العاش كەڭەس وكىمەتى ورناسىمەن بولشەۆيكتەر قۇدايعا سەنبەۋ، قۇراندى مويىنداماۋ اتا-بابا سالت-ءداستۇرىن تارك ەتىپ، جاڭاشا ومىرگە قادام باسۋ تۋرالى ۇراندى تۇركىتەكتەستەردىڭ ىشىندە ەڭ اۋەلى قازاق دالاسىنا تاستاپ كەپ جىبەردى. بۇكىل قازاق ۋرالاپ، ۇلى دالا قىم-قۋىتقا اينالدى. باسورامالىن لاقتىرىپ تاستاپ، انادان بەزىپ قىز كەتتى، اتادان بەزىپ ۇل كەتتى. بىزبەن ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر، ارعى تەگى ءبىر باۋىرلاس ۇلتتار ءدال قازاقتارعا ۇقساپ، ادام تانىماستاي وزگەرىسكە تۇسە قويعان جوق.

ىلە-شالا ينتەرناتسيوناليزم يدەياسى جۇرگىزىلە باستادى. جانە ءبىر قىزىعى، ينتەرناتسيوناليست بولۋ و باستا تەك قازاقتىڭ ماڭدايىنا جازىلىپ، قازاققا جۇكتەلگەن مىندەت سياقتى بولدى. ايتپەسە، قازاقستاندا تۇراتىن ورىستارعا قازاق ءتىلىن، قازاق مادەنيەتىن ۇيرەنىڭدەر، قازاق حالقىن قۇرمەتتەڭدەر دەگەن ءسوز ايتىلعان جوق. كەرىسىنشە قازاق قانا ورىسقا ەلىكتەۋگە، ورىسشا سويلەۋگە، ورىستىڭ مادەنيەتىن ۇيرەنۋگە، بۇكىل باسقا ۇلت اتاۋلىنى توبەسىنە كوتەرۋگە مىندەتتى سەكىلدى بولدى. سوندا عانا ناعىز ينتەرناتسيوناليست بولاسىڭ. الگى ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر، ارعى-تەگى ءبىر، باۋىرلاس ۇلتتاردىڭ كوبى تاعى دا مۇنداي وزگەرىسكە تۇسە قويعان جوق. سويتسەك، سول رەسپۋبليكالاردىڭ باسشىلارى سول كەزدىڭ وزىندە-اق ونىڭ ارعى جاعىندا ورىستاندىرۋ ساياساتى جاتقانىن ءتۇسىنىپ، ءوز ۇلتىن ودان امان-ەسەن ساقتاۋدىڭ ءارتۇرلى جولىن قاراستىرعان ەكەن عوي. ونى كەيىن بىلدىك.

العاش كەڭەس وكىمەتى ورناسىمەن بولشەۆيكتەر قۇدايعا سەنبەۋ، قۇراندى مويىنداماۋ اتا-بابا سالت-ءداستۇرىن تارك ەتىپ، جاڭاشا ومىرگە قادام باسۋ تۋرالى ۇراندى تۇركىتەكتەستەردىڭ ىشىندە ەڭ اۋەلى قازاق دالاسىنا تاستاپ كەپ جىبەردى. بۇكىل قازاق ۋرالاپ، ۇلى دالا قىم-قۋىتقا اينالدى. باسورامالىن لاقتىرىپ تاستاپ، انادان بەزىپ قىز كەتتى، اتادان بەزىپ ۇل كەتتى. بىزبەن ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر، ارعى تەگى ءبىر باۋىرلاس ۇلتتار ءدال قازاقتارعا ۇقساپ، ادام تانىماستاي وزگەرىسكە تۇسە قويعان جوق.

ىلە-شالا ينتەرناتسيوناليزم يدەياسى جۇرگىزىلە باستادى. جانە ءبىر قىزىعى، ينتەرناتسيوناليست بولۋ و باستا تەك قازاقتىڭ ماڭدايىنا جازىلىپ، قازاققا جۇكتەلگەن مىندەت سياقتى بولدى. ايتپەسە، قازاقستاندا تۇراتىن ورىستارعا قازاق ءتىلىن، قازاق مادەنيەتىن ۇيرەنىڭدەر، قازاق حالقىن قۇرمەتتەڭدەر دەگەن ءسوز ايتىلعان جوق. كەرىسىنشە قازاق قانا ورىسقا ەلىكتەۋگە، ورىسشا سويلەۋگە، ورىستىڭ مادەنيەتىن ۇيرەنۋگە، بۇكىل باسقا ۇلت اتاۋلىنى توبەسىنە كوتەرۋگە مىندەتتى سەكىلدى بولدى. سوندا عانا ناعىز ينتەرناتسيوناليست بولاسىڭ. الگى ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر، ارعى-تەگى ءبىر، باۋىرلاس ۇلتتاردىڭ كوبى تاعى دا مۇنداي وزگەرىسكە تۇسە قويعان جوق. سويتسەك، سول رەسپۋبليكالاردىڭ باسشىلارى سول كەزدىڭ وزىندە-اق ونىڭ ارعى جاعىندا ورىستاندىرۋ ساياساتى جاتقانىن ءتۇسىنىپ، ءوز ۇلتىن ودان امان-ەسەن ساقتاۋدىڭ ءارتۇرلى جولىن قاراستىرعان ەكەن عوي. ونى كەيىن بىلدىك.

ال «دەموكراتيا» دەپ اتالاتىن تاجىريبەنىڭ ارقاسىندا بۇگىنگە دەيىن پاۆلودار، پەتروپاۆل دەگەن قازاققا ءۇش قايناسى سورپاسى قوسىلمايتىن اتاۋلاردى وزگەرتۋگە قورقىپ وتىرمىز.

وسىندايدا ەسكە تۇسەدى. سوناۋ كەڭەس زامانىندا ماسكەۋ گازەتتەرى «وزبەك، قازاق، تۇركىمەن، تاجىكتەر كوبەيىپ بارادى. ولار بالانى كوپ تۋادى. ورىس ازايىپ كەتتى» دەگەن سىڭايداعى جىمىسقى ماقالالاردى ءجيى جاريالاپ تۇردى. سوندايدىڭ بىرىندە: بۇل وزبەك ۇلتى ەشقاشان ءدىنىن، ءتىلىن ساتپايدى.

قازاققا ەندىگى جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياسي تاجىريبە - تولەرانتتى بولۋ، ياعني بارىنە توزە بەرۋدى ۇيرەتۋ. قالاي تۇسىنسەڭىز، ولاي ءتۇسىنىڭىز، بىراق بۇل قازاققا جاسالىپ جاتقان سوڭعى تاجىريبە بولۋى دا مۇمكىن. ياعني بۇعان دەيىن «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق» ەندى مىڭ ءبىرىنشى رەت تىرىلمەي قالۋى دا مۇمكىن. بۇل تاجىريبە تۇگەل جۇزەگە اسسا، قازاق ۇلت رەتىندە جويىلىپ، «كازاحستان» دەگەن «وبششي دوم»-داعى ءبىر دياسپوراعا اينالارى ءسوزسىز. ويتكەنى ءبىز ەشقاشان قاۋىپتىڭ الدىن الىپ، ونىڭ سەبەبىمەن كۇرەسۋ دەگەندى بىلمەيمىز. تەك سالدارىمەن عانا كۇرەسەمىز. ال سالدارمەن كۇرەسۋ دەگەنىمىزدى دانا قازاق باياعىدا-اق «بولار ءىس بولدى، بوياۋى ءسىڭدى»، «جاۋ كەتكەن سوڭ قىلىشىڭدى بوققا شاپ» دەگەن.

قازاقتار رەسەيدەن تاۋەلسىزدىك الدىق دەگەن سوڭعى جيىرما جىلدىڭ وزىندە قانشاما «بولار ءىس بولدىنى» باستان وتكەرمەدى دەسەڭشى. كەلىسپەگەندەر كەلىسپەي-اق قويسىن، بىراق سانالى قازاق «كازاحستان - ناش وبششي دوم» دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا قانداي پيعىل جاتقانىنا وي بويلاتسا ارتىق بولماس ەدى. مۇمكىن، بۇل الدەبىر اعەدىل جاننىڭ رياسىز كوڭىلمەن ايتا سالۋى دا مۇمكىن. ەگەر كەڭەس وداعى تاراعاننان كەيىن ءوز الدىنا وتاۋ قۇرعان وزگە رەسپۋبليكالار: بۇل تەك ءبىزدىڭ ەل ەمەس، كەلگەن-كەتكەننىڭ بارىنە ورتاق ەل دەپ جاتسا، بۇلاي دەي الماس ەدىك. ونى ايتاسىز، قۇرامىندا تولىپ جاتقان اۆتونوميالى رەسپۋبليكالارى بار، 130 ەمەس-اۋ، الەمدەگى ۇلت اتاۋلىنىڭ وكىلى تۇگەل تۇرىپ جاتقان رەسەيدىڭ ورىستارى كۇنىگە كوشەگە شىعىپ: «روسسيا تولكو دليا رۋسسكيح»، «دولوي چۋجەمتسەۆ!» دەپ شۋلاتىپ جۇرگەن جوق پا؟! ارينە، تىم ارتىق كەتىپ وتىرعانى راس. بىراق ولار نەگە قازاقتارعا ۇقساپ «تولەرانتتى» بولايىق، بارىنە شىداپ، بارىنە توزە بەرەيىك دەمەيدى؟!.

سونىمەن، قازاق ءوزى ايتقانداي «بولار ءىس بولىپ، بوياۋى سىڭگەسىن» بارىپ، سونىڭ سالدارىمەن كۇرەسە باستايدى. ونى كۇرەس دەۋگە دە كەلمەيدى. ونىسى تاتتىگە وكپەلەگەن بالاشا «ءوز ەلىمىزدە وگەي بولدىق»، «ءتىلىمىز وگەي بالا سياقتى»، «تەلەديدارىمىزدا تەك ءتۇن ورتاسى اۋعاندا عانا قازاقشا بەرىلەدى»، «جەر بايلىقتارىمىز كىم كورىنگەننىڭ قولىندا»، «شەتەلدىكتەر باسىنىپ ءجۇر» دەگەن سياقتى اۋزىن تومپايتىپ، قاباعىن كىرجيتۋدەن ءارى اسپايدى. كەرەك دەسەڭىز، سونىڭ ءوزىن قازاقشا باسىلىمدار باتىل ايتۋعا قورقىپ، ون اينالىپ وراعىتىپ، سيپاقتاتىپ، بىرنارسە ايتقان بولادى. مىسالى قازاقستانداعى تەلەارنالاردى الىپ قاراڭىز. سوناۋ جىلدارى تەلەارنالارداعى قازاق ءتىلىنىڭ ۇلەس سالماعى 50 پايىزدان تومەن بولماۋ كەرەك دەگەن زاڭ قابىلداندى. كۇندەر وتە كەلە بۇل ءتىلدىڭ كۇندىزگى ەفيردەگى ۇلەسى ورىسشادان مۇلدە كەم ءتۇسىپ، سول ازىن-اۋلاق قازاقشا كورسەتىلىمدەردىڭ كوبى ءتۇن ورتاسى اۋعاسىن عانا كورسەتىلەتىن بولدى. قازاقتار ەندى ۇكى، جاپالاق، بايعىز ءتارىزدى ءتۇن ورتاسىندا كوك جاشىككە كوز تىگىپ وتىراتىن ءتۇن قۇستارىنا اينالدى. ءالى دە سولاي. تەك «قازاقستان» تەلەارناسى عانا قازاقشا دەسەك، ونىڭ دا ءبىراز كورسەتىلىمدەرى مەن فيلمدەرى ورىسشادان تارجىمالانعان. ءبىز ءبىراز ۋاقىت سول سولاقاي تەلەساياساتتىڭ سالدارىمەن كۇرەسكەن بولىپ، بۇگىندە وعان دا ەتىمىز ءولىپ كەتتى. ياعني تولەرانتتى ۇلتقا اينالدىق. قازاق - قيىنشىلىققا، نەبىر اۋىرتپالىققا ءتوزىمدى ۇلت.

قازاققا جاسالعان تاعى ءبىر تاجىريبە - ونى ءدىني توزىمدىلىككە، ياعني تولەرانتتى بولۋعا ۇيرەتۋ. بۇل ساياسي تاجىريبە 1992 جىلى 12-ءشى قاڭتاردا «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ قابىلدانا سالىسىمەن، ەڭ اۋەلى قازاقتاردى 13 عاسىر بويى اتا-باباسى ۇستانىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى دىنىنەن الشاقتاتىپ، وزگە ءدىني سەكتالارعا بەت بۇرعىزۋ باستالدى. سول جىلدارى ىشەر اس، كيەر كيىمگە جارىماعان قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرى ولمەستىڭ قامىمەن باسقا دىندەرگە كىرىپ كەتتى. وسى زاڭنىڭ «ميسسيونەرلىك قىزمەت» دەپ اتالاتىن 4-1 بابىنا سايكەس ەلىمىزدىڭ ازاماتتارى دا، شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق ادامدار دا قازاقستاندا ميسسيونەرلىك قىزمەتتى تىركەۋدەن وتكىزىپ الىپ، جۇزەگە اسىرا بەرۋىنە ەركىندىك بەرىلدى. ال وسى زاڭنىڭ 1-1 بابىنىڭ ەكىنشى تارماعىندا ميسسيونەرلىك قىزمەتتىڭ نە ەكەنىنە ناقتى انىقتاما بەرىلگەن. ياعني ميسسيونەرلىك قىزمەت - مازمۇنداپ ايتساق، قازاقستانداعى بۇرىنعى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ جارعىلارىندا جوق ءدىني سەنىمدەردى ۋاعىزداۋ جانە تاراتۋ ەكەن. بۇنىمەن قازاق دالاسىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان، قازاق ەستىپ-كورمەگەن كەلىمسەك دىندەردى ۋاعىزداۋعا كەڭ جول اشىلدى. سونىڭ ارقاسىندا 70 پايىزدان استام مۇسىلمان تۇراتىن قازاق ەلىندە ءبىر عانا پروتەستانتتىق باعىتتى تۇتىنۋشى شەتەلدىكتەردىڭ 40-تان استام اعىمدارى، سول اعىمداردىڭ 1400-گە جۋىق ۇيىمى ءوز «تاجىريبەلەرىن» بۇگىنگە دەيىن جۇرگىزىپ كەلەدى. ولاردىڭ كوبى كاتوليكتەر مەن پروتەستانتتار. بۇلاردىڭ ەلىمىزدە، اسىرەسە قازاق جاستارى اراسىندا جۇرگىزىپ جاتقان ءدىني دە، احلاقي دا (مورالدىق) ارانداتۋ، ازعىنداتۋ جۇمىستارى تۋرالى قازاقشا باسىلىمدار تالاي-تالاي جازدى. امال نە، بيلىكتەگىلەردىڭ قوعامدىق پىكىرمەن، اسىرەسە قازاقتىڭ پىكىرىمەن ساناسپاۋى كەلىمسەكتەردى دەگەنىنە جەتكىزدى. جەتكىزگەنى ەمەي نەمەنە، مىڭداعان قازاق قاراكوزدەرى كەلىمسەكتەردىڭ ارامزالىق جەتەگىنە ءتۇسىپ كەتتى. ءالى دە تۇسۋدە. بىراق كەيبىر بيلىكتەگىلەر مۇنى تۇسىنسە دە تۇسىنگىسى كەلمەيتىن سىڭايلى. ولار كىمگە جارامساقتاناتىنى بەلگىسىز، «ءبىز يسلام مەملەكەتى ەمەسپىز»، «ءبىز يسلام دىنىنە باسىمدىق بەرە المايمىز» دەپ، بىرەسە «ءبىز زايىرلى مەملەكەتپىز» دەپ، ەۋروپا مەن امەريكا جاققا قۋلانا قاراپ قويادى. «سولاي دەسەم، سىزدەرگە ۇنايمىن عوي، ءا؟» دەگەنى شىعار.

رەسەيگە كەلگەن ميگرانتتار ورىسشا ءبىلۋى كەرەك. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا دا ءىس قاعازدارى ورىسشا جۇرگىزىلۋى مىندەت. رف زاڭىندا سولاي جازىلعان. ال قازاقستانداعى ءىس قاعازدارىندا ورىس ءتىلى ءالى ءوز كۇشىندە. ونى ايتاسىز-اۋ، ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتە كوپتەگەن قۇجاتتاما، ءىس قاعازدارى ورىس تىلىندە ەكەنىن كورگەندە، نە دەرىمىزدى بىلمەدىك. بۇل ۇلت بولماۋدىڭ باسى ەمەس پە؟ رەسەي ءبىز تەك پراۆاسلوۆيەلىك ەلمىز دەپ اشىقتان-اشىق ايتادى. ال ەندى سونىڭ بارىنە ءتوزىمدى، بارىنە تولەرانتتى، بارىنە ەركىندىك بەرىپ قويعان قازاقستان اتقامىنەرلەرى ورامال تارتىپ، ۇزىن كويلەك كيگەن قازاق قىزدارىنا عانا ءتوزىمسىز. ولار ورامال تارتقان قىزداردان نەگە قورىقتى؟ كەرىسىنشە، كوشەدە جارتىلاي جالاڭاش جۇرگەن، اۋىزدارىنان اراق پەن تەمەكىنىڭ ءيىسى مۇڭكىگەن قىزداردى نەگە كورمەيدى؟ مۇنداي سوراقىلىق قاي ەلدە بار ەكەنىن بىلمەيمىز... بىلەتىنىمىز - قازاقستانداعى كوپشىلىك ورىنداردا نامازحانالار جابىلىپ، ورامال تارتقان قىزدارعا مەكەمە، وقۋ ورىندارىنىڭ باسشىلارى قىرعيداي تيەردىڭ الدىندا انگليا، فرانتسيا، بەلگيا جانە باسقا ەۋروپا ەلدەرىندە مەشىتتەرگە، ورامال تارتقان ايەلدەرگە (مۇسىلماندارعا) وسىنداي قىسىم كورسەتىلىپ جاتقان ەدى.

ارينە، مەملەكەت بولعاسىن ونىڭ زاڭ-زاكۇنىنە باس يۋ دۇرىس. الايدا سونىڭ ءبارى قوعامدىق پىكىر، حالىقتىق ويمەن ساناسىپ بارىپ قابىلدانۋى ءتيىس قوي. قازاقتا «جانى كۇيگەن ادام جاراتۋشىعا دا ءتىل تيگىزەدى» دەگەن ءسوز بار. ولاي بولسا، الدەبىر مۇنايشىلار مەن شاحتەرلەر نەمەسە مالشىلار مەن ەگىنشىلەر جالاقىسىن الا الماي، ۇيىندە بالا-شاعاسى اس-سۋسىز، جالاڭاش-جالپى وتىرعانىنا شىداماي ەرەۋىلگە شىقسا، ولاردى سەندەر تولەرانتتى بولمادىڭدار، بۇزاقىسىڭدار دەپ ايىپتاۋ قالاي بولار ەكەن؟! سول سياقتى ەگەر ءبىر توپ ادام جەرىمىزدى، جەر بايلىعىمىزدى شەتەلدىكتەر يەمدەنىپ الدى، ولار ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءجۇرىپ ءبىزدى ادام دەپ ەسەپتەمەيدى، ولار ايلىقتى بىزدەن الدەقايدا كوپ الادى دەپ نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتسا، ولارعا تولەرانتتى بولمادىڭدار دەپ سۋ شاشۋ، رەزينا وقپەن اتۋدى دا قولداۋ قيىن. سونداي-اق، ءبىز پالەن دەگەن ۇلكەن مەرەكەنى تويلاپ، دۋمانداتىپ جاتقاندا سەندەردىڭ جالاقى سۇراپ ەرەۋىلگە شىعۋلارىڭ تولەرانتتىلىققا، ياعني، توزىمدىلىككە جاتپايدى دەۋدىڭ ءوزى دە سىيمسىز بولار. وتكەندەگى جاڭاوزەن ۋاقيعاسى كەزىندە ءبىر پوليتسەي ءبىر جىگىتتى ساباپ جاتىپ: «سەندەيلەردىڭ كەسىرىنەن «كومەندانتسكي چاس» دەگەن شىعىپ، جاڭا جىلدى تويلاي المايتىن بولدىق» دەپ ايقايلاپتى... ول پوليتسەيدىڭ ويىنشا الگى مۇنايشى جىگىت الدىمىزدا حريستيانداردىڭ جاڭا جىلى - 31 جەلتوقسان كەلە جاتىر، ءساندى سارايدا، تايپالعان كولىكتە، ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا عۇمىر كەشىپ جۇرگەندەردىڭ مازاسى كەتەر، تولەرانتتى بولا تۇرايىن دەۋى كەرەك ەكەن.

بىلە-بىلسەڭىز، باتىس ەۋروپا ەلدەرىنەن كەلىپ، ءبىزدىڭ اللا تاعالا جاراتقان جاراتىلىسىمىزعا جات ءدىنىن، ءوز ءتىلىن، نەبىر ادام جيرەنەرلىك ۇردىستەرىن، دورەكى مادەنيەت-سىماقتارىن تاراتۋشىلار وسى تولەرانتتىلىق دەگەندى ءوز ىڭعايلارىنا ادەمى پايدالانىپ جۇرگەن سياقتى. ولاردىڭ وسى ىڭعايلارىنا قۇلاپ، تولەرانتتى بولامىن دەپ ءوز ەلىنە ويدان كەلگەن ويىققۇلاق، قىردان كەلگەن قيىققۇلاق كەلىمسەكتەردىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن، جابايىلىق ماحابباتىن توبەسىنە بۇلايشا كوتەرە بەرسە، قازاق ۇزاققا بارماي جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتەرى انىق. قازىر قازاقتارعا قىزۋ جۇرگىزىلىپ جاتقان «تولەرانتتىق» دەپ اتالاتىن تاجىريبەنى دەرەۋ توقتاتۋ نە «دوزاسىن» ازايتۋ كەرەك-اق.

ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، وسى تولەرانتتىق يدەياسىن كوتەرىپ، ونى اسىرەسە قازاقستان سياقتى «ءۇشىنشى الەم» ەلدەرىنە تاراتىپ وتىرعان باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە سول تولەرانتتىقتىڭ «ون ەكىدە ءبىر نۇسقاسى» جوق سياقتى. سەنبەسەڭىز، ءسىز انگلياعا بارىپ «اعىلشىنشا بىلمەيمىن، بىراق مەنى ءبىر ءتاۋىر قىزمەتكە الىڭىزدار» دەپ كورىڭىزشى. مازاق قىلىپ، قۋىپ شىعادى. كەرەك دەسەڭىز، كوشە سىپىرۋشىلىققا دا المايدى. ال ولار قازاقستانعا كەلىپ كەز-كەلگەن شونجارعا كەڭەسشى نە كومەكشى بولا سالادى. قازىر باتىستا دا، اقش-تا دا وزگە ەلدەردىڭ مادەنيەتىن كورسەتۋ، ناسيحاتتاۋ توقتاتىلىپ جاتىر. بۇرىنعىداي «مۋلتيكۋلتۋريزم»، «كوپمادەنيەتتىلىك» دەگەننىڭ كۇنى ءبىتتى. فرانتسيادا - فرانتسۋز، انگليادا - اعىلشىن، گەرمانيادا - نەمىس، يتاليادا - يتاليان، يسپانيادا - يسپان مادەنيەتى ۋاعىزدالادى. اقش-تا وزگە ەلدىڭ مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋ مەملەكەتتىك ساتقىندىق بولىپ سانالادى. ال قازاقستان مىناۋ جاقسى، مىناۋ جامان دەپ تالعاپ، تاڭداپ جاتپاستان نەبىر مادەنيەت دەۋگە كەلمەيتىن كىر-قوقىستى جيناي بەرۋى قالاي؟ ونى قازاقستاندا 20 جىلدان بەرى قىسى-جازى، كۇندىز-ءتۇنى دۇرىلدەتىپ، ۋلاتىپ-شۋلاتىپ وتكىزىلىپ جاتقان توي-تومالاقتىڭ ءبىر-ەكەۋىنە قاتىسقان ادام ءوز كوزىمەن كورەدى. سولاردىڭ بىردە-ءبىرى ەۋروپادان، رەسەيدەن، ارعى جاعى امەريكادان كەلگەن جىن-جىپىرسىز وتپەيدى. ولاردىڭ كەلۋ-قايتۋ جولپۇلى، مەيمانحاناسى، ءىشىم-جەمىن تۇگەل كوتەرەمىز. قايتاردا قالتاسىنا سالىپ بەرەتىن «سىي-اقىمىز» جانە بار. ال قازاق باسىلىمدارى مەن تەلەديدار جۋرناليستەرى ولاردان «قازاقستان سىزگە ۇنادى ما؟»، «استانا قالاي؟»، «ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ قوناقجايلىعى قانداي ەكەن؟» دەپ سۇراق قويىپ، ولاردىڭ «جاعىمدى» جاۋاپ بەرگەنىنە ءماز بولىپ، سونى جۇرتقا جار سالىپ جاريالايدى.

قازاق شەتەلدىكتەردىڭ عانا ەمەس، ءوز ىشىنەن شىققان شىرىگەن جۇمىرتقالاردىڭ ءوز ءتىلى، ءوز ۇلتتىق بەت-بەينەسى تۋرالى ايتقان نەبىر جۇگەنسىزدىكتەرىنە دە تولەرانتتىلىق بايقاتىپ كەلەدى. قازاق سوندايلاردىڭ: «قازاق ءتىلى - داستارحاننىڭ عانا ءتىلى (يازىك زاستوليا), وتباسىلىق ءتىل، ول عىلىمي جانە ساياسي-حالىقارالىق ويدى جەتكىزۋگە قابىلەتسىز، كەدەي ءتىل» دەپ اۋزىنا كەلگەنىن ساندىراقتاتقانىنا دا ءتوزىپ كەلەدى. قازاق «بۇرىن قازاقتا مەملەكەت بولماعان، قالا بولماعان» دەگەنگە دە، قازاق تۇگەلگە جۋىق ساۋاتسىز بولعان، ولاردىڭ 2 پايىزى عانا جازۋ-سىزۋدى بىلگەن دەگەن وتىرىككە دە، قازاق ورىستىڭ ارقاسىندا ادام بولدى دەگەنگە دە ءتوزىپ شىداپ كەلدى. ءالى دە شىداپ كەلەدى. قازاق قازىر ءوز ەلىندەگى كتك دەگەن تەلەارنانىڭ كۇندىز-ءتۇنى رەسەيدىڭ انشىلەرىن ناسيحاتتاپ، «ناشا كازاشا» دەگەنىنىڭ شالاقازاقتى مازاق قىلعان بولىپ، قازاق ءتىلىن ورىس ءتىلىنىڭ اۋدارماسى قىپ، تولىپ جاتقان كيىم-بۇيىمنىڭ قازاقشاسى جوق (مىسالى نوسكي-ناسكي، سكورايا پوموشش -سكورىي پوموشش، ياششيك-جاشىك) دەگەندەي قىپ، ءتىپتى ءۇي بولىپ وتاۋ تىگىپ جاتقان ەكى جاسقا بەرەتىن اق باتاسىن دا ورىسشا ءوڭىن اينالدىرىپ مازاق قىلۋىنا دا، ونى كۇن سايىن قايتالاپ وتىرۋىنا دا «تولەرانتتى» بولىپ كەلەدى. بۇل «پەرەداچادا» جوعارى ءبىلىمدى، جاس قازاق عالىمنىڭ ءبىر قورا قويدىڭ ورتاسىندا تۇرىپ الىپ، قويلارمەن اڭگىمەلەسۋىنىڭ ءوزى قازاق ۇلتىن قورلاۋ ەكەنىن ەسى ءتۇزۋ ادام بىردەن بايقايدى. جانە كتك وسىنىڭ ءبارىن قوستىلدى قازاقتارعا جۇرگىزىپ قويعان. سول كورسەتىلىمدى جۇرگىزىپ جۇرگەن 2-3 جىگىت شىنىمەن-اق اۋەلى وزدەرىن-وزدەرى، سوسىن ءوز ۇلتىن كۇلكى قىپ تۇرعانىن تۇسىنبەيتىن بايعۇستار بولعانى ما؟ قازىر ورىس گازەتتەرى مەن ورىسشا تەلەارنالار قازاقتى وسىلايشا قازاقتىڭ ىشىنەن شىققان وسىندايلارمەن ماسقارالاۋدىڭ ءادىسىن وتە جاقسى مەڭگەرىپ الدى. قازاق وسىنىڭ بارىنە «تولەرانتتى» بولۋمەن كەلەدى. ال وسى كتك-نىڭ «ماسساعانىن» جۇرگىزەتىن جىگىت قازاقشاعا ىلعي ورىسشانى ارالاستىرىپ وتىرادى. جالپى بۇل «ماسساعان» ءارى ارزان دا ءارى ايتارى جوق، جەڭىل-جەلپى كۇلۋگە تۇرمايتىن نارسەلەردى ءازىل-قالجىڭ دەپ كورسەتەدى. قازىر قازاق تەلەارنالارىنداعى قازاقشا كورسەتىلىمدەردى ەگەر باسقا ۇلت ادامدارى اڭدىپ كورەر بولسا، ولار مىنا قازاق دەگەن حالىق ارزانقول دا تۇككە تۇرمايتىن ءازىل-قالجىڭنان، ادەپسىز كۇلكىدەن، باسقالاردان كوشىرىپ العان «ەكى جۇلدىز»، كۇندىز-ءتۇنى ءان سالىپ، ولەڭ ايتۋدان، سوسىن بيلىك باسىنداعىلاردى ماقتاۋدان، 20 جىلدا تۇتاس ءبىر عاسىردىڭ شارۋالارىن تىندىرىپ تاستادىق دەپ بوسۋدەن باسقا ەشنارسە بىلمەيتىن حالىق ەكەن دەپ قالۋى دا مۇمكىن.

ءيا، قاسيەتتى قۇران ادام بالاسىن ءفاني-جالعاندا ءجيى كەزدەسەتىن نەبىر قيىنشىلىققا، جاندى دا، ءتاندى دە قينايتىن نەبىر اۋىرتپالىققا، اش-جالاڭاشتىققا ءتوزىمدى بولۋدى ۋاعىزدايدى. بىراق سولاي ەكەن دەپ اتا-باباڭنان قالعان تىلىڭە، عاسىرلار بويى ۇستاعان دىنىڭە، ۇلتتىق نامىسىڭا، ۇلتتىق بولمىسىڭا جاسالىپ جاتقان قيانات، كەساپاتتىڭ بارىنە سىزدەردىكى ءجون، «ءلابباي تاقسىر» دەپ، قۇلدىق ۇرىپ، جۇرە بەرۋ ەزدىڭ عانا تىرلىگى شىعار.

مەنىڭشە، بۇگىنگى قازاق ءوز ەلىندە مىناداي، جاعداياتتاردى ورىنسىز دەپ تاۋىپ، وعان ءتوزىمدى بولماۋعا تولىق حۇقى بار. ول ءۇشىن ھەشكىم دە جاۋاپقا، جازاعا تارتىلماۋى كەرەك. بۇگىنگى قازاق ەگەر قازاقستاندا وزگە ەلدەن كەلگەن باسقا ءبىر ۇلت وكىلى:

1.قازاقتى قۇرمەتتەمەسە;

2.ونىڭ ءتىلىن، اتا-باباسى تۇتىنعان ءدىنىن قۇرمەتتەمەسە;

3. جەرىن، جەر استى، جەر ءۇستى بايلىعىن توگىپ-شاشىپ ءراسۋالاپ جاتسا;

4.سول بايلىقتاردى الدەبىر شونجارلار شەتەلگە ساتىپ جاتسا;

5.قازاقستاننىڭ كەز-كەلگەن قالاسىندا، اۋىلىندا تىم ەركىنسىپ، مادەنيەتتىلىك ساقتاماي، اۋزىنا كەلگەنىن سويلەيتىن بولسا;

6.وزەن-كولدەردى، سۋ كوزدەرىن لاستاپ ءبۇلدىرىپ جاتسا، وعان توزبەۋگە، ياعني، تولەرانتتى بولماۋعا حۇقىلى بولۋى كەرەك.

يا، توزىمدىلىك، شىدامدىلىق جاقسى قاسيەت. بىراق وعان قوسا ار-ۇيات، ۇلتتىق ار-نامىس دەگەن كيەلى ۇعىمدار دا بار. ءتوزىمدى بولۋ - قورلىق-زورلىق اتاۋلىعا كونە بەرۋ، ۇلتتىق نامىستان ايرىلۋ ەمەس. ارينە، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا، اسىرەسە قازاقستاندا ۇلتىڭنىڭ ۇلتتىعى ءۇشىن، ۇلتىڭنىڭ نامىسى ءۇشىن كۇرەسۋ قيىن. بىراق ۇلت ءۇشىن، ۇرپاق ءۇشىن بارلىق قيىندىققا ءتوزۋدىڭ ءوزى ازاماتتىق قوي... بۇگىنگى ۇرپاق سونى جان-دۇنيەسىمەن تۇسىنسە دەيمىز.

تولەرانتتى بولساق تا، ار-نامىستى ۇلت بولعانعا نە جەتسىن!

مىرزان كەنجەباي، جۋرناليست

«تۇركىستان» گازەتى