ول قالاي جاسالادى؟

سوڭعى 20 جىل بويى «ممم»، «تەلەماركەت»، «تيبەت»، ردس، «حوپەر-ينۆەست»، «سماگۋلوۆ جانە ك0» جانە ت.ب. كومپانيالاردىڭ قارجىلىق ءىس-ارەكەتتەرى جونىندە اقپارات قۇرالدارىندا از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. وسى جانە باسقا دا قارجىلىق قۇرىلىم­داردىڭ ارەكەت اياسىنا ميلليونداعان ادامدار ىلىگىپ، ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك ماڭداي تەرىمەن تاپقان اقشالارىنان ايىرىلعانىمەن الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە پايدا بولاتىن ۇلكەندى-كىشىلى حالىقتى شىعىنعا باتىراتىن قارجىلىق قۇرىلىمداردىڭ، دالىرەك ايتقاندا، قارجىلىق پيراميدالاردىڭ ارەكەتى ازايماي وتىر. 2011 جىلى ەلىمىزدىڭ ءار جەرىندە ءىرىلى-ۇساقتى ونشاقتى قارجىلىق پيراميدالار بەلسەندى جۇمىس جاسادى جانە كۇيرەپ تە ۇلگەردى.

وسى ماقالانىڭ اۆتورلارى سەمەي مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى بازاربەك مۇقىشەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن اتالعان ماسەلە بويىنشا بىرنەشە جىلدار بويى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، قازىرگى ۋاقىتتا «قارجىلىق پيراميدالار: ەكونو­ميكالىق جانە ماتەماتيكالىق تالداۋ» اتتى عىلىمي جوبانى اياقتاپ شىقتى. اتالعان جۇمىس بيىل وقۋشىلاردىڭ رەسپۋبليكالىق عىلىمي جوبالاردى قورعاۋ كونكۋرسىنا قاتىسادى.

ول قالاي جاسالادى؟

سوڭعى 20 جىل بويى «ممم»، «تەلەماركەت»، «تيبەت»، ردس، «حوپەر-ينۆەست»، «سماگۋلوۆ جانە ك0» جانە ت.ب. كومپانيالاردىڭ قارجىلىق ءىس-ارەكەتتەرى جونىندە اقپارات قۇرالدارىندا از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. وسى جانە باسقا دا قارجىلىق قۇرىلىم­داردىڭ ارەكەت اياسىنا ميلليونداعان ادامدار ىلىگىپ، ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك ماڭداي تەرىمەن تاپقان اقشالارىنان ايىرىلعانىمەن الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە پايدا بولاتىن ۇلكەندى-كىشىلى حالىقتى شىعىنعا باتىراتىن قارجىلىق قۇرىلىمداردىڭ، دالىرەك ايتقاندا، قارجىلىق پيراميدالاردىڭ ارەكەتى ازايماي وتىر. 2011 جىلى ەلىمىزدىڭ ءار جەرىندە ءىرىلى-ۇساقتى ونشاقتى قارجىلىق پيراميدالار بەلسەندى جۇمىس جاسادى جانە كۇيرەپ تە ۇلگەردى.

وسى ماقالانىڭ اۆتورلارى سەمەي مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى بازاربەك مۇقىشەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن اتالعان ماسەلە بويىنشا بىرنەشە جىلدار بويى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، قازىرگى ۋاقىتتا «قارجىلىق پيراميدالار: ەكونو­ميكالىق جانە ماتەماتيكالىق تالداۋ» اتتى عىلىمي جوبانى اياقتاپ شىقتى. اتالعان جۇمىس بيىل وقۋشىلاردىڭ رەسپۋبليكالىق عىلىمي جوبالاردى قورعاۋ كونكۋرسىنا قاتىسادى.

قارجىلىق پيراميدا نارىقتىق قوعامدا كەڭ تاراعان قۇبىلىس. وسى تاقىرىپ اڭگىمە بولعاندا ءماۆروديدىڭ ممم-ءى ، امەريكا وليگارحى بەرنارد مەدوففتىڭ قارجىلىق الاياقتىعىنا بايلانىستى سوت پروتسەسى جانە ت.ب. وقيعالار ەسكە تۇسەدى. كەشەگى كوكشەتاۋ قالاسىنداعى قارجىلىق پيراميدانىڭ ما­ڭايىنداعى دۇربەلەڭ دە ءالى ۇمىتىلا قويعان جوق. دەگەنمەن، وسىلارعا ۇقساس قارجىلىق قۇرىلىمداردىڭ تۇزاعىنا ىلىنگەن ادامداردىڭ سانى ازايماي وتىر. قارجىلىق پيراميدالاردىڭ قۇرىلى­مى جانە ءىس-ارەكەتى ءالى كۇنگە دەيىن كوپشىلىك ءۇشىن جۇمباق كۇيىندە قالۋدا.

حالىقتىڭ ەجەلدەن ايتىپ جۇرگەن «تەگىن ىرىمشىك تەك قاقپاندا عانا بولادى» دەگەن دانالىق سوزدەرى، ناق­تى ايتقاندا، ادامدار­دىڭ كوپ بولىگىنىڭ ساناسىنا اسەر ەتپەگەنى تاڭدا­نارلىق ءجايت. وسى جەردە مىنانداي سۇراق تۋادى: نەلىكتەن مۇنداي قارجىلىق قۇرى­لىمدار پايدا بولادى جانە ادامدار نەگە ولاردىڭ قارماعىنا ىلىنەدى؟ مۇنىڭ سەبەبى تومەنگى جاعدايلارعا تىكىلەي بايلانىستى.

بىرىنشىدەن، وكىنىشكە وراي، حالىقتىڭ كوپ بولىگىنىڭ ەكونوميكالىق ساۋاتى سىن كوتەر­مەيدى. ەكىنشىدەن، اقپارات قۇرالدارىندا قارجىلىق پيراميدالار تۋرالى ايتىلعا­نىمەن، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىنە تالداۋ جاسالمايدى. ۇشىنشىدەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن «ادام­داردىڭ ەڭبەكتەنىپ تاپقان اقشاسىن الداي وتىرىپ يەمدەنەتىن» قارجىلىق مەكەمەلەردىڭ جۇمىسىنا عىلىمي تۇرعىدان ماقساتتى تۇردە ەكونوميكالىق جانە ماتەما­تيكالىق تالداۋ جاسالعان جوق. تورتىنشىدەن، ەلىمىزدە حالىقتىڭ ارتىق اقشاسى ورنالاساتىن قور رىنوگى ءالى دە تولىققاندى دامىماي وتىر.

ەڭ باستىسى، قارجىلىق پيراميدالاردىڭ ءىس-ارەكەتىنەن تەك ادامدار عانا جاپا شەگىپ قويمايدى، سونىمەن قاتار، سول ەلدىڭ ەكونو­ميكالىق جاعدايى دا تومەندەيدى. حالىقتىڭ مەملەكەتتەگى باسقا قارجىلىق ينستيتۋتتارعا سەنىمى ازايادى. ادامدار ارتىق اقشالارىن بانكتەرگە سالۋعا، باعالى قاعازدار ساتىپ الۋعا اسىقپايدى. ءسويتىپ، كەز كەلگەن ەلدىڭ ەكونوميكاسىندا ۇلكەن ءرول اتقاراتىن ينۆەس­تيتسيا كولەمى كۇرت ازايىپ كەتەدى.

ادەتتە قارجىلىق پيراميدالار الدەبىر ۇلكەن پايدا كەلتىرەتىن جوبانى قارجىلان­دىرۋ ماقساتىندا ادامداردىڭ (ينۆەستور­لار­دىڭ) قولىنداعى ارتىق اقشالاردى جيناق­تايتىن كوممەرتسيالىق مەكەمە رەتىندە ءتىر­كەلەدى. كوممەرتسيالىق مەكەمەلەرگە قارجى­سىن قۇيعان ادامدار مەن مەكەمە اراسىندا سالىمشىلاردىڭ الاتىن پايداسى جونىندە كەلىسىم جاسالادى. ەگەر جوبانىڭ پايدالى­لىعى سالىمشىلارعا ۋادە ەتكەن پايدادان از بولسا نەمەسە پايدا جوق بولسا، جاڭا سالىمشىلاردىڭ ەنگىزگەن قارجىسىنىڭ ءبىر بولىگى باستاپقى سالىمشىلارعا ۋادە ەتكەن پايدانى قايتارۋعا جۇماسالادى. مۇنداي جاعدايدا، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت وتكەن سوڭ جوبا بانكروت بولىپ جاريالانادى جانە كەش كەلگەن سالىمشىلار قارجىلىق جاعىنان زيانعا ۇشىرايدى. تاجىريبەدەن پيراميدا كۇيرە­گەننەن كەيىن بارلىق جيناقتالعان اقشانىڭ تەك 10-15%-ى عانا جوباعا قاتىسۋشىلارعا قايتاتىنىن كورۋگە بولادى. ويتكەنى، جينال­عان اقشا تەك جارناما مەن ۇيىمداستى­رۋشىلارعا جالاقى تولەۋگە جانە قارجىسىن باسىندا قۇيعان ادامداردىڭ اقشاسى مەن پايداسىن قايتارىپ بەرۋگە عانا جۇمسالادى.

دەگەنمەن، قارجى پيراميدالارىنىڭ قوعام­داعى قارجىلىق قاتىناستاردا ىقپال­دى ەكەنىن جانە ولاردىڭ الاياقتىق ءىس-ارەكەتى توقتاماي وتىرعانىن بايقاي وتىرىپ، وسى فەنومەننىڭ بىرنەشە الەۋمەتتىك-پسيحولو­گيالىق سەبەپتەرىن اشتىق. بىرىنشىدەن، كەز  كەلگەن كوممەرتسيالىق قارجىلىق مەكەمەنىڭ (بانكتىڭ، ميكروكرەديتتىك ۇيىمداردىڭ، اكتسيا ساتۋشىلاردىڭ جانە ت.ب.) پيراميداعا اينالىپ كەتپەۋى ونى ۇيىمداستىرۋشى­لاردىڭ ار-وجدانىنىڭ تازالىعىنا تىكەلەي بايلانىستى. ەكىنشىدەن، پيراميدا قارما­عىنا جەكە ادامداردىڭ ءتۇسىپ قالۋ ىقتيمال­دىعى ونىڭ بويىنداعى ەكونوميكالىق ساۋات­تىلىققا تىكەلەي بايلانىستى. ەكونومي­كالىق ساۋاتى از ادامداردا بەلگىلى دارەجەدە قۇمارلىق پسيحولوگيا بولادى. ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ «بۇل قارجىلىق ۇدەرىستە مەنىڭ عانا جولىم بولىپ قالار» دەپ ويلايتىنى قۇپيا ەمەس. ۇشىنشىدەن، قارجىلىق پيراميدانى ۇيىمداستىرۋشىلار ادەتتە «باستى اينالدىراتىن ءتاتتى» ءسوز شەبەرلەرىنەن، جاساندى «وڭ» قاسيەتتەرى مول سۋبەكتىلەردەن تۇرادى. ولار ادەتتە «اسا مادەنيەتتى»، «ىزگى­لىك پرينتسيپتەردى ۇستانۋشى»، «حالىققا قالتقىسىز جانە جانكەشتىلىكپەن قىزمەت ەتۋشى» جانە «تىعىرىققا تىرەلگەن ادامداردى قۇتقارۋشى» رەتىندە كورىنە الادى جانە وسى «قاسيەتتەرى» كومەگىمەن ادامداردى ءبىرجولا وزدەرىنە تابىندىرىپ الادى. كەي­بىرەۋىندە گيپنوزدىق قاسيەتتەر دە بولادى. تورتىنشىدەن، پيراميدا يەلەرى ءاربىر ادامنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ءدوپ باسا وتىرىپ، ونىڭ ىشكى دۇنيەسىندەگى جانىن قيناعان ماسەلەلەرىن، قارجى توڭىرەگىندە قانداي قيىندىقتارعا ۇشىراعانىن ءدال اڭعارادى. ولاردىڭ «جەمتىگىنىڭ» كوپشىلىگىن قارجىلىق ماسەلەدە جولى بولماعان ادامدار قۇرايدى.

ادامزات تاريحىندا كوپتەگەن قارجىلىق پيراميدالار بولعان. سىرت كوزگە ولاردىڭ قۇرى­لىمدارى ءارتۇرلى بولىپ كورىنگەنىمەن ولاردىڭ بارلىعىنىڭ ماقساتى بىرەۋ-اق: نەعۇرلىم ادامداردىڭ قولدارىنداعى اقشانى الاياقتىق جولدارمەن يەمدەنۋ جانە نانىمدى تۇردە بانكروتقا ۇشىراۋ

ەڭ ءبىرىنشى قارجىلىق پيراميدانى 1717 جىلى فرانتسيادا قارجىگەر دجون لو قۇرعان ەدى. كەزىندە ونىڭ ءىس-ارەكەتىنەن فرانتسيا حالقىنىڭ ءبىر بولىگى جانە ەكونوميكاسى اسا ۇلكەن زارداپ شەكتى.

سانالى ادامزات كۋا بولعان الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى ءتۇرلى-ءتۇستى جانە ۇلكەندى-كىشىلى قارجى پيراميدالارىنىڭ ىشىندەگى گۇلدەنۋدىڭ شىرقاۋ بيىگىنە كوتەرىلىپ ۇلگەرگەن جانە كۇيرەي وتىرىپ ميلليونداعان ادامداردىڭ تاع­دىرىن كۇيزەلتكەن ازاماتى س.ماۆرودي ۇيىمداستىرعان «ممم» اق قارجى پيراميداسى ەدى. «ممم»-ءنىڭ قارجىلىق ءىس-ارەكە­تىنەن ءارتۇرلى ەسەپتەۋلەر بويىنشا 10-15 ميلليون سالىمشى جاپا شەكتى. 50 ادام وزىنە ءوزى قول جۇمساپ ومىرلەرىمەن قوشتاستى.

ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ءىرى قارجىلىق پيراميدانى (عاسىر پيراميداسى) 1960 جىلى امەريكالىق بەرنارد مەدوفف ۇيىمداس­تىر­دى. ونىڭ 40 جىلدىق قارجىلىق ءىس-ارەكەتىنەن 3 ميلليون ادام زارداپ شەكتى جانە 50 ميلليارد دوللار قارجى ءۇشتى-كۇيلى جوق بولىپ كەتتى.

قارجىلىق پيراميدانىڭ ەڭ جاڭا مىسالى رەتىندە ەلىمىزدىڭ كوكشەتاۋ قالاسىندا 2011 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا پايدا بولعان جانە 20 مىڭ ادامدى تاقىرعا وتىرعىزعان «كازروسينۆەستپروەكت» جشس (ميلليونەرلەر كلۋبى) قۇرعان قارجىلىق پيراميدانى ايتۋعا بولادى. بۇل پيراميدا ءوزى ءومىر سۇرگەن 3 اي ىشىندە ادامداردان 185 ميلليون تەڭگە جيناپ ۇلگەر­دى. ال ماۋسىمنىڭ باسىندا سالىمشىلاردان تۇسكەن ارىزدى تەكسەرۋگە كەلگەن قارجى پوليتسياسى قىزمەتكەرلەرى پيراميدا سەيفىنەن 41 ميلليون تەڭگە عانا تاۋىپ وتىر. قارجىلىق پيراميدانىڭ ەرەجەسى بويىنشا ءاربىر كاسساعا وتكىزگەن 100 تەڭگەنى ءبىر ايدان سوڭ سالىمشى 400 تەڭگە كولەمىندە اقشا ەتىپ الۋى كەرەك بولاتىن. مۇندا ءبىر ايلىق پايدا 300 تەڭگە بولىپ وتىر. سالىمشى ەكى اي شىداسا فيرمادان 1600 تەڭگە الار ەدى. ال ەگەر سالىمشى 12 ايدان كەيىن السا ول 412 ح 100 تەڭگە الار ەدى. بۇل اقشا 1 677 721 600 تەڭگە! ءبىر جىلدا 100 تەڭگەنىڭ 16 777 216 ەسە كوبەيۋى، ارينە، اقىلعا سىيمايدى. ەكونوميستەردىڭ پايىمداۋىنشا، سالىمشىعا ينفلياتسيا مولشەرىنەن ارتىق پايىزداعى پايدانى ۋادە ەتكەن قارجىلىق مەكە­مەنىڭ پيراميداعا اينالىپ كەتۋ ىقتي­مالدىعى ارقاشان جوعارى.

قازىرگى ۋاقىتتا قارجىلىق پيراميدالار ىشكى مازمۇنىن ساقتاي وتىرىپ، سىرتقى ءتۇر­لەرى وزگەرۋ ۇستىندە. بۇرىنعى پيراميدالاردا ادامداردان اقشالارىن جالعان جوبا مەن تۇسىنىكسىز قورلارعا قۇيۋ ۇسىنىلسا، بۇگىنگى كۇنى حالىقتى گۇل ءوسىرۋ، جالعان زاۋىتتار جانە كەن ورىندارىن دامىتۋ، جانە ت.ب. پسەۆ­دوماتەريالدىق قۇندىلىقتاردى جاساۋعا شا­قى­رادى. گۇل ءوسىرۋ قۋلىعىن تالداي كەتەيىك. الدىمەن ادامدارعا «گۇل وسىرەتىن كومپانيا» تۇساۋكەسەر جاسايدى. كومپانيانى ۇيىمداس­تىرۋشىلار عالىمداردىڭ كوپتەگەن اۋرۋلاردان قۇلان تازا جازىلىپ كەتۋگە كومەكتەسەتىن بىرەگەي گۇل تۇقىمىن جاساپ شىققانىن حابارلايدى. سونىمەن قاتار، مۇنداي گۇلدەر بىرىنشىدەن، وتە از، ەكىنشىدەن، اسا قىمبات ەكەنىن ايتادى. تۇساۋكەسەرگە قاتىسۋشىلارعا وسىنداي گۇلدى ءۇي جاعدايىندا ءوسىرىپ، ۇلكەن پايداعا كەنەلۋگە بولاتىنىن ايتا كەتەدى. ول ءۇشىن ءاربىر ادام فيرمادان $500-عا گۇل تۇقىمىنىڭ ءبىر داناسىن ساتىپ الۋى كەرەك جانە ونى ءۇش اي ءوسىرىپ الىپ كەلسە، فيرما ودان $1000-عا ساتىپ الادى. ءسويتىپ، باسىندا شامالى ادامدار گۇلدى ءوسىرىپ الىپ كەلەدى دە، ءاربىر گۇلگە $1000 اقشا الادى. عاجايىپ گۇل تۋرالى اقپارات لەزدە قالاعا تاراپ كەتەدى دە، گۇلدىڭ تۇقىمىن $500-دان ساتىپ الۋشىلار­دىڭ ۇزىن كەزەگى فيرما كەڭسەسىنىڭ الدىندا پايدا بولادى. ارينە، فيرما ەڭ باسىندا گۇل ءوسىرىپ الىپ كەلگەن ادامدارعا ءوز اقشا­لارىنان نەمەسە كەيىنىرەك كەلىپ گۇل تۇقى­مىن ساتىپ العاندار ەسەبىنەن تولەگەنى ءتۇسى­نىكتى. ال گۇل تۇقىمىن جاڭادان ساتىپ الۋ­شى­لاردىڭ سوڭعى لەگى ازايا باستاعان كەزدە فيرما كاسساسىنا جينالعان اقشامەن قوسا ۇيىمداستىرۋشىلار دا جوعالىپ كەتەدى.

جالپى، قارجىلىق پيراميداداعى ۇتىس مولشەرى شىعىنعا ۇشىراعان سالىمشىلار سانى مەن ولاردىڭ ۇتىلىس مولشەرىنە تىكە­لەي بايلانىستى. پيراميدادا ءبىر عانا قاتال زاڭ بار: ءبىر توپتىڭ قالتاسىنداعى اقشانى الىپ ەكىنشى توپتىڭ قالتاسىنا سالۋ. باسقا جاقتان پيراميداعا ەشقانداي قارجى تۇسپەيدى.

كوپتەگەن ەلدەردە، سونىمەن قاتار، قازاق­ستان­دا دا جوعارىدا باياندالعان ادىسپەن قۇرى­لاتىن قارجىلىق فيرمالار مەن كومپا­نيالاردىڭ ءىس-ارەكەتى الاياقتىق رەتىندە تانىلىپ، زاڭمەن قۋدالانادى. دەگەنمەن، ۇلكەندى-كىشىلى قارجىلىق پيراميدالاردىڭ ءبىرى كۇيرەپ جاتسا، ەكىنشىسى پايدا بولىپ جاتادى. ويتكەنى، ءتۇرلى يگى ىستەردى ماقسات ەتىپ كۇن سايىن قۇرىلىپ جاتقان ونداعان قارجىلىق فيرمالار مەن كومپانيالاردىڭ العاشقى قادامدارىنان الاياقتىقتىڭ نىشانىن تابۋ مەملەكەتتىك قارجىلىق قاداعالاۋ قۇرىلىم­دارى ءۇشىن وتە كۇردەلى جۇمىس بولىپ تابىلادى. دەمەك، قارجىلىق پيراميدانى تانۋ، ونىڭ جۇمىسىنىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن ناقتى ءبىلۋ جانە ونى باسقا قارجىلىق قۇرىلىمداردان ايىرا الۋ ماسەلەسىن جەكە ادامداردىڭ وزدەرى عانا شەشۋى كەرەك.

بارلىق قارجىلىق پيراميدالاردى ەكىگە بولۋگە بولادى: كوپ دەڭگەيلى جانە پونزي سحەماسى.

الدىمەن كوپ دەڭگەيلى قارجىلىق پيراميدانى قاراستىرىپ كورەيىك. بۇل سحەمادا ءاربىر جاڭا ادام (ونى شارتتى تۇردە ا دەپ بەلگىلەيىك) الدىمەن پيراميداعا كىرۋ جارناسىن تولەيدى. وسى جارنانىڭ ءبىر بولىگى ونى پيراميداعا الىپ كەلگەن ادامنىڭ شوتىنا (ونى شارتتى تۇردە ۆ دەپ بەلگىلەيىك) تۇسەدى، ەكىنشى بولىگى ۆ-نى كەزىندە الىپ كەلگەن س-نىڭ شوتىنا اۋادى جانە وسى ۇدەرىس دەڭ­گەيلەر بىتكەنشە سوزىلا بەرەدى. جارنا تولە­گەن سوڭ ا ەكى نەمەسە ودان دا كوپ ادامداردى قارجىلىق پيراميداعا تارتۋى كەرەك. ولار­دىڭ ەنگىزگەن جارناسىنىڭ ءبىر بولىگى ەندى ا-نىڭ شوتىنا تۇسەدى.

قارجىلىق پيراميدانىڭ ءبىر تۇرىنە جاتاتىن پونزي سحەماسى قانداي؟ بۇل پيراميدانى 1920 جىلى امەريكالىق چارلز پونزي قۇرعان ەدى. بۇل سحەما بويىنشا پيراميدا ۇيىمداستىرۋشى ءوزىنىڭ مەكەمەسىنىڭ شوتىنا ادامداردىڭ اقشا سالۋىن جانە از ۋاقىت ىشىندە وسى اقشالاردى ۇلكەن پايداسىمەن يەلەرىنە قايتارىپ بەرەتىنىن جاريالايدى. دالىرەك ايتقاندا، سالىمشىنىڭ 100$ اقشا­سى ءبىر ايدان كەيىن 50%-عا (150$), ەكى اي شىداسا سوڭعى اقشا مولشەرى تاعى 50%-عا (150$ + 0,5 ح 150$ =225 $) ارتادى. بۇل سحەما بويىنشا جارنا تولەگەن سالىمشىلار جاڭا مۇشە­لەردى ىزدەمەيدى، تەك اقشا الاتىن كۇندى توسادى. پونزي سحەماسىنا قاتىسقان ءاربىر سالىمشى ءوزى وتكىزگەن اقشادان كوپ اقشا الۋدى عانا ويلادى. ال ۇيىمداستىرۋشى سالىمشى­لاردىڭ پيراميدا شوتىنا وتكىزگەن اقشا­سىنىڭ كوپ بولىگىن يەمدەنىپ قالۋعا تىرىس­تى. وسىلايشا ءبىر جىلداي ءومىر سۇرگەن ءپونزيدىڭ قارجىلىق مەكەمەسىنىڭ سالىمشى­لارىنىڭ لەگى ازايا باستاعان كەزدە ونىڭ قول استىندا جۇمىس ىستەگەن بۇرىنعى قىزمەتكەر «بوستون پوست» گازەتىنە ونىڭ قارجىلىق ءىس-ارەكەتىنىڭ ناقتى ماقساتىن سۋرەتتەپ بەردى. گازەتتى وقىعان سالىمشىلار ءوز اقشالارىن تەزىرەك قايتارىپ الۋ ءۇشىن پونزي مەكەمە­سىنىڭ كاسساسىنا لاپ قويدى. شوتتاعى اقشا سالىمشىلاردىڭ شامالى بولىگىنىڭ قارجى­سىن قايتارۋعا عانا جەتتى. ال پونزي بولسا تەمىر تورعا قامالدى.

كەيبىر قارجى مەكەمەلەرىنىڭ قارجى پيراميداسىنا اينالۋ ەۆوليۋتسياسىن زەرتتەي وتى­رىپ ولاردىڭ ەكى توبىن انىقتادىق. ءبىرىن­شى توپ بىردەن قارجى پيراميداسىنىڭ پرينتسيپتەرى بويىنشا قۇرىلادى. مىسالعا «ممم» اق، 2011 جىلى ءساۋىر ايىندا كوكشەتاۋ قالاسىندا پايدا بولعان «كازروس­ينۆەستپروەكت» جشس (ميلليونەرلەر كلۋبى) جانە ت.ب. قارجىلىق مەكەمەلەر جاتادى. ەكىنشى توپقا جاتاتىن قارجى ينستيتۋتتارى وزدەرىنىڭ جۇمىسى بارىسىندا، ونداعى كەي­بىر باسشىلىقتاعى ادامداردىڭ سۋبەكتيۆتىك ءىس-ارەكەتى نەگىزىندە بىرتىندەپ قارجى پيراميداسىنا اينالادى. باسىندا ولار مەملەكەتتىك زاڭ اياسىندا جۇمىس ىستەيتىن كومپانيالار، قارجىلىق قۇرىلىمدار تۇرىندە بولادى. مىسال رەتىندە اتىشۋلى ۆاليۋت-ترانزيت بانكتى اتاۋعا بولادى. ۇلەسكەرلەردى تاقىرعا وتىر­عىزعان كەيبىر ءۇي قۇرىلىسىمەن اينالىسقان كومپانيالار دا ەكىنشى توپقا مىسال بولا الادى.

بۇل ماقالا قارجىلىق پيراميدانىڭ دامۋ جانە كۇيرەۋ ۇدەرىسىن ماتەماتيكالىق جانە كومپيۋتەرلىك مودەلدەر كومەگىمەن بەينەلەي وتىرىپ، زاڭدى تۇردە تىركەلىپ، جۇمىسىن باستاعان قارجىلىق قۇرىلىمداردىڭ قانداي جاعدايلاردا «قارجىلىق پيرامي­داعا» اينالاتىنىن جانە جالعان قارجىلىق ءىس-ارەكەتپەن شۇعىلداناتىن قارجى قۇرىلىمدارىنىڭ ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن حالىققا تيگىزەتىن ماتەريالدىق جانە مورالدىق زيانىن اشىپ كورسەتۋ ماقساتىن كوزدەيدى.

ايدانا قاراتاەۆا، نازگۇل مۇراتقىزى،

شاكارىم اتىنداعى وبلىستىق مامانداندىرىلعان

دارىندى بالالارعا ارنالعان مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى.

سەمەي

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى