ورنىن الۋعا ءتيىس»، – دەگەن پىكىرىمەن قورىتىندىلاۋعا بولادى.

دۋلاتتى تانۋ، زەرتتەۋ، شىعارمالارىن جيناۋ مەن جۇيەلەۋدىڭ جاڭا كەزەڭى ەندى باستالدى. ونىڭ سان قىرلى، الۋان توعىستى باي شىعارماشىلىق مۇراسى فيلوسوف، سوتسيولوگ، زاڭگەر، پەداگوگ، پسيحولوگ، تاريحشى، ادەبيەتشى، ءتىلشى عالىمدارىمىز تاراپىنان جان-جاقتى زەرتتەلىپ-زەردەلەنىپ، ونىڭ جىر-كەستەگە تۇسىرگەن قايتالانباس ولەڭ-ورنەگىنىڭ ايشىعى ايقىندالىپ، ءتۇس-تاڭباسى تالدانىپ، جاڭا بۋىن زەرتتەۋشىلەرى ارقىلى جالعاسا بەرەدى دەگەن سەنىمدەمىز.

(سوڭى.)

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى، №2-3, 22 قاڭتار، 2021 جىل

Abai.kz