الەم - ۇلى جازۋشى ل.تولستويدى بىلگەنىمەن ونىڭ ءدىني ىلىمىنەن ءالى دە بەيحابار. ءومىرىنىڭ سوڭعى 30-40 جىلىندا لەۆ نيكولاەۆيچ جاراتۋشى حاققا ءجۇزىن بۇرىپ، ونىڭ رۋحىمەن بىتە قايناستى. سونىڭ نەگىزىندە ءارتۇرلى پالساپالىق ءىلىمنىڭ جالعاندىعىن كورسەتتى. اسىرەسە، پراۆوسلاۆ شىركەۋىنىڭ قاتە ۇعىمىن نۇسقاماي وتە المادى.

ءسويتىپ، لەۆ-ۇستاز ادام ءومىرىنىڭ الدىندا - مەملەكەت، ادام جانىنىڭ الدىندا - شىركەۋ بەكىتكەن، قالىپتى دۇنيەلەرگە قىرىن كەلدى. كەيىنگى ءجۇز جىلدىقتا تولستوي ءومىرىنىڭ ءمانى مەن ەڭبەگىن جاسىرىپ، ونى بۇرمالاۋ - قۇدايسىز بيلىكتىڭ شەنەۋىنىكتەرىمەن قاتار جالعان سەنىم وكىلدەرىنىڭ اينىماس ماقساتىنا اينالدى. بيلىك پەن شىركەۋدىڭ ينستيتۋتتارى جازۋشىنىڭ ءدىني ويلارىنان تۋىنداعان ماڭىزدى دۇنيەلەردى ادامزاتتىڭ ومىرىنەن الىپ تاستاۋعا بىرلەسە كۇش سالدى.

وسىندا كەزدەسەتىن كەلەڭسىزدىكتى ەكشەي وتىرىپ، مۇسىلمان بالاسىنا سۇننەت بولىپ تابىلاتىن يسلامدى تانۋعا كەڭىنەن كوڭىل ءبولۋدىڭ ءمانىن تەرەڭىرەك ۇعاسىڭ. جۇيەلى ءدىني-اعارتۋ شارالارى قولعا الىنسا، يمامدارىمىز ۋاعىز بەن ءىلىمدى ۇشتاستىرا بىلسە دەگەن تىلەك ارتا تۇسەدى. سوندا يمانىن قاسىم ەتپەيتىن، ساۋاپتى ءىستى ومىرلىك مۇراتىنا اينالدىراتىن يبالى ۇرپاقتىڭ بۇدان دا بىلاي مولايارى ءشۇباسىز.

الەم - ۇلى جازۋشى ل.تولستويدى بىلگەنىمەن ونىڭ ءدىني ىلىمىنەن ءالى دە بەيحابار. ءومىرىنىڭ سوڭعى 30-40 جىلىندا لەۆ نيكولاەۆيچ جاراتۋشى حاققا ءجۇزىن بۇرىپ، ونىڭ رۋحىمەن بىتە قايناستى. سونىڭ نەگىزىندە ءارتۇرلى پالساپالىق ءىلىمنىڭ جالعاندىعىن كورسەتتى. اسىرەسە، پراۆوسلاۆ شىركەۋىنىڭ قاتە ۇعىمىن نۇسقاماي وتە المادى.

ءسويتىپ، لەۆ-ۇستاز ادام ءومىرىنىڭ الدىندا - مەملەكەت، ادام جانىنىڭ الدىندا - شىركەۋ بەكىتكەن، قالىپتى دۇنيەلەرگە قىرىن كەلدى. كەيىنگى ءجۇز جىلدىقتا تولستوي ءومىرىنىڭ ءمانى مەن ەڭبەگىن جاسىرىپ، ونى بۇرمالاۋ - قۇدايسىز بيلىكتىڭ شەنەۋىنىكتەرىمەن قاتار جالعان سەنىم وكىلدەرىنىڭ اينىماس ماقساتىنا اينالدى. بيلىك پەن شىركەۋدىڭ ينستيتۋتتارى جازۋشىنىڭ ءدىني ويلارىنان تۋىنداعان ماڭىزدى دۇنيەلەردى ادامزاتتىڭ ومىرىنەن الىپ تاستاۋعا بىرلەسە كۇش سالدى.

وسىندا كەزدەسەتىن كەلەڭسىزدىكتى ەكشەي وتىرىپ، مۇسىلمان بالاسىنا سۇننەت بولىپ تابىلاتىن يسلامدى تانۋعا كەڭىنەن كوڭىل ءبولۋدىڭ ءمانىن تەرەڭىرەك ۇعاسىڭ. جۇيەلى ءدىني-اعارتۋ شارالارى قولعا الىنسا، يمامدارىمىز ۋاعىز بەن ءىلىمدى ۇشتاستىرا بىلسە دەگەن تىلەك ارتا تۇسەدى. سوندا يمانىن قاسىم ەتپەيتىن، ساۋاپتى ءىستى ومىرلىك مۇراتىنا اينالدىراتىن يبالى ۇرپاقتىڭ بۇدان دا بىلاي مولايارى ءشۇباسىز.

شۇكىر، ەلىمىزدە يسلام ءدىنى وركەن جايىپ، قوعامداعى رۋحاني ءومىردىڭ ءبىر كورىنىسى بولىپ وتىر. كوكسەگەنى - يماندىق، اڭساعانى - تۇتاستىق. وسىنداي ادامزاتتى بەرەكەگە ۇندەگەن دىنگە لەۆ تولستوي دا مويىنسۇندى... قابىلدادى دەگەن دە اڭگىمە ارا-كىدىك ەستىلىپ قالارى بار. سول ءۋاجدىڭ اق-قاراسىن ايىرۋعا دا تالپىنىپ كوردىك...

***      ***     ***

• دەنەڭە جارىقتى كوز تۇسىرەدى. مولدىرەگەن قوس جاناردان بويىڭا نۇر قۇيىلادى. ال قاراشىعىڭ بۇلدىر بولسا، وندا بۇكىل تۇلعاڭ كۇڭگىرتتىككە كومىلگەنى كومىلگەن.

1. ايىپتاۋ

مەنىڭ شىركەۋدەن بەزە قاشقانىم، بۇل - مۇلدە ادىلەتتى ءىس بولدى.

بۇلاي اينۋىم - قۇدايعا قارسى بولعاندىعىمنان ەمەس،

كەرىسىنشە مەن وعان جان دۇنيەممەن ادال قىزمەت ەتكىم كەلدى.

ل.ن. تولستوي

سينودتىڭ 1901 جىلعى 2 اقپانداعى № 557 انىقتاماسى «تسەركوۆنىح ۆەدوموستياح» باسىلىمىندا جاريالانىپ، ورىس قوعامىنىڭ اڭكى-تاڭكىسىن شىعاردى. وندا ەسىمى الەمدىك دەڭگەيدەگى ادام - گراف لەۆ نيكولاەۆيچ تولستويدىڭ پراۆوسلاۆ شىركەۋىنەن الاستالعاندىعى ايتىلادى.

كوپشىلىكتىڭ كوكەيىنە ىزگىلىك ساۋلەسىن شاشقان جازۋشىنىڭ «ايىبىن» اشكەرەلەۋ، الدەكىمدەر ءۇشىن ءتيىمدى دە بولعان شىعار. نەمەسە بۇل، مۇددەلەر «سوعىسىنىڭ» مىگىرسىز جالعاسى ما؟ قايتكەن كۇندە دە قازان توڭكەرىسى الدىنداعى ورىن العان رەسەيدەگى مادەني جاعدايدىڭ سيقى كورىنىس بەردى. سونىمەن قاتار، سينودتىڭ سول ۇيعارىمى كۇنى بۇگىنگە دەيىن داۋ تۋعىزىپ كەلەدى.

- بەلگىلى ءبىر پايىمدا گراف تولستويدىڭ شىركەۋدەن سىرت اينالۋى، بارلىق سەكۋليارلىق ورىس مادەنيەتىنىڭ شىركەۋدەن تانۋى سياقتى بوپ تۇرادى. سوڭى، تاعدىرىمىزدى تالقىعا سالعان شەشىمگە ۇلاسىپ، رەسەي دەنەسىنە مەزگىلىنەن بۇرىن جاراقات ءتۇستى. ونىڭ اقىرى - ەلدى ىدىراتۋشى دەرتكە الىپ كەلدى. كەيدە «كۇللى زاماناۋي ادەبيەت جانە ءبىزدىڭ بارشامىز ءجۇزىمىزدى شىركەۋدەن تەرىس سالۋعا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن جوقپىز با؟» دەپ تە ويلانامىن.

پاريجدىك جازۋشى ۆياچەسلاۆ رەپين وسىلاي كۇڭىرەنەدى. ونىڭ كومەيىنىڭ بۇلكىلىنەن اڭعارىلاتىنى - قوعامعا سانا مەن تۇيسىگى بىرتەكتى تۇلعالار عانا قاجەت.

- بۇل اكتىنى شىركەۋ ەلدەن ىرگەسىن اۋلاقتاپ، بارلىق زايىرلى ورىس مادەنيەتىن وزىنەن اينىتۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان جوق. ول كەزدە قوعامدا ءدىن ۇيىنە ايىپتاي قارايتىن پيعىل ءورشىپ تۇرعان. وسى احۋال دا قاتال شەشىمنىڭ شىعۋىنا ىقپال ەتتى. مۇنىڭ ءبارى شىنايى پراۆوسلاۆ دىنىنە ارا ءتۇسىپ، لاجسىزدان جاسالعان كانوندىق قادام. ولاي ەتپەسە لەۆ تولستوي سياقتى الەۋەتتى تۇلعانىڭ جاساعان شابۋىلىنان ءدىن قورعالماي قالار ەدى.

ۆاشينگتون جانە سان-فرانتسيسكونىڭ ەپيسكوپى ۆاسيلي رودزيانكو سينود شەشىمىن قورعاشتاي، بايەك قاعادى.

- سول جىلدارى بەلەڭ الىپ كەتكەن ورىس زيالىلارى پايىمىنىڭ اۋمالى-توكپەلىلىگىنەن، اقىرىندا، جيىرماسىنشى عاسىرداعى وقيعالاردىڭ سالدارىنا اكەپ ۇرىندىردى. شىركەۋدىڭ الدىنا جالپى جۇرتشىلىقپەن قالاي قارىم-قاتىناس جاساۋ كەرەكتىگى جونىندە كۇردەلى ماسەلە قويىلدى. بايىپپەن قاراساق، اقىل-پارساتقا وتە ۇلكەن اسەرىن تيگىزە الاتىن ادام جولدارىنا كەسە-كولدەنەڭدەمەگەندە، مۇنداي ءۇزىلدى-كەسىلدى قاتال قادامعا بارماس پا ەدى؟..

ءبىر ۋاق ءدىن ءۇيى دە قۇدايعا سەنۋشىلەر ءۇشىن، ولاردى قورعاۋ ءۇشىن ءوز پوزيتسياسىن كورسەتىپ، بەلگىلى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ءۇن قاتۋى كەرەك بولدى. بىراق، «شىركەۋ لەۆ تولستويدى كۇشپەن قۋىپ شىعىپ، قارعىس ايتتى» دەگەن اڭگىمەلەر شىندىقپەن جاناسپايدى. ول تەك قاسيەتتى بوساعادان الاستاتىلدى. ەگەر عيبادات ەتۋگە قايتىپ ورالسا، «ونداي كوزقاراسپەن راسىمدەرگە قاتىسۋىنا جول بەرە المايمىز» دەپ، جۇرت اشىق تۇردە ءدىن قىزمەتكەرلەرىنە ماعلۇم ەتەرى كامىل.

ەپيسكوپتىڭ شىر-پىرى شىعىپ، پوپتار مەكەنىنىڭ تۇجىرىمىنا شاڭ جۋىتقىسى جوق.

جالپى، شىركەۋدى جاعىمسىز كەپتە سۋرەتتەگەن ورىس ادەبيەتى سيرەك. ال كەز-كەلگەن كينوسى كەيىپكەردىڭ موينىنداعى القاسىن كورسەتسە دە پراۆوسلاۆ ءدىنىنىڭ ەلەمەنتى - ايقىشتى مىندەتتى تۇردە ەكرانعا اكەلەدى. قازاق ساحاراسىندا تاربيەلەنگەن قولباسشى الەكساندر نەۆسكي تۋرالى فيلمدە وسىنداي دەتال بولماي قالدى دەپ، اتەيزم سالتانات قۇرعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا پروكاتتان الىپ تاستاعانى ءمالىم. سوندىقتان، داتىنە بەرىكتىگى جاعىنان ورىس مادەنيەتىن ايىپتاۋ - كۇنا.

ال، ءوزىمىزدىڭ قازاققا كەلسەك، نەگىزگى ءتۇپ قازىقتى ۇستانۋ قاعيداسى ساقتالمايدى. كەڭەستىك زاماننىڭ تۇسىندا يسلام دىنىنە بىردە-ءبىر تۋىندى راي بەرمەدى. كينولارىمىزدىڭ ەشبىرى الگىندەي ماڭىزدى ەلەمەنتتەردى پايدالانعان جوق. ءالى كۇنگە - سول. شىنتۋايتىنا كەلسەك، قازاقتى ۇلت رەتىندە جويىلۋدان ساقتاپ قالعان مۇسىلمان ءدىنى ەدى. تىلدەن ايرىلدىق، ءتىل كەتكەن سوڭ حالىقتىق جادىمىز بۇزىلدى. ياكۋد حالقىندا بۇلاردىڭ ەشقايسىسى قالعان جوق.

قىزىل يمپەريا كەزىندە ەمىس-ەمىس قۇلاعىمىزعا جەتكەن الەمدىك جازۋشى ل.تولستويدىڭ شىركەۋدەن سىرت اينالۋى جونىندەگى اقپارات، اتەيستەردىڭ تىلىنە ادەمى تيەك بولدى. سونىمەن قاتار «ورىس الەمىنىڭ» قاناتىنىڭ استىنا ەنگەن وزگە ۇلتتاردى ويلاندىرىپ قويدى. تۇيسىگىنىڭ تۇبىندە دىڭىلداپ جاتقان سان قيلى ساۋال ەلدى تۋا بىتكەن دىنىنە جاقىنداتا ءتۇستى. ونىسىن اشىق ايتپاسا دا، يسلام تۋرالى ءجوندى ەشتەمە بىلمەسە دە، ءبىر اللانىڭ بارىنا مىناجاتتىقپەن بەت سيپاي بەردى. وسى امال عانا قازاق ساناسىنىڭ 25-30 پايىزىن ۇلتتىق رۋحتان ايىرماي ۇستاپ قالا الدى. لەۆ نيكولاەۆيچتى الاستاعان ۇكىم تۇيسىگىمىزدە يماني ءدىنىمىزدى قولدايتىن يممۋنيتەت تالشىعىنىڭ جاندانۋىنا، ول تۇتىكشەلەردىڭ ولمەۋىنە اسەر ەتتى.

سول ءبىر حريستيان رۋحانياتىنىڭ ۇيعارىمى توڭىرەگىندە ۋشىققان ايتىس-تارتىستا قارسىلىق بىلدىرۋشىلەردىڭ ەشبىر تاراپپەن بىتىمگە كەلمەيتىندىگى تاڭداندىرادى. لەۆ نيكولاەۆيچتىڭ اتىنا ايتىلعان ايىپتاۋ ءسوز - پىكىرىنە قۇلاق اسپاۋعا ەشكىمنىڭ قۇقى جوق ادامداردىڭ اۋزىنان شىقتى. ونىڭ ءزىلى مەن وتكىرلىگى جۇمىر باستىنى بەيتاراپ قويمايدى. سونداي ويلاردىڭ ءبىر-ەكەۋى مىنانداي:

ميتروپوليت اناستاسي (گريبانوۆسكي):

«ونىڭ قولىمەن ازىرلەنىپ جانە مورالدىق تۇرعىدا سانكتسيا بەرىلدى» دەپ، لەۆ ءلۆوۆيچتىڭ اكەسى جونىندە ايتقانىنداي، «ازۋلى دا ارشىندى ادەبيەت سوقاسىمەن ورىس توپىراعىن كۇنى بۇرىن توڭكەرىسكە ارنايى قوپسىتقان» تولستوي - حريستيان ءدىنىن بۇزا وتىرىپ، پۇتقا تابىنۋشىلىققا نەگىز سالۋىمەن الەمدىك پروتسەستە ءوز ورىنىن يەلەنەدى».

عيباداتحاناشى فەوفان زاتۆورنيك، ءدىني ارىپتەسىنە بىلاي دەپ جازادى:

«ءسىز، «تولستويدىڭ شىعارمالارىن وقىپ الىپ، كوپتەگەن ادامدار باسقا دىنگە ءوتىپ جاتىر» دەپ ەسكە سالىپسىز. عاجاپ! سول لەۆىڭدە ەشقانداي سەنىم جوق. وندا قۇداي دا، جان دا، بولاشاق ءومىر دە جوق. ال قۇداي يسا ءماسىح - قاراپايىم ادام. يسانىڭ جازبالارىندا قۇدايعا، ءماسىح تاڭىرگە، قاسيەتتى شىركەۋ مەن ونىڭ قۇپيالارىنا نۇقسان كەلتىرگەن كىسى، ول - اقيقات پاتشالىعىن بۇزۋشى، قۇدايدىڭ جاۋى، شايتاننىڭ قىزمەتشىسى».

گراف تولستويدىڭ ءدىنباسىلارىنا جۇگىنگەن حاتىنا يوانن كرونشتادتسكي اكەنىڭ جاۋابى:

«لەۆ تولستويدىڭ تۇپكى ارناسىنان شاتاسۋى مىنادا: ءماسىحتىڭ تاۋداعى ۋاعىزى جانە ونىڭ جاۋىزدىققا قارسى تۇرماۋ تۋرالى ءسوزىن وقي كەلىپ، ونى تالداعانىندا شىعارماسىنىڭ نەگىزگى كوزقاراسىنان كورىنەتىنى - تاۋداعى ۋاعىزدى دا، زۇلىمدىققا قارسى كەلمەۋ تۋرالى وسيەتتى دە مۇلدە تۇسىنبەگەن. تاۋداعى ۋاعىزدا حريستياندىق ءومىردىڭ نەگىزگى ءمانىن كورسەتەتىن رۋحاني جۇتاڭدىق جانە وعان بويۇسىنىپ، وپىق جەۋ تۋرالى وسيەت بار. ال تولستوي سايتان سياقتى ناساتتانىپ، تاۋبەگە كەلۋدىڭ قاجەتتىلىگىن مويىندامايدى. ءماسىحسىز جانە ونىڭ شاراپاتىنسىز، ونىڭ ازاپ شەگۋى مەن ءولىمىن وتەيتىن ءدىنسىز الدەبىر ءوزىنىڭ كۇشىمەن كەمەلىنە كەلۋگە ءۇمىت ارتادى. ال، زۇلىمدىققا قارسى تۇرماۋ استارىن جاۋىزدىقتى كەرەعار ماقۇلداۋ دەپ تۇسىنەدى. كۇنادان تايىنباۋ نەمەسە داندايسۋ مەن ءناپسىنى تىيماۋ - ارقيلى زاڭسىزدىقتارعا داڭعىل جول سالىپ، سايىپ كەلگەندە، سايتاننىڭ دەم بەرۋشىسى، ادامزاتتى قۇرتۋشى جانە ءماسىحتىڭ ەڭ بارىپ تۇرعان دۇشپانى ەتىپ شىعارادى».

ارحيەپيسكوپ نيكون:

«شىركەۋ، ءبىزدىڭ قايىرىمدى شىركەۋ، مۇنداي قۇدايعا ءتىل تيگىزۋدى باستان كەشكەن ەمەس. سودان كەيىن تولستويدى وزىمەن تىعىز قاتىناستا بولۋدان الاستادى. ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم كۇمانشىل عوي؟ ولار ەندى عايبات سوزگە قاتىستى شىركەۋدىڭ جاساعان تورەلىگىن بايقاماعان سىڭايسيدى... وسىدان كەيىن «ويپىرماي، بۇل زيالىلاردىڭ «حريستيانبىز» دەۋگە قۇقىلارى بار ما؟» دەگەن ساۋال تۋىندايدى».

 

كەيىنىرەكتە گرافينيا سوفيا اندرەەۆنا تولستويدىڭ پەتەربور ءميتروپوليتى انتونعا (ۆادكوۆسكي) جازعان حاتى جاريالاندى. وندا سول كۇننىڭ وقيعالارى مەيلىنشە ناقتى باياندالادى. سوفيا اندرەەۆنا مۇنىڭ مۇلدە جەكە باسىنىڭ كۇيەۋىنە جاساعان شابۋىلى ەمەس ەكەنىن، ونى جۇرتشىلىقتىڭ تۇسىنبەگەنىن كۇيىنە وتىرىپ اقتارادى.

ەگەر، ءىس - گراف تولستويعا قارسى جەكە شابۋىلدا بولماسا، مۇنداي مامىلەسىزدىكتى نەمەن ۇعىندىرعان ءجون؟ ارانى جاراستىرۋعا شاقىرعانداي كورىنەتىن ادامداردا نارازىلىق دەرتى ابدەن ۋشىققان. لەۆ تولستويدىڭ پارىزدى جولدان «جاڭىلۋشىلىعىن» اشكەرەلەي وتىرىپ، شىركەۋ تىم قاتىگەزدىككە بارعان سىڭايلى.

- ءدىن مەن ىشكى سەنىمگە قاتىستى ماسەلە اشىقتان اشىق تالقىعا تۇسسە، قانداي ادام ءوزىن بەلگىلى ءبىر شەكتەۋ شەڭبەرىندە ۇستاي الماق؟ - دەيدى ەپيسكوپ. - كونە داستۇرمەن كۇرەسۋ كەزىندەگى كورىنىستى ەسكە تۇسىرەيىكشى. سول ءداستۇردى ۇستانۋشىلارعا جانە ولاردىڭ ورىس شىركەۋىنە دەگەن قارىم-قاتىناسىنا كوز جۇگىرتەيىك. ارياندىق داۋ-داماي ۋاعىن جادىمىزدا جاڭعىرتايىق. عيباداتحاناشى نيكولاي تۇڭعىش الەمدىك شىركەۋ ماجىلىسىندە اريانىڭ قاسىنا كەلىپ، بۇكىل ەلدىڭ كوزىنشە بەتىنەن شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرگەن. اڭىزعا جۇگىنسەك شىركەۋ نيكولايدى ايىپتاپ، بۇل ءۇشىن ونى قاماۋعا ۇكىم شىعارعان.

ءدىني سوعىستار، اسىرەسە، ورتا عاسىرداعىسى تەكتەن-تەككە ەڭ قاتىگەز دەپ سانالىپ وتىرعان جوق. ارينە، مۇنىمەن ول قانتوگىستەردىڭ ءبارىن اقتاپ الۋعا دەن قويعانداي كورىنگىمىز كەلمەيدى ءارى ءبىزدىڭ اڭگىمە ونداي پيعىلدى بىلدىرمەسە كەرەك. بۇل وقيعالار پەندەنىڭ پەندە ەكەندىگىن تانىتادى. البەتتە، وسىنىڭ بارىنەن، دۇلەي اشۋدان جوعارى تۇرۋ كەرەك ەدى. بىراق، امال قانشا. حريستياندار بار ىنتا-شىنتاسىمەن كۇرەسىپ جۇرگەن دىندەرىنىڭ شىن مانىندە ادامعا دەگەن سەنىم ەكەنىن ءجيى ۇمىتىپ كەتە بەرەدى. تولىق ماعىناسىنا ساي سەنىم ارقىلى ول ادام بولادى. ول ايقىش اعاشقا ءجۇزىن بەرەدى. ەشكىمنىڭ بەتىنە جەل بولىپ قارسى تيمەيتىن، يسانى كەرىپ قول-اياعىن شەگەلەگەندەردىڭ كۇناسى ءۇشىن قۇدايدان جالبارىنىپ كەشىرىم سۇراۋشىعا اينالادى. وسى پايىمنىڭ ۇدەسىنەن قاراعاندا مەن شىركەۋدىڭ ءۇزىلدى-كەسىلدى پوزيتسياسى قاتە بولدى دەۋشىلەرمەن كەلىسەمىن. بىراق تاريحي كوزقاراس تۇرعىسىنان ۇعىنۋعا تالپىنىس جاساساق، وندا يوانن كرونشتادتسكي سياقتى ادامداردىڭ ءوزى، جادىنا تۋا بىتكەن ءدىندى قورعاۋ تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا ەرىك-جىگەرلەرىن بيلەي الماي قالاتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. ەگەر مەنىڭ الدىمدا لەۆ تولستويدىڭ ءوزى وتىرسا، نە ايتقان بولار ەدىم، بىلمەيمىن. مۇمكىن مەن دە ءوز-ءوزىمدى ۇستاي الماس پا ەدىم... - دەپ، قورىتادى ويىن.

ەپ.ءۆاسيليدىڭ بايلامى - پەندەلىك ساناتىنان ءارى اسپاعان. يسا ۋاعىزىن «بىرەۋ جاعىڭنان شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرسە، ەكىنشى بەتىڭدى توس» دەگەن قاعيدامەن جۇرگىزدى. بىراق بۇنى سول سەنىم يەلەرىنىڭ دەنى ءالى تۇسىنبەي كەلەدى. وزدەرىنىڭ نانىم-سەنىمدەرىن قورعاۋ ءۇشىن كۇش جۇمساۋعا، الىمجەتتىككە بارادى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سوعىس پەن قان توگىس كونفەسسيالىق يلانىمنىڭ ۇيلەسپەيتىندىگىنەن ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. «حريستياندار بار ىنتا-شىنتاسىمەن كۇرەسىپ جۇرگەن دىندەرىنىڭ شىن مانىندە ادامعا دەگەن سەنىم ەكەنىن ءجيى ۇمىتىپ كەتە بەرەدى» دەگەن ەپيسكوپتىڭ ءسوزى شىندىق. دۇلەي اشۋدان جوعارى تۇرۋ - رۋحتىڭ تاپتالعانى دەپ ۇعاتىن دوگمالىق دولبارلار كەۋدەگە بەرىش بولىپ بايلانعان.

جوعارى ءبىلىمدى، جاۋاپتى مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى بۇگىنگى كۇنگى حريستيان ازاماتىنان لەۆ-ۇستاز بەن شىركەۋ جونىندە سۇرادىم. «ارالارىنان الاستاپ، وتە دۇرىس جاساعان». جاۋابىن شولاق قايىرىپ، جازۋشىعا دەگەن جيرەنىشتى كەيپىن كورسەتتى. بۇدان كەيىن قازىرگى زاماننىڭ ءدىني وكىلى، پاتريارح كەڭەسىنىڭ مادەنيەت جونىندەگى جاۋاپتى حاتشىسى تيحونگە (شەۆكۋنوۆ) جۇگىندىم. ارحيماندريت: «شىركەۋگە قارسى سويلەپ، جاساعان قادامى پراۆوسلاۆ وي-ساناسى ءۇشىن سۇمدىق دۇنيە بولدى. مۇنىمەن قاتار ونىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى 10 جىلداعى قىزمەتى، وكىنىشكە وراي، ءوزى سۇيگەن رەسەيدى شىنتۋايتىندا كۇيرەتۋشى كۇشكە اينالدى. ول سونشالىقتى ەڭبەگىن سىڭىرگىسى كەلگەن حالقىنا سور الىپ كەلدى. بولشەۆيكتەردىڭ كوسەمى تولستوي تىرلىگىنىڭ ءدال وسى باعىتىن باعالاپ، ونى «ورىس كوتەرىلىسىنىڭ ايناسى» دەپ تەكتەن-تەككە ايتىپ وتىرعان جوق» دەيدى.

ءۇشىنشى مىڭجىلدىق، وزىق وركەنيەت، جاڭا ساتىعا كوتەرىلگەن ادام ساناسى دەيمىز، سويتسەك - تۇيسىك وزگەرمەگەن.

ويتكەنى، ءدىن يدەالوگيالىق قارۋ. ونىڭ نەعۇرلىم كەڭ ءارى تاباندى دامۋى - بەلگىلى ءبىر ۇلت مادەنيەتىنىڭ، ءدىلىنىڭ، ءتىلىنىڭ قارىشتاي ىلگەرلەۋىنە جول سالادى. كەلەسى ءبىر وركەنيەتتى ەكسپانتسيالاۋعا الەۋەتتى ارتتىرادى. وسىنى ابدەن تۇسىنگەن ولار كەدەرگىنىڭ ءبارىن اياۋسىز تاپتاپ ءوتىپ، ءبىر عانا سەنىمگە ۇستەمدىك بەرگىلەرى كەلەدى. بۇل ماقساتتا تەك قارۋعا عانا قول سوزبايدى، ايلاعا باسىپ، گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق اسپابىن العا تارتادى. سول ارقىلى بىرىڭعاي ەۋرازيالىق مادەني كەڭىستىگىن قۇرۋ ءتارىزدى ۇنەمى باستامالاردى كوتەرىپ وتىرادى. استارىندا كۇللى رەسەيلىك پاتريوتيزم مەن مادەنيەتتىڭ توڭىرەگىندە بارشا حالىقتى توپتاستىرۋ يدەياسى جاتىر. وعان قازاق ەرتەگىسىندەگى دەنەسى جارتىلاي تاسقا اينالعان ولجاس سىڭايلى «قاھارماندار» قولداۋ ءبىلدىرىپ، وڭەشى جىرتىلعانشا ايقايعا سۇرەن قوسادى.

«حريستياندار ءۇشىن ەشقانداي كۇردەلى مەتافيزيكا جوق جانە بولمايدى دا، - دەيدى ۇلى ۇستاز لەۆ نيكولاەۆيچ. - حريستيان ۇعىمىنداعى مەتافيزيكا دەپ اتاۋعا بولاتىنداردىڭ بارلىعى، بارشاعا تۇسىنىكتى قاراپايىم ەرەجەدەن تۇرادى: كۇللى ادامزات ­­­­- ءتاڭىرىنىڭ پەرزەنتى، باۋىرلار. سوندىقتان ولار اكەلەرىن، باۋىرلارىن سۇيۋلەرى ءتيىس. سول سەبەپتى وزگەلەردىڭ ساعان مەيىرىممەن قاراعانىن قالايتىنىڭداي باسقالارعا دا سونداي باۋىرمالدىقپەن قاراعانىڭ ءجون».

***      ***     ***

• بىلاپىتتان بىتەلگەن جانارمەن قوقىم تۇتقان باۋىرىمنىڭ كوزىنە قالاي قاراي الامىن؟ ەڭ اۋەلى ءوزىڭنىڭ كوزىڭدى تازالاۋىڭ كەرەك, ال ءبىزدىڭ ارامىزدا كىمنىڭ كوزى تازا دەيسىڭ...

2. قۋدالاۋ

«ەس توقتاتىپ، بەلگىلى جازۋشىعا اينالعانعا دەيىن لەۆ تولستوي جاس كەزىندە الاقۇيىن ءومىر كەشتى. ءبىرىزدى كوزقاراستان اۋىتقىمادى، ۇنەمى پارىزىن بۇلجىتپاي ورىنداعان جوق. كەيدە سوتاناق ارەكەتتەر جاساپ قويدى. ونىسىنا جىلدار بويى وكىنىپ، ۇيالىپ جۇرگەنى بەلگىلى» دەگەن تۇرعىدا پىكىرلەر بار.

ارينە، كىم بولسا دا جاس كەزىندە اڭعىرتتىقپەن جايسىز ىستەرگە، ولقىلىقتارعا جول بەرەتىنى كەز-كەلگەن پەندەگە ءتان نارسە. ونىڭ ۇستىنە تاعدىردىڭ ءوزى وعان پۋشكين جانە كوپتەگەن باسقالار ءتارىزدى ەركىندىكتى كولدەنەڭ توستى. مۇنىڭ ءبارى سونداعى قوعامنىڭ حاراكتەرلىك نىشانى، وكىنىشكە وراي، جالپى رەڭكى بولاتىن.

- بۇرىنعى جانە كەيىنگى تولستويدىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق مىنادا سياقتى، ەرتەدەگى تولستوي وپىق جەپ، وكىنە الاتىن، - دەيدى ەپ.ۆاسيلي. - كۇناھارلىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن اجىراتتى. ادامنىڭ وسالدىعى دەگەنىمىز نە ەكەنىن ءبىلدى. ءبىر تۇستاردا بەرىك جانە قاجىرلى بولسا، باسقا تۇستاردا ول وتە ءالسىز ەدى.

- ونىڭ سەنىمى بىرتىندەپ وزگەرە بەردى، - دەيدى بيوگراف ەلمەر مود تولستوي تۋرالى. - شىعىس جازبالارىمەن (ءۇندى، قىتاي) تانىسۋ شاماسىنا قاراي، اقىرىندا، ۇلى ءدىننىڭ تۇبىرىندە جاتقان ءبولىنىپ، ۋاتىلعان ىرىمشىل نانىمداردىڭ ءمانىن ۇعىنىپ، ءبىلدى. ول ءماسىحتىڭ جەكە تۇلعاسىنىڭ وزىنە، ءىنجىلدىڭ دالمە-ءدال فرازەولوگياسىنا جانە ناقتى سوزدەرىنە تىم از، بولماشى ءمان بەرەتىن بولدى.

تولستويدىڭ ءوزى: «يسانىڭ دوكتريناسى مەن ءۇشىن ەجەلگى مىسىر، ەۆرەي، ءۇندى، قىتاي، گرەكتەردەن العان عاجايىپ ءدىني دوكترينالاردىڭ تەك بىرەۋى عانا بولىپ تابىلادى. يسانىڭ قاعيداسىنداعى باستى دۇنيە - قۇدايدى ءسۇيۋ. ياعني، جەر بەتىندەگى بارشا داناگويلەر: كريشنا، بۋددا، لاو-تسزە، كونفۋتسي، سوكرات، پلاتون، ەپيكتەت، مارك اۆرەلي، سونداي-اق،  رۋسسو، پاسكال، كانت، ەمەرسون، چانينگ جانە باسقا دا كوپتەگەن عۇلامالار ەشكىمدى شەت قالدىرماي، كۇللى جۇمىرباستىعا ءدال سولاي ۋاعىز ايتتى. اقيقي ءدىن مەن ونەگە - بۇكىل جەردە جانە ارقاشان دا بىردەي، مەندە حريستيان دىنىنە ەرەكشە ىقىلاس جوق. ەگەر يسانىڭ دوكتريناسىنا قىزىقسام، بۇل بىرىنشىدەن، مەنىڭ حريستيانداردىڭ اراسىندا تۋىپ-وسكەندىگىمنەن، ەكىنشىدەن، شىركەۋدىڭ شىعارعان پارازيتتىك فالسيفيكاتسياسىنان شىنايى دوكترينانى ارشىپ الۋ ىسىنەن ۇلكەن اقىل-ويدىڭ ءلاززاتىن تاپتىم» دەيدى.

ويشىلدىڭ ءدىني مۇراتى 1880 جىلعى جازعان كىتابى «تاۋبە ەتۋدەن» باستالىپ، 1910 جىلعى «ءومىر جولى» دەگەن وراسان كۇردەلى ەڭبەكپەن اياقتالادى. تولستوي ءوزىنىڭ سوڭعى وتىز جىل عۇمىرىن حريستياندىق ءىلىمنىڭ اقيقاتىن تۇسىندىرۋگە جۇمسادى. ۋاقىت جاعىنان يسا-ۇستازدان وتە الشاق، ال ءىلىمىنىڭ ماڭىزىن ۇعۋدان ودان دا ارمەن الىستاعان بۇگىنگى زامانعى ادام بالاسىنىڭ ونى باسشىلىققا الۋ قاجەتتىگىنە توقتالادى.

الەم حالقىن ءبىر عانا اكەنى - قۇدايدى تانيتىن ءبىرتۇتاس ادامزات وتباسىنا، ادامدار باۋىرلاستىعىنا بىرىكتىرۋدى كوزدەگەن ءماسىح ءىلىمىنىڭ پاراسىن اشا وتىرىپ، تولستوي سونىمەن قاتار الەمدى ءبولىپ جاتقان مەملەكەت جۇيەسىنە تيمەي; قولدانىستاعى قوعامدىق، مادەني، عىلىمي قۇرىلىمداردى اشكەرەلەمەي; قازىرگى الەم قۇرىلىسىن اقتايتىن ءارتۇرلى پالساپالىق ءىلىمنىڭ جالعاندىعىن كورسەتپەي; بارىنەن بۇرىن الەمنىڭ بولىنۋىنە باستى كىنالىلەردى - ءارتۇرلى شىركەۋ ىلىمدەرىن - «جالعان سەنىمدەردى»، سونىڭ ىشىندە پراۆوسلاۆ شىركەۋىنىڭ ءىلىمىن نۇسقاماي وتە المادى. لەۆ-ۇستازدىڭ قىزمەتى ادام ءومىرىنىڭ الدىندا - مەملەكەت، ادام جانىنىڭ الدىندا - شىركەۋ بەكىتكەن، قالىپتى دۇنيەلەرگە قىرىن كەلدى. تولستوي ءومىرىنىڭ ءمانى مەن ەڭبەگىن جاسىرىپ، ونى بۇرمالاۋ - قۇدايسىز بيلىكتىڭ شەنەۋىنىكتەرىمەن قاتار جالعان سەنىم وكىلدەرىنىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتىنا اينالدى. بيلىك پەن ونىڭ ينستيتۋتتارى، شىركەۋ مەن ونىڭ تارماقتارى تولستويدىڭ ءدىني ويلارىنان تۋىنداعان ماڭىزدى دۇنيەلەردى ادامزاتتىڭ سانالى عۇمىرىنان الىپ تاستاۋعا بىرلەسە كۇش سالدى.

ادام ساناسىن اقيقاتتى تۇسىنۋگە باستاپ جانە وسى ۇعىمعا سايكەس ءومىرىن وزگەرتۋگە ۇندەگەن تولستويدىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرى كوزى تىرىسىندە رەسەيدە جارىق كورگەن جوق. تولستوي ءدىني ويشىل، حريستيان ءىلىمىن ۋاعىزداۋشى رەتىندە قاتال تۇرعىدا قۋدالاۋعا ءتۇستى. ولتىرۋگە بەل بايلاعانداردىڭ قورقىتىپ-ۇركىتۋىن باستان كەشتى، بىردە پوشتا ارقىلى اسىلىپ ءولسىن دەگەن ماعىنادا شىجىم دا جىبەرىپتى. ءارتۇرلى جىلدارى تولستويدىڭ ەڭ جاقىن كومەكشىلەرى مەن نيەتتەستەرى دە قاھارعا ۇشىرادى (جەكە حاتشىسى نيكولاي نيكولاەۆيچ گۋسەۆتى ياسنايا پولياناداعى ۇيدەن الىپ كەتىپ، تۇرمەگە وتىرعىزادى، سوڭىرا چەردىن ۋەزدىنە جەر اۋداردى. ۆلاديمير گريگورەۆيچ چەرتكوۆتى تۇتقىندايمىز دەپ ۇرەيلەندىرىپ، رەسەيگە قايتىپ ورالۋعا قۇقىق بەرمەيتىن تاسىلمەن شەتەلگە قۋىپ جىبەردى).

تولستويدىڭ تيىم سالىنعان شىعارمالارىنىڭ ءازىر تۇرعان باسپاحانالىق تەرىلىمدەرى اياۋسىز شاشىلدى. ال جارىق كورگەن كىتاپتارىنىڭ تيراجى تۇتقىندالىپ، وتقا جاعىلدى. كەيبىر داناسىن تاراتىپ ۇلگەرگەندەردى اباقتىمەن ۇرەيىن ۇشىردى. شىعارۋشىلاردى سوت جانە ايىپپۇلمەن قورقىتتى. سوڭىرا اكەسىنە شەكسىز بەرىلگەن كىشى قىزى الەكساندرا كەڭەستىڭ العاشقى تاسبۇعاۋىنان قاشىپ قۇتىلا المادى. بادەنىنە توڭكەرىستىڭ بالەسى  بايلانعان، ادام قۇلاعى ەستىمەگەن تۇرعىدا ءبىرىن‑بىرى ولتىرۋگە ءازىر تۇرعان اشىنعان رەسەي قوعامى لەۆ-ۇستازدى دا نازاردان تىس قالدىرمادى. ولار - ەشقانداي ۋاقىتتا ەشكىمنىڭ كوڭىلىن كونشىتپەيتىن ءارى تولستويعا تاڭىلعان - جاۋىزدىققا زورلىقپەن قارسى كەلمەۋ جونىندەگى ءماسىحتىڭ وسيەتىنە نارازىلىعىن ءبىلدىردى. «ەگەر زۇلىمدىققا قارسى تۇرماساق، وندا باردى تارتىپ الادى، سونىمەن ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ ءمان‑مازمۇنى جويىلادى. نە مەملەكەت، نە مەنشىك، نە وتباسى بولمايدى. وزىمە، ءۇي ىشىمە، حالقىم ءۇشىن ازىرلەپ، جيناپ، جاساعان قورىمدى الدەبىر وزبىر ادام يەمدەنبەك... وعان بەرۋىم كەرەك ەكەن. سوندا نەمىس، فرانتسۋز، تۇركىلەر كەلىپ جيعانىمنىڭ ءبارىن الىپ جاتسا، ونىڭ الدىندا قول قۋسىرىپ، تىزە بۇگۋىم ءتيىس پە؟» دەگەن ساۋال اتويلاي ەستىلدى.

تولستويدى قۋدالاۋشىلىققا لاجسىز قاتىستى بولىپ، سول ارقىلى ءبىر جاننان كەلەسىگە تاراپ جاتقان اقيقات قوزعالىسىنىڭ جولىنا تۇرماۋ ءۇشىن ا.بلوكتىڭ كەڭەسىنە قۇلاق سالعان ءجون: «رۋحىڭ مەن بويىڭداعى قۋاتىڭدى ەلەستى ءىستىڭ مۇراگەرلىك دەرتى مەن قۇر ساندىراعى السىرەتىپ كەتپەي تۇرعاندا تولستويدى تۇسىنۋگە جاستايىڭنان اسىعۋىڭ كەرەك». «بىلگىرلەردىڭ» شۇبالاڭقى جورامالدارىنا جانە ونىڭ دۇنيەتانىمىن زەرتتەۋشىلەردىڭ جالعان تۇسىندىرۋىنە مالتىقپاس ءۇشىن، شىنتۋايتىندا، ابىزدى ارىدەن وقىپ، زەردەلەگەن ءلازىم.

لەۆ-ۇستاز بەن ونىڭ ءىلىمى تۋرالى جازعان پىكىرلەستەرىنىڭ ەڭبەكتەرىنە دە قاتىستى ءدال وسىنداي جاعداي ورىن الدى. ويشىل ءومىر - بيىك ونەگەلى ورەدەن تۋىندايتىنىنا كۋالىك بەرەتىن ماحوۆيتسكيدىڭ (تولستوي ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن بىرگە وتكىزگەن) قۇندى كىتابى «ياسنايا پوليانا كۇندەلىگى» سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلدى. جازۋشىنىڭ جاقىن دوسى، كومەكشىسى، بىردەي سەنىم ۇستانعان ۆ.گ.چەرتكوۆ جىلدار بويى تولستويدىڭ ويلارىن جيناعان (ۆ.گ.چەرتكوۆ تۋرالى ل.تولستوي «ەكەۋمىزدىڭ بىردەي ويلايتىنىمىزعا تاڭ قالامىن» دەگەن ەكەن). ءدىني پايىمداردىڭ شىڭى بولىپ ەسەپتەلەتىن وسىناۋ رۋحاني ازىقتان ادامداردى ايىردى. بۇل ەڭبەك قىلمىستى تۇردە تولستويلىق مۇراحاتتاردىڭ بىرىندە كادەسىز نارسە رەتىندە تىعۋلى جاتىر.

بۋددا، كونفۋتسي، لاو-تسزى، سوكرات، يسا سياقتى رەسەيدە تولستويعا دەيىن ءوزىنىڭ رۋحاني ۇستازى بولعان جوق. بۇل ءرولدى يمپەراتور كونستانتيننىڭ كەزىندە ءىنجىل ءماتىنىن كوشىرىپ جازىپ، ورىس توپىراعىنا اكەلگەن ۆلاديمير كنيازدىڭ ۋاقىتىنان بەرى مەملەكەتپەن وداق قۇرا وتىرىپ (ءماسىح ءىلىمىن ءوزىنىڭ تۇسىندىرۋىمەن), پراۆوسلاۆ شىركەۋى ورىنداپ كەلدى. ءدىن ءۇيى - ادام قۇلدىعىن، ءولىم جازاسىن، جابايىلىقپەن كىسى ءولتىرۋدى ماقۇل كورەتىن - «ءماسىحسۇيۋشى اسكەر» قۇرۋعا جول بەردى. «انتيحريست. پروكلياتيە حريستيانستۆۋ» دەگەن ەڭبەگىندە نەمىس حالقىنىڭ كورنەكتى فيلوسوفى فريدريح نيتسشە «حريستياندىقتا اقيقاتتىڭ پۇشپاعىمەن نە ادامگەرشىلىك، نە ءدىن شەكتەسپەيدى» دەپ جازادى.

حريستياندىق ءىلىمدى تازا قالپىندا قايتا تۋدىرۋشى تولستويدىڭ بىتىسپەس جاۋى جانە قۋدالاۋشىسى - شىركەۋ مەن مەملەكەت بولعان ءارى بولىپ قالا بەرەتىنى تاڭ قالدىرمايدى. اقيقاتتى ءوزىنىڭ زامانى مەن ءتول حالقىنا عانا ەمەس، باسقا ۋاقىت پەن باسقا حالىققا اپارۋشى ۇلى رۋحاني ۇستاز شىركەۋ مەن مەملەكەتتىڭ ىقپالىمەن ادامزاتتىڭ سانالى ومىرىنەن الىنىپ تاستالدى.

ودان كەيىنگى قازان توڭكەرىسى جىلدارى رۋحاني جۇتاڭ قوعامعا اۋاداي قاجەت تولستوي جازبالارى ششۋكين ۇيىندەگى (بۇگىندە كروپوتكينسكي كوشەسىندەگى كوركەمونەر اكادەمياسىنىڭ عيماراتى) بولات بولمەدەگى «زىندانعا» تاستالدى. وعان كىرۋگە از عانا ادامنىڭ رۇقساتى بار ەدى. قالعاندارىنا دىننەن بەزگەن كوسەمنىڭ بۇقارانى اعارتۋشى سەرىكتەس ايەلى «تەك مەنىڭ سۇيەگىمدى اتتاپ وتسەڭ، باراسىڭ» دەپ مالىمدەدى.

بۇرىنعىسىنشا بۇگىنگى كۇندە دە ۇلى جازۋشىنىڭ اسا كورنەكتى كوركەم تۋىندىلارى باسىلىپ شىعىپ، ماداققا كەنەلۋدە. تولستوي ءوز ءومىرىنىڭ باستى مۇراتى رەتىندە كورىپ، ءدال سونداي الەۋەتتى شىعارماشىلىقپەن قايتا تۋدىرعان ءماسىحتىڭ ءدىني ويلارى - قابىلدانباي، كەلەمەجگە ۇشىراۋدا. اتەيزم باسشىسى تولستوي فيلوسوفياسىن «تالعامپاز پوپشىلدىق» دەپ اتادى. پراۆوسلاۆقا بويۇسىنعان بۇرىنعى ماركسيست بەردياەۆ جاۋىزدىققا زورلىقپەن قارسى شىقپاعانىنا ۇستازدى كىنالايدى. ويتكەنى ول وزىنە جۇگىنگەن جۇمىسشىلاردى «بۇدان دا جامان بولادى. بيلىك باسىنا الدەقانداي «ادۆوكاتيشكا» كەلەدى» دەپ (ۋليانوۆ-لەنيندى كۇنى بۇرىن بولجاعان), توڭكەرىس جاساماۋعا يلاندىرادى.

قىزىلداردىڭ باس يدەولوگى قايتىس بولعاننان كەيىن، وندا دا جازۋشىنىڭ ۇلى ءدىني ويلارىن تانىعان ادامداردىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا ەڭبەكتەرىن تولىق تۇردە شىعارا باستادى. بۇعان پىكىرلەستەرى ۆ.گ.چەرتكوۆ پەن ن.ن.گۋسەۆ سياقتى ازاماتتار كوپ قاجىر-قايرات جۇمسادى. كەڭەستىك حالىق كومميسارياتىنىڭ تولستويدىڭ كۇللى شىعارماسىن قالدىرماي باسۋ جونىندە شەشىمى 1924-ءشى جىلى قابىلدانسا دا بۇل شارا 1950-ءشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي ازەر اياقتالدى. الايدا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ولاردىڭ كەيبىرى قولعا تۇسپەيدى. سەبەبى، تيراجى ماردىمسىز - 5 مىڭعا جەتپەيتىن. سونىمەن قاتار كىتاپحانا قورىندا بارلارى سانالى تۇردە جارامسىز دەپ تانىلىپ، جويىلدى.

ۇنسىزدىك پەن قاساقانا جاسىرۋدىڭ ارقاسىندا ويشىل، دانا، ءومىر ۇستازى تولستوي رەسەي مەن الەمگە بەيمالىم كۇيىندە قالىپ وتىر. «تولستوي پاراقشالارى» ادەيى بۇركەمەلەنىپ، جاسىرىلعان دۇنيەنى بۇقاراعا قايتارا الادى. ونىڭ اراسىندا «ءىنجىلدىڭ قىسقا مازمۇنى»، «بالالارعا ارنالىپ مازمۇندالعان ءماسىح ءىلىمى»، «حريستياندىق ءىلىم» ەڭبەكتەرى بار. بۇلاردىڭ ءبارى ادامزاتتىڭ جاڭا يگىلىگىنە جول سالادى.

قازىر رۋحاني قايتا جاڭعىرۋ قاجەتتىگى جونىندەگى اڭگىمە تۇس-تۇستان ەستىلىپ قالاتىنى بار. بىراق تولستويدى ەسكە الاتىندار وتە از. ۇلى رۋحاني ۇستاز رەتىندە، ول تۋراسىندا جەرىنە جەتكىزە ەش ايتىلمايدى. «پروگرەسستىڭ» دە، «وركەنيەتتىڭ» دە نازارى وعان اۋعان جوق. تولستوي دۇنيەتانىمىنا ءۇڭىلىپ، ونى ومىردە ءتىرىلتۋ - قۇرىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇرعان ادامزات بالاسىنا ارا ءتۇسۋدى بىلدىرەدى.

بۇگىنگى ورىستىڭ زيالى قاۋىمى تولستويعا قاتىستى دىننەن قۋشىلىقتى شىركەۋدىڭ الىپ تاستايتىن ۋاقىتى جەتكەنىن اۋىق-اۋىق ايتىپ قويادى. بىراق ول شارا قايتكەندە دە جۇزەگە اسپاي كەلەدى. عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە شىركەۋدىڭ ۇستانىمى وزگەرگەن جوق. «لەۆ تولستويدىڭ شىعارماشىلىعىنا بەرىلگەن جوعارى باعاعا قاراماي جانە ونىڭ ولگەنىنە 100 جىل تولسا دا جازۋشىدان پراۆوسلاۆ شىركەۋىنەن الاستالعان ايىبىن الىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى تولستوي شىركەۋدەن ءوزىن ءوزى الاستاعان» دەيدى پاتريارح كەڭەسىنىڭ مادەنيەت جونىندەگى جاۋاپتى حاتشىسى، ارحيماندريت تيحون.

***      ***     ***

• ءبىر كوزىڭمەن اسپانعا، كەلەسىسىمەن جەرگە قاراي المايسىڭ.

3. تولستويدى  تانۋ

- مەن ءدىننىڭ سىرتقى عيباداتىندا جانە قۇدايدى ۇلىقتاۋدا كوپتەگەن وتىرىكتەر بارىن كوردىم، - دەپ باستايدى جازبالارىنىڭ بىرىندە ابىز لەۆ. - حالىق بۇل جالعاندىقتى ساۋاتسىزدىعىنان، ەنجارلىعىنان جانە ويلانعىسى كەلمەيتىن جالقاۋلىعىنان بايقامايتىنىن ءتۇسىندىم. قۇدايعا سەنەتىن ءبىلىمدى ادامدار ماعان «وتىرىكتى اڭعارعاننان كەيىن، وعان كوزدى جۇمىپ قاراۋعا بولمايتىنىنا» كەڭەس بەردى. تاڭىرگە يلانۋشىنىڭ مىندەتىن ورىنداي وتىرىپ، ءومىر ءسۇرۋدى جالعاستىرعانىم سايىن جالعاندىق ودان ارمەن جانىما باتتى. ار-ۇجدانىم بۇل ىلىمدە وتىرىك قاي جەردە اياقتالىپ، قاي جەردە شىندىق باستالاتىنىنا زەرتتەۋ جۇرگىزۋدى تالاپ ەتتى. مەنىڭ ىشكى ارپالىسىم، اقىرىندا، بۇعان بۇرىنعىسىنشا قاساقانا كوز جۇمىپ قاراي المايتىنداي جاعدايعا اكەلدى. ءوزىم مەڭگەرگىم كەلگەن ءدىني ءىلىمدى مۇقيات زەردەلەپ شىعۋىم كەرەك بولدى.

اۋەلگىدە مەن سۆياششەننيكتەردەن، موناحتاردان، ارحيەرەيلەردەن، ميتروپوليتتەردەن، ءدىننىڭ بىلگىرلەرىنەن تۇسىندىرۋلەرىن سۇرادىم. تۇسىندىرمەلەرىندە ۇعىنىقسىز، تۇماندى دا كۇماندى كۇڭگىرت ءارى كەرەعار تۇستار بولدى. ءبارى قاسيەتتى اكەلەرگە، كاتەحيزيستەرگە، ءدىن ىلىمىنە سىلتەمە جاسادى. سودان كەيىن قاسيەتتى كىتاپتاردى الىپ، وقي باستادىم. مىنە، سول وقۋىم - ءبىزدىڭ يەرارحيامىز عۇرپىنا اينالدىرىپ، حالىققا ۇيرەتىپ جۇرگەن ءدىن بارىپ تۇرعان جالعاندىق قانا ەمەس، ادامدىقتان جۇرداي الداۋ ەكەنىنە مەنىڭ كوزىمدى جەتكىزدى. مازمۇنىنان ونىڭ تىرشىلىك ءمانى مەن ءومىر تۋرالى ءىلىمدى تۇسىندىرۋگە باعىتتالماعانى انىق اڭعارىلدى. كوكەيىمە قونباعان ەڭ ناعىز تۇسىنىكسىز، قاجەتسىز ەرەجەلەردى تياناقتاپ، كەرىسىنشە بۇل ەرەجەلەردى مويىنداماعان دۇنيەلەردى جوققا شىعارادى. وسى بايلامدار، ەرىكتەن تىس باسقا ءدىن ىلىمىنە (حريستيان تارماقتارى. اۆت.) كوڭىل اۋدارۋعا ماجبۇرلەدى. ولار دا ءدال پراۆوسلاۆ ۇعىمى ءتارىزدى داۋعا تولى ەكەن. بىرەۋى قيسىنعا سىيمايدى، كەلەسىسى شامالى جونگە كەلىڭكىرەيدى. بىراق، بارلىق ءدىن ءىلىمى بىردەي ومىردە قولدانۋعا قاجەتسىز جانە تۇسىنىكسىز ەرەجەلەردى ماقۇلداپ، سولار ءۇشىن ءبىر-ءبىرىن تەرىسكە بالاپ، حريستيان ىلىمىندەگى ادامداردى بىرىكتىرۋ باستى قاعيداسىن بۇزعان.

سوڭىندا مەن ەشقانداي شىركەۋدىڭ جوقتىعىنا كوزىمدى جەتكىزدىم. ءارتۇرلى اعىمداعى حريستيانداردىڭ ءبارى وزدەرىن ناعىز حريستيان دەپ ساناپ، باسقالاردى مويىندامايدى. دىندەرىنىڭ جاماندى-جاقسىلى ساقتالۋىن ونىڭ اقيقاتتىعىنان ەمەس، وزدەرىنىڭ سول دىندە تۋىپ، ونى ناعىز ءدىن دەپ اتايتىندىقتارىنان ەكەنىن ۇعا المادى.

شىركەۋ بىرەۋ، ەكەۋ ەمەس، مىڭداعان ءدىن ۇيلەرى بار، ءبارى ءبىر-ءبىرىن جوققا شىعاردى. ارقايسىسى تەك وزدەرىن «ناعىز قاسيەتتى، الەمدىك دەڭگەيدەگى القالى اپوستولدىك» دەپ، بىرتۇتاستىعىن مالىمدەيدى. مىڭ بولەك نانىم يەلەرى ءوز سەنىمىن دۇرىس دەپ ەسەپتەپ، ءبىرىن-ءبىرى جاۋ كورىپ، قارعىس ايتقان. كاتوليكتەر، ليۋتەراندار، پروتەستانتتار، كالۆينيستەر، شەكەرلەر، مورموندار، گرەك-پراۆوسلاۆتار، ەسكى نانىمداعىلار، پوپتىقتار، پوپسىزدار، مولوكاندار، مەنونيتتەر، باپتيستەر، سكوپتىقتار، رۋح كۇرەسكەرلەرى ت.ب. جانە ب.، ءبارى بىردەي دىنىمىزدە قاسيەتتى رۋح بار، ونىڭ باسشىسى ءماسىح، قالعاندارى اداسۋدا دەپ ناندىردى.

ءسويتىپ، مىڭداعان ءدىننىڭ ارقايسىسى جەكە-جەكە ءوزىن ءشۇباسىز تۇردە «جالعىز قاسيەتتىسى» دەپ سانايدى. عيبادات ەتۋشىلەردىڭ ءاربىرى ۇستانعان باعىتىن ناعىز حاقتىڭ جولى دەي تۇرىپ، باسقا ءدىن يەلەرى دە ءدال سولاي وزىنىكىن اقيقاتقا جاتقىزىپ، قالعان جۇرتتى ەرەستەر دەپ ەسەپتەيتىنىن بىلەدى. تاياۋدا ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداۋدىڭ 1800 جىلى بولادى، ودان ءارى دە جالعاسا بەرمەك.

ەرتەدە-اق، وتە ەرتەدە، ەركىن ويلايتىن ادامدار وسى كەلەڭسىزدىكتى كەلەمەجدەپ، مۇنىڭ قانداي دەڭگەيدەگى اقىماقتىق ەكەنىن انىق كورسەتتى. حريستيان ءدىنى، ونىڭ بارلىق بۇتاق-تارماقتارىمەن اۋەلدەن ءومىرىن توقتاتقانىن، جاڭا ءدىننىڭ كەلەتىن ۋاقىتىنىڭ جەتكەنىن ولار ايقىن دالەلدەدى («جاڭا ءدىن تۋرالى وي ل.تولستويدىڭ 27 جاسىندا كوكەيىندە بوي كوتەرگەن. بۇلاي دەۋگە ونىڭ سول كەزدەگى كۇندەلىگى كۋا» دەيدى ارحيماندريت تيحون). ءتىپتى، كەيبىرى جاڭا ءدىندى ويلاپ تاپتى. بىراق ولاردى ەشكىم تىڭداپ، سوڭىنان لەسپەدى. بارلىعى بۇرىنعىسىنشا ايىرىقشا ءتول حريستيان دىنىنە يلانادى: كوتوليكتەر - وزىنىكىنە، ليۋتەراندار - وزىنىكىنە، ءبىزدىڭ جىكشىل-پوپتىقتار - وزىنىكىنە، پوپسىزدار - وزىنىكىنە، مورموندار - وزىنىكىنە، مولوكاندار - وزىنىكىنە جانە مەن شۇقشيۋدى قۇپ كورىپ وتىرعان پراۆوسلاۆتىقتار - وزىنىكىنە.

بۇل نەنى بىلدىرەدى؟

بۇل ىلىمنەن ادامدار نەگە سىرت اينالمايدى؟

ءدىندى جوققا شىعاراتىن، ەركىن ويلايتىن ادامداردىڭ ءبارى جانە بارشا ءدىن وكىلدەرى كەلىسەتىن جاۋاپ بىرەۋ - ءماسىح ءىلىمى كوڭىلگە ىستىق جانە ونىسىز ءومىر سۇرە المايدى، سوندىقتان ول قىمبات. بىراق، ولاي بولسا، نەگە ءماسىح ىلىمىنە سەنەتىندەر ءارتۇرلى ۇعىمعا ءبولىنىپ كەتتى جانە ۋاقىت وتكەن سايىن ودان ءارى ءبولىنۋ ۇستىندە؟ نەلىكتەن ءبىرىن-ءبىرى جوققا شىعارادى، ايىپتايدى، ءبىر سەنىمگە كەلە المايدى؟ بۇعان جاۋاپ تاعى دا قاراپايىم جانە ايقىن.

«ءماسىح ءوزىنىڭ مانىنە قاراي قاسيەتتى جانە قياس كەتپەيتىن، وزگەلەردى مىناجاتقا ۇيىرە الاتىن، ءۇيىرۋى ءتيىس ءبىرتۇتاس، ناعىز شىركەۋدى انىقتاپ بەردى» دەگەندى ماقۇلدايتىن، ءدال وسى شىركەۋ تۋرالى ءىلىم - حريستيانداردىڭ بولىنۋىنە سەبەپ بولىپ وتىر. شىركەۋ تۋراسىندا مۇنداي ۇعىم قالىپتاسپاسا، حريستياندار اراسىنداعى جىكتەلۋ ورىن الماس پا ەدى...

ىزگى جول - ءماسىحتىڭ ءومىرى مەن ىستەگەن ىسىنەن تۋىندادى. بارلىعى ءماسىحتىڭ ءىسىن جالعاستىرۋعا، ياعني، تەك قايىرىمدى ءىس ىستەۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەدى. جالعىز وسى شارادا عانا ولار ءبىر ارناعا توعىسادى. مەنىڭ ءوزىمدى دىنگە ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋىم الىپ كەلدى، دەمەك، «قالاي ءومىر ءسۇرۋ كەرەك؟» دەگەن ءومىر جولىن تانۋ. ءماسىحتىڭ ۋاعىزىنا ءمىناجات ەتەتىن ادامنىڭ ءومىرىن كورىپ، وعان جابىستىم دا قالدىم.

مەن ۇشەۋ-تورتەۋ ەمەس، ءارتۇرلى ءدىني سەنىمدەگى مەيىربان ادامداردى باقىلادىم. بارلىعىنان ءماسىح ىلىمىنە نەگىزدەلگەن ءبىر عانا ۇعىمدى بايقادىم. كۇللى حريستيان سەكتالارىنان قايىرىمدىلىقتىڭ، جاۋىزدىقتىڭ بارىنا، قالاي ءومىر ءسۇرۋ كەرەكتىگىنە قاتىستى بايلامعا تولىقتاي كەلىسەتىندىكتەرىن كوردىم. وسى ادامداردىڭ بارشاسى وزدەرىنىڭ بۇل كوزقاراستارىن ءماسىح ىلىمىمەن ءتۇسىندىردى. نانىم-سەنىم بولىنگەنىمەن، ونىڭ ءتۇبى بىرەۋ: كۇللى ءدىننىڭ نەگىزىندە جالعىز عانا اقيقات بار. ەندى مەنىڭ وسى اقيقاتتى بىلگىم كەلەدى. ءدىننىڭ اقيقاتى - حريستيانداردى مىڭداعان سەكتاعا بولگەن ءماسىح سىر-باياندارىنىڭ جەكەلەگەن تۇسىندىرۋلەرىندە ەمەس. ءماسىحتىڭ ءوزى اشقان ەڭ العاشقى سىر-باياندا جاتۋى ءتيىس. بۇل ەڭ العاشقى ءۇن - ءماسىحتىڭ ءوز ءسوزى - ىنجىلدە. مەن سوندىقتان ءىنجىلدى زەرتتەۋگە دەن قويدىم.

شىركەۋدىڭ ۇيرەتۋى بويىنشا ءىلىمنىڭ ءمانى ءبىر عانا ىنجىلدە ەمەس، ساقتاۋلى تۇرعان كۇللى جازبالار مەن مۇرالاردا ەكەنىن بىلەمىن. قاسيەتتى تۇسىندىرمەلەر جالعىز شىركەۋدىڭ ەنشىسىندە. ونىڭ ۇستىنە ءاربىر تۇجىرىمداما ارقيلى شىركەۋلەردىڭ كەرى ۇعىندىرۋىنان بۇزىلىپ وتىردى. ويتكەنى، بارلىق قاسيەتتى شىركەۋلەر ءبىرىن-ءبىرى ءتان المايدى. وقۋعا تيىم سالۋ مەن جازبالاردى ءتۇسىنۋ الگى كۇنالى تۇردە ۇعىندىرۋدىڭ «جەمىسى». ونى شىركەۋ ىشتەي سەزىنەدى.

قۇداي ادامدارعا اقيقاتتى اشتى. مەن اداممىن، سوندىقتان ونى بىلۋگە قاقىم عانا بولىپ قويمايدى، سول مۇمكىندىكتى پايدالانۋىم ءتيىس. اقيقاتقا ەشقانداي دەلدالسىز بەتپە-بەت كەلۋىم كەرەك. ەگەر بۇل كىتاپتاردا قۇدايدىڭ ءسوزى بولسا، ول مەنىڭ اقىلىمنىڭ ءالسىز تۇسىن بىلەدى. مەنى الداۋعا اپارمايتىنداي ەتىپ ايتادى. تۇسىنىك بەرۋشىلەر جاڭىلىسىپ، ۇعىمنىڭ سان تاراۋعا بولىنبەۋى ءۇشىن كەز-كەلگەن ادامعا دەربەس تۇسىندىرمە جازۋعا جول بەرۋگە بولمايدى دەگەن شىركەۋدىڭ دالەلى مەن ءۇشىن ءمانسىز. ەگەر شىركەۋدىڭ تۇسىندىرمەسى تۇسىنىكتى جانە ءبىر شىركەۋ - ءبىر ۇعىم قالىپتاسسا، وندا ونىڭ ءمانى بولاتىن ەدى. بىراق شىركەۋدىڭ قۇدايدىڭ ۇلى مەن قۇداي تۋرالى، ءۇش تۇلعاداعى قۇداي، بەيكۇنا قالپىندا بالا سۇيگەن قىز، نان دەپ جەيتىن قۇدايدىڭ دەنەسى مەن قانى تۋرالى جانە ت.ب. تۇسىندىرمەلەرى دەنى دۇرىس باسقا سىيمايدى. ءارى، ۇعىم جالقى ەمەس مىڭعا تارتا وربىسە، بۇل دالەلدى قانشا قايتالاسا دا ەشقانداي ءمانى ارتپايدى. ەندى، كەرىسىنشە، جاميعات ماقۇلدايتىن تۇسىندىرمە كەرەك. ال تۇسىندىرمە اقىلعا سىيىمدى بولسا عانا جاپپاي كەلىسىمىن بەرەدى. كوكەيگە قونسا عانا ارتۇرلىلىككە قاراماي ءبىز بارلىعىمىز قوسىلامىز. قۇداي ءبارىن جاساي الادى، بۇل - شىندىق، بىراق ول ءبىر نارسەنى ىستەي المايدى - اقىماقتىق ءسوز ايتپايدى. ال، مۇنداي ءتۇسىنىپ بولمايتىن سىر-بايان جازۋ، اقىماقتىق.

ءۇمىتىمدى ءۇزىپ، ءوزىمدى-ءوزىم ولتىرۋگە الىپ كەلگەن، «مەنىڭ ءومىرىمنىڭ قانداي ءمانى بار؟» دەگەن اقىلمەن شەشىلمەيتىن ماسەلەگە جاۋاپ بەرەتىن دۇنيەنى - سىر-بايان دەپ اتايمىن. جاۋاپ تۇسىنىكتى جانە اقىلعا قايشى كەلمەۋى ءتيىس، سەبەبى قايشى ۇعىمداعى جاۋاپقا مەن سەنبەيمىن. ول تەك ۇعىنىقتىلىعىمەن قويماي، ساناۋ بىلەتىندەردىڭ شەكسىزدىكتى شاراسىز مويىندايتىنىنداي، بەتىمەن كەتپەي، اقىلعا قونىمدى بولۋى كەرەك.

ءدىن - شىركەۋدىڭ ۇعىمى بويىنشا - ادام جانىنا قورقىتا وتىرىپ، جۇكتەلەتىن مىندەت. مەنىڭ ۇعىمىم بويىنشا ءدىن - اقىلدىڭ ءارتۇرلى امالىنا سۇيەنگەن نانىمدى نەگىز; ونىسىز ءومىر ءسۇرىپ، ويلانۋىمىز مۇمكىن ەمەس ءبىلىمنىڭ كوزى. ادام اقىلىمەن جەتە المايتىن دۇنيەگە اپارار ءبىلىمدى مەن ءماسىح تۋرالى حيكايادان ىزدەيمىن. سوندىقتان وعان ەڭ قاتال پاراسات تالابىمەن دەن قويامىن.

شىركەۋدىڭ ايتۋى بويىنشا سىر-بايان 27 كىتاپتا جازىلعان. قۇدايدىڭ سىر-بايانى پاراقتار مەن قارىپتەردىڭ سانىمەن ولشەنۋى مۇمكىن ەمەستىگىندەي، حيكايانىڭ ءمانى 27, نە 5, نە 138 كىتاپتا اشىلمايدى. قۇدايدىڭ سىر-بايانى قاعازعا تۇسكەن حاتتىڭ 185 پاراعىندا دەۋ، انە ءبىر ادامنىڭ جانى 15 پۇت تارتادى نەمەسە شامنىڭ جارىعى 7 شيرەك ولشەم دەۋمەن بىردەي. سىر-بايان ادامنىڭ جاندۇنيەسىندە، ال ادامدار ونى ءبىر-بىرىنە تابىستاپ، جازىپ الىپ وتىردى.

ءدىن ءۇيىنىڭ قابىلداماعان جۇزدەن ارتا ءىنجىل مەن جولداۋلار بولعانى جازبالاردان ءمالىم. سونىڭ ىشىنەن شىركەۋ 27 كىتاپتى تاڭداپ الىپ، ولاردى كانوندىق دەپ اتادى. حيكايانى ءبىر كىتاپتار جاقسىراق جەتكىزسە، كەيبىرەۋى ناشار ەكەنى ايقىن.

ول ءوزى تانىعان ءدىني ءىلىمدى ءبولىپ الۋى ءۇشىن، ءبىر تۇستارىنا شەك قويۋى كەرەك ەدى. بىراق ونداي شەك بەلگىلەنىپ، تولىق اقيقاتتى شىلعي وتىرىكتەن بولە المادى. حيكايا - اقتان تۇنەككە تۇسكەن نەمەسە اقيقاتتان وتىرىككە قۇلاعان كولەڭكە سياقتى. الگى شەكتى قايدان جۇرگىزسە دە قاپ-قارا تۇستان كولەڭكە اجىراعان بولار ما ەدى...

ءدال وسىنى شىركەۋ جاساپ كوردى: حيكايالاردى سۇرىپتاپ، ءبىر كىتاپتاردى كانوندىق ال كەلەسىلەرىن اپوكريفتىك دەپ اتادى. جاڭاشا زەرتتەۋلەر كورسەتكەنىندەي، ىرىكتەۋدى تىڭعىلىقتى جۇرگىزگەن. قوسىپ-الاتىنى جوق. بارلىق جاقسىلارى مەن ماشھۇرلەرىن كانوندىق كىتاپتاردىڭ قاتارىنا جاتقىزعان. بۇل ازداي، كەيبىر حيكايالاردى اپوكريفتىك كىتاپتاردان قابىلداعان.

مىنە، شىركەۋ، وسى تۇستا كۇناعا باتتى. ءوزىنىڭ تانىماعان دۇنيەلەرىن قابىلداۋعا دەگەن ەرەسەن قۇشتارلىعى وياندى. تالاپ-ولشەمدى بەلشەسىنەن باسا وتىرىپ، بەتالباتتى تۇردە جازبالارعا ءمىنسىز دەپ قارادى. «بارلىعى - قاسيەتتى رۋحتان، ارقانداي ءسوز - اقيقات» دەگەنگە توقتادى.

وسى قادامىمەن بارشا ايعاق نارسەلەردى ءبۇلدىرىپ، زاقىم كەلتىردى. حيكايالارعا اق، جارىق جانە سۇر جولاق كۇيىندە «دۇرىس» دەگەن ءمورىن قويدى. اپوستول ارەكەتتەرى، كۇنا مەن ىشكى ۇرەي تۋرالى پاۋلدىڭ كەڭەسى، اپوكاليپسيس ساندىراعى جانە ت.ب. تولىپ جاتقان عاجايىپتار - بارلىعى قاسيەتتى بۇيىم بولىپ شىقتى.

سونىمەن، 1800 جىل قولدانىستا جۇرگەن بۇل كىتاپتار سول قالپىنشا -  ورەسكەل، قيسىنسىز، ءمانسىز ورىندالعان، ۇعىمعا قايشى كەلەتىن تۇردە - ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاتىر. جازبانىڭ ءار ءسوزى ناعىز قاسيەتتى دەگەنگە جول بەرىپ، قايشىلىقتاردىڭ جىگىن جاتقىزىپ، ولاردى تۇسىنۋگە انىقتاما جاساپ، شىركەۋ بارىنشا ۇمتىلىپ باقتى. وسى باعىتتا نە تىندىرۋعا مۇمكىندىك بولسا، بارلىعىن تياناقتاپ، تاپتىشتەدى. ياعني، ءمانسىز نارسەلەرگە ۇلكەن ءمان بەردى. بىراق العاشقى الجاسۋلارى قاتەرگە اكەپ ۇرىندىردى. ناعىز قاسيەتتى دەپ تانىعاننان كەيىن كوزدى تارس جۇمىپ، كەرەعارلىقتى جاسىرىپ، ءۇستىن-ءۇستىن قوتىستىرا وتىرىكتى ساپىردى. ايتەۋىر، ارەكەتىن اقتاپ الۋعا تىرىستى.

سونىمەن، قاتارىنان 27 كىتاپتى وقىپ شىعىپ، شىركەۋدىڭ پايىمىمەن ءار ءسوزدى اقيقات دەپ تانۋعا بولمايدى جانە كەرەگى دە جوق. ولاي جاساساڭ ءدال شىركەۋدىڭ بارعان جەرىنە باراسىڭ، ياعني، جازبانىڭ حريستيان دىنىنە تيەسىلى مازمۇنىن تۇسىنەم دەپ، ءوزىڭدى-ءوزىڭ جوققا شىعاراسىڭ. ەڭ اۋەلى، قاسيەتتى جازبا دەپ اتالاتىن 27 كىتاپتىڭ قايسىسى ازدى-كوپتى ءماندى، ماڭىزدى - وسى ماسەلەنى شەشىپ الۋ كەرەك. سودان كەيىن ەڭ ماڭىزدىسىنان وقۋدى باستاعان ءجون. كۇمانسىز، ونداي كىتاپتارعا ءتورت ءىنجىلدىڭ مازمۇنى سايكەس كەلەدى. ولاردىڭ الدىنداعى جازبالار، ءارى بارعاندا، ءىنجىلدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن تاريحي ماتەريال عانا بولا الادى. بارلىق ودان كەيىنگى جازبالار - وسى كىتاپتاردىڭ تۇسىندىرمەلەرى ىسپەتتى.

الايدا، باسقاداي دۇنيەنى ارالاستىرماي، تەك ءتورت كىتاپتىڭ مازمۇنىنان ەڭ ەلەۋلى سىر-باياندى، ەڭ باستى ءىلىمنىڭ نەگىزىن ىزدەۋ كەرەك. مۇنى مەن ولاردىڭ الجاستىرۋىنان ۇرەيلەنەتىندىگىمنەن ايتامىن. ونداي مىسالدار جەتكىلىكتى.

بۇل كىتاپتاردان كوكەيگە قونىمدى نارسەلەردى سۇرىپتاماقپىن. ويتكەنى تۇسىنىكسىز نارسەگە ەشكىم سەنە المايدى جانە تۇسىنىكسىز ءبىلىم بىلمەستىكپەن، بىلمەيتىندىكپەن بىردەي. «مەن كىممىن؟»، «قۇداي دەگەنىمىز كىم؟»، «كۇللى سىر-باياننىڭ باستى، ءبىرتۇتاس نەگىزى قايسى؟» دەگەن سۇراقتارىما جاۋاپ ىزدەيمىن.

سوندىقتان تۇسىنىكسىز، بۇلىڭعىر، جارتىلاي ۇعىنىقتى تۇستارىن قالاۋىم بويىنشا ەمەس، ولار ابدەن تۇسىنىكتى تۇستارمەن نەعۇرلىم ۇيلەسىمدى، ءبىر نەگىزگە باراتىنداي تۇرعىدا وقيمىن.

وسىنداي ادىسپەن سىر-بياننىڭ وزىمەن قوسا ول تۋرالى جازبالاردى دا ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، بىرنەشە مارتە وقىپ، مەن كۇللى حريستياندىق حيكايا ءتورت ىنجىلدە جاتىر دەگەن بايلامعا كەلدىم. كونە وسيەت كىتاپتارى ءماسىح ءىلىمى تاڭداعان فورمالاردى تۇسىندىرۋگە عانا قىزمەت ەتەدى. بىراق ءماسىح ءىلىمىنىڭ ءمانىن كومەسكىلەندىرگەننەن باسقا ەشقانداي ۇعىندىرمايدى.

يوانن، جاقىپتىڭ جولداۋلارىندا جاعدايدىڭ وقشاۋلىعىنان ءوربيتىن ءىلىمنىڭ جەكە تۇسىندىرۋلەرى ءماندى. كەيدە ءماسىح ىلىمىنە قاتىستى جاڭاشا قىرىنان ايتىلعان نارسەنى ۇشىراستىرۋعا بولادى، بىراق تۇپكىلىكتى تىڭنان ەشتەمەنى تابا المايسىڭ. وكىنىشكە وراي، اسىرەسە، پاۋلدىڭ جولداۋلارىندا وقۋشىنى تۇسىنبەۋشىلىككە ۇرىندىراتىن، ءىلىمنىڭ ءوزىن كومەسكىلەندىرەتىن تۇستارى وتە ءجيى كەزدەسەدى. اپوستول ارەكەتتەرى سياقتى پاۋلدىڭ كوپتەگەن جولداۋلارى جالپى ىنجىلگە جانە يوانن، پەتر، جاقىپ جولداۋلارىنا ەشقانداي قاتىسى جوقتىعىمەن قويماي، ولارعا قارسى كەلىپ وتىرادى. اپوكاليپسيسىندە، ءتىپتى، ەشتەمە اشىپ ايتىلمايدى.

باستىسى، ولار ءارتۇرلى ۋاقىتتاردا جازىلسا دا ءىنجىل بارشا ءىلىمنىڭ مازمۇنىن قۇرايدى، قالعان بارلىعى ولاردىڭ تۇسىندىرمەلەرى.

مەن ءىنجىلدى گرەكشە تۇپنۇسقاسىنان وقىدىم. ماعىناسى مەن لەكسيكونىن ساقتاي وتىرىپ اۋداردىم. حيكايانى شىركەۋ وزىنشە ءتۇسىنىپ جانە ءمانىن انىقتاپ، قۇراستىرىپ قويعاندىقتان، تىلىمىزدەگى بار سوزدەردى اۋدارۋدان ارا-تۇرا تارتىنىپ وتىردىم. ءارتۇرلى لاقاپپەن بولسا دا بىردەي وقيعالار مەن بىردەي ءىلىمدى باياندايتىندىقتان ءتورت ءىنجىلدى ءتارجىمالاۋدان بولەك، ولاردى ءبىر كىتاپقا اكەپ توپتادىم.

ءىنجىلدى بىرىكتىرۋگە كوپتەگەن ارەكەتتەر ىستەلدى. مەن بىلەتىن - Arnolde, de Vەnسە، فاررار، رەيس، گرەچۋلەۆيچتەر تاريحي نەگىزدەردى باسشىلىققا الدى. بىراق ولاردىڭ ءبارى ءساتسىز اياقتالدى. مەن ونىڭ تاريحي ءمانىن مۇلدە بەيتاراپ قالدىرىپ، تەك ءىلىمنىڭ ءمان-ماعىناسى بويىنشا بىرىكتىرەمىن»، - دەيدى لەۆ تولستوي.

«شىنتۋايتىندا دا مىڭ بولەك دىنگە بەرىلگەندەردىڭ ءاربىرى ءوزىنىڭ سەنىمىن دۇرىس دەپ ەسەپتەپ، ءبىرىن-ءبىرى جاۋ كورىپ، قارعىس ايتتى. ...ليۋتەراندار، پروتەستانتتار، كالۆينيستەر، پوپتىقتار، پوپسىزدار... ت.ب. جانە ت.ب.».

لەۆ-ۇستازدىڭ بۇل ءسوزى ءبارىمىزدى تەرەڭ ويلاندىرۋى ءتيىس.

ال وسى حال يسلام ءدىنىنىڭ دە باسىنا اپات بولىپ ۇيىرىلۋدە. الەمدە قۇراننىڭ ءبىر عانا نۇسقاسى بارلىعىنا قاراماي ۋاححابي، تابليع جاماعات، حيزبۋت تاحرير، قۇرانيتتەر، سالافيلەر، تاڭىرشىلەر جانە ءبىز بىلمەيتىن ت.ب. سانداعان سەكتالار قازاق ۇعىمىن ۇڭعۋارلاپ، جايلاپ بارادى.

مۇسىلمانشىلىقتىڭ ءاھلۇ سۇننەت پەن شيت تارماعىن دۇرىس ءتۇسىندىرىپ، قاق قۇراننىڭ قۇدىرەتىن مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ ۇممەتىنە بۇلتارتپاي جەتكىزۋ - يمامدار مەن قازىرەتتەردىڭ قاسيەتتى دە ومىرلىك پارىزى بولسا كەرەك. رۋحاني ەكسپانسياعا ەندى بۇدان بىلاي قازاق ساناسىن الدىرۋعا جول بەرمەۋ - تاعدىرىمىزعا كولدەنەڭىنەن بالتا شاباتىن قاراكەتكە توسقاۋىل قويۋ دەپ ۇققان ءجون.

 

***      ***     ***

• ءمىنسىز قاراشىق قاي جەر جاقسى - دەنەڭدى سول جەرگە الىپ بارادى; كوزىڭ كورمەسە، جاۋىزدىققا اكەپ تىرەيدى.

 

4. ادەبيەتتىڭ دىنگە ىقپالى

پراۆوسلاۆ ءدىنىن قىزعىشتاي قورىپ جۇرگەندەر لەۆ تولستويدىڭ شىعارماشىلىعىن كەرى يتەرەدى. ولار ونىڭ كوپتەگەن يدەيالارىنىڭ ءبىرى - سوڭىرا كەلىپ جەتكەن شىركەۋدى قۋدالاۋشىلىققا دايەك بولدى دەپ ەسەپتەيدى. بىراق بۇل، ارينە، وتە قاراپايىم كوزقاراستى بىلدىرەدى. ول - ءبىلىمى تاياز، زايىرلى ءومىر مەن مادەنيەتتەن ماردىمسىز حابارى بار ادامدارعا ءتان.

ءبىر بويجەتكەن رۋحاني اكەسىنە اينالعان ماسكەۋلىك موناحتان كوكەيىنە قاتتى اسەر قالدىرعان «لەۆ تولستويدىڭ كىتابىن وقيىن با؟» دەپ سۇرايدى. جاۋاپ ءۇزىلدى-كەسىلدى بولعان: «تارتىنا تۇرىڭىز». سۆياششەننيك تولستويدىڭ كىتاپتارىن «ءدىن بۇزار» دەپ اتاعان. ابدەن ابىرجىگەن قىز تانىسى ۆ.رەپينگە نەعۇرلىم قامقور پىكىر ەستيمىن دەگەن ۇمىتپەن اقىل سۇراي حابارلاسادى.

«نە دەپ جاۋاپ بەرەتىنىمدى بىلمەسەم دە وعان تۇسىندىرۋگە تىرىستىم، - دەيدى جازۋشى. - يلاناتىنىمىز بار نەمەسە قۇدايعا سەنۋدى ءوزىنىڭ پارىزى دەپ سانايتىندار بار، بىراق زايىرلى قوعامدا ءومىر سۇرەتىن ءبىزدىڭ بارىمىزگە بەلگىلى ءبىر جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلگەن. ءبىز ءوز زامانىمىزدىڭ پەرزەنتى بولىپ قالۋىمىز ءتيىس، وتە تىك ايتىلعان جادىگوي جاۋىزدىقتى ەستىمەگەندەي سىڭاي تانىتۋ كەرەك. ءدىن ءۇشىن قوعامدا ءومىر سۇرۋدەن باس تارتۋ، شىركەۋدىڭ مۇددەسىنەن شىقپاي نەمەسە شىركەۋ اكىمشىلىگىنىڭ تومەنگى زۆەنوسىندا كۇن كەشۋ - الدەبىر جابىق كلۋبتىڭ مۇشەسىنە سايلانعاندار ءۇشىن ارتىقشىلىققا اينالماۋى ءتيىس».

پوپتاردىڭ دىنشىلدىگى مەن قاتار ادەبيەتتى تانۋ زەردەسىنىڭ ىلگەرلىلىگىنە تاڭداناسىڭ. بۇعان ەپ. ءۆاسيليدىڭ مىنا ويلارى دالەل: «ورىستى شوقىندىرعان كنياز ءۆلاديميردىڭ قادىرى زور. بىراق، ەرتەرەكتە ۆلاديمير حريستيان ءدىنىنىڭ ادامدارىن قۋدالاۋعا ۇشىراتقان اپوستول پاۋلعا ۇقساس ەدى. شىركەۋ جاس ءۆلاديميردى پاۋلمەن سالىستىرادى. البەتتە، مىسىرلىق ماريانىڭ كۇناعا تولى وتكەنىنەن تەرىس اينالعانىنداي، ولاردىڭ دا كۇناعا باتقان بۇرىنعى ءومىرىن ءدىن ءۇيى قابىلداي المايدى. تاۋبەگە ءتۇسىپ، مويىنسۇنعانىنان كەيىن بارىپ «قاسيەتتى» دەپ قاستەرلەي باستادى. ال، لەۆ تولستويعا كەلسەك، ول كەرى جاعدايدى باستان كەشتى. بىزگە كەيىنگى تولستوي ءتيىمدى ەمەس. ونىڭ ەرتەرەكتە جازىلعان «بالالىق شاق»، «بوزبالا شاق» جانە «جاستىق شاق» شىعارمالارىن قاراپ كورىڭىزدەر. مىسالعا، «جاستىق شاقتاعى» «تاۋبە ەتۋ» تاراۋىن قايتا وقىساڭىزدار، سىزدەر بۇل مۇلدە ونداعان جىلدار وتكەننەن كەيىنگى تولستوي ەمەستىگىن تۇسىنەسىزدەر. وي-پايىمى جاعىنان بولەك. وندا حريستيان ءدىنىنىڭ پايدا بولۋىن قانداي كەرەمەت بايانداعان. «سوعىس پەن بەيبىتشىلىكتەگى» كنياجنا ماريانىڭ كەيبىر ويلارىن ايتپاعاندا، مۇنداي سيپاتتامالار كەيىنگى شىعارمالارىندا دا ۇشىراسادى. «اننا كارەنينادا» دا بار. وسىنىڭ بارىنەن ءبىز باس تارتا المايمىز.

سوندىقتان، تالداپ قورىتا كەلىپ، «نە جازسا دا تولستويدى وقۋعا بولمايدى» دەۋ، الجاسقاندىق. وي-پايىمى وزگەرىپ كەتكەنگە دەيىنگى شىعارمالارىمەن، تولستوي كوپ جاعدايدا بىزگە كومەكتەسە الادى. ءتىپتى، كۇردەلى ءارى كۇماندى شىعارماسى «كرەيتسەر سوناتاسىندا» اقىر اياعىندا ۇرەيلى دانەڭە جوق. تولستوي تەك ادام تابيعاتىن اينىتپاي اشىپ كورسەتەدى. ەگەر ول «مۇنداي دۇنيە بولمايدى» دەگەندەي جاۋىپ-جاسىرۋعا تىرىسسا، سونىسىمەن كادىمگى قاراپايىم پەلاگيانتتىق ەرەستىككە بوي ۇرار ەدى.

پەلاگيانتتىق ەرەستىكتىڭ ءمانى ادامزاتتىڭ كۇناعا باتۋى ەشتەمە ەتپەيدى، ول بۇرىنعىسىنشا بەيكۇنا قالپىندا قالادى دەپ پايىمداۋدا. شىن تۋايتىندا سولاي ما؟ جوق. كوپ دۇنيە وزگەرەدى. وسىنىڭ ءبارىن جازۋشى جايىپ سالعاننان كەيىن، كوزقاراستىق ولشەمنىڭ بەلگىلى ءبىر بۇرىشىنان قاراعاندا بۇل، كادەگە دە جاراۋى مۇمكىن. «كرەيتسەر سوناتاسىنىڭ» سوڭىندا «بالا تۋعا بولمايدى، ويتكەنى ول لاززاتتىق ەلىتۋمەن بايلانىستى. ەگەر ءسىز بالا سۇيگىڭىز كەلسە، وندا اسىراپ العان ءجون» دەگەن پىكىردى قوزعايدى. مۇنىمەن كەلىسۋگە دە نەمەسە كەلىسپەۋگە دە قاقىمىز بار. حريستيان ءدىنىنىڭ نەكەگە قاتىستى اقيقاتىنان الىستاتىپ جىبەرەتىندىگىن ەسكەرگەندىكتەن، داۋلاسپاي قالۋعا ءاددىڭ جوق. ال، «اننا كارەنيناسىندا» ءبىر وتباسىن كەلەسىسىنە قارسى قويا وتىرىپ، سابىرلىق پەن يماندىلىقتى ادەمى كورسەتە بىلگەن.

مىنە، بەرتىن كەلە سول شىنايىلىق تولستويدا ەشقاشان بولعان جوق. ونى ەرتەرەكتە جازعان شىعارمالارى ەرەكشەلەندىرىپ تۇرادى. «قايتا ءتىرىلۋ» («ۆوسكرەسەنيە») رومانى جارىق كورگەننەن كەيىن ول ءوزىنىڭ شىركەۋگە قارسى قۇلقىن ءبىرجولا تۇپكىلىكتى انىقتادى. تۋىندىنى سۋرەتكەردى داڭققا بولەگەن شىعارمالارىنىڭ قاتارىنا جاتقىزا المايمىز، ەگەر تولستوي تەك «قايتا ءتىرىلۋدى» جازعان بولسا، ۇلكەن جازۋشى رەتىندە تانىلماس ەدى. ونىڭ «بالالىق شاقتاعى» شىنايى، تازا، ءتىپتى، ليتۋرگيالىق دۇنيەسى ءبارى كەيىنگە ىسىرىلىپ قالدى. شىركەۋدەن، شىركەۋدىڭ نەگىزگى پارىزدارىنان كەرى كەتۋ كورىنىس تاپتى. سونىمەن بىرگە ونىڭ جازۋشىلىق قىزمەتى كوركەمدىك دۇنيەدەن بىرتىندەپ، پۋبليتسيستيكاعا اينالا باستادى. شىن مانىندە تولستوي ءوزىن جوعالتتى. ۇلكەن سۋرەتكەر جانە جاقسى پسيحولوگ بولعاندىقتان ول مۇنى تولىق ءتۇسىندى دە».

ارينە، حالىقتىڭ ورتاق قازىناسىنا اينالعان ينتەللەكتۋالدىق دۇنيەگە قاتىستى اركىمنىڭ پىكىر ايتۋعا قاقىسى بار. بىراق، كەيدە شىعارمانى تولىقتاي بىلمەگەننەن كەيىن ءۇستىرت ويلار دا ۇشىراسادى. ەپ. ۆاسيلي لەۆ نيكولاەۆيچتىڭ شىعارمالارىن جەرىنە جەتكىزە وقىماعان ءتارىزدى. سوندىقتان، پىكىرى دە جالاڭ. ايتپەسە، «قايتا ءتىرىلۋ» رومانىندا يسانىڭ ءىلىمىن قوعامنىڭ اراسىنا مەيلىنشە ورنىقتىرا تۇسەدى. ءىنجىلدى ءومىر ءسۇرۋ كودەكسىنە اينالدىرۋدى ۇسىنادى.

ءىنجىل تۋرالى ءسوز قوزعالعان سوڭ شىركەۋدىڭ قىزمەتى مەن دوگمالىق ونەگەسىنە قاتىستى ارا-تۇرا اڭگىمە ايتىلادى. يسانىڭ دەنەسى دەپ - نان، قانى دەپ - شاراپ ءىشۋ ءماسىحتى قورلاپ، كەلەمەجگە اينالدىرۋ ەكەنى ەشكىمنىڭ قاپەرىنە كىرمەيدى. سۆياششەننيك الىپ شىعىپ، ەلگە سۇيۋگە ۇسىناتىن سالبىراعان مەدالونى بار التىن ايقىش - پايعامباردى كەرىپ ولتىرگەن ءدال سول دار اعاشىنىڭ بەينەسى. يسانىڭ تيىم سالعان دۇنيەسى ەندى ونىڭ اتى تاڭىلىپ جاسالۋدا. كەز-كەلگەن ءدىن - سيپاتىنا سايكەس سۇيىسپەنشىلىك پەن مەيىرىمدى ۋاعىزداۋى ءتيىس. بىراق، ساندىك ءۇشىن نەمەسە يماندارىن ايگىلەپ، مويىندارىنا دار اعاشىن تاققاندار اشىق تۇردە ادام ءولتىرۋ مەن قاتىگەزدىكتى ۋاعىزداپ جۇرگەندەرىن بىلمەيتىنىنە كەيدى ۇستاز.

نەگىزى، كيەلى كىتاپتىڭ پاراسىن پاراساتىنا اينالدىرعان باستى كەيىپكەر - بۇزىلعان ايەلدىڭ تاعدىرىن قايتادان يدەيالدىق كاتەگورياعا اكەلۋ ءۇشىن، بار ءومىرىن مانسۇق ەتەدى. كەز-كەلگەن پەندەنىڭ بويىنداعى رۋحتىڭ جاڭعىرۋىنا، ياعني، تىرىلۋىنە اركەزدە مۇمكىندىك بارىن كورسەتەدى. وسى ارقىلى اۆتور ازىپ-توزىپ بارا جاتقان ورىس قوعامىن ۇلاعاتتىلىققا، مەيىرماندىققا ۇندەيدى.

الەم تۇتاس مويىنداعان ل.تولستويدى ورىستىڭ ۇلى اقىنى، دراماتۋرگ، پۋبليتسيست ا.بلوك وتە جوعارى باعالادى. ونىڭ «قايتا ءتىرىلۋ» رومانىن ءوتىپ بارا جاتقان جۇزجىلدىقتىڭ بولاشاققا ايتقان وسيەتى رەتىندە قاراپ، قابىلدادى. لەۆ-ۇستازدىڭ بۇل سوڭعى رومانىنىڭ ءبىر كورىنىسىنەن اسەرلەنگەنى سونداي 1910 جىلعى 14 ماۋسىمدا «شويىن جولدا» («نا جەلەزنوي دوروگە») دەگەن ولەڭ جازدى.

تاڭ قالاتىنىمىز جاميعاتتىڭ، اسىرەسە، جاس كەزىندە پراۆوسلاۆ شىركەۋىنە نەمەسە دىنشىلدىككە ءدال وسى تولستويدىڭ كىتاپتارىن وقۋى نەگىزىندە، ونىڭ رەسەيگە دەگەن الدەبىر تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىگىن سەزىنگەندىكتەن كەلگەندىگى تۋرالى مىسالدار جەتكىلىكتى.

«كوپتەگەن ادامدار دىنگە تولستوي ارقىلى بەت بۇردى. بىراق ويشىل، پۋبليتسيست ارقىلى ەمەس جازۋشى ارقىلى كەلدى. ءدال وسى جاعىن ەسكەرگەندە تولستويدىڭ كىتاپتارىن وقۋدان اينىتقان پوپپەن كەلىسۋ، ماعان وتە قيىنعا تۇسەدى. مەن مۇنىمەن ءبىر قاراپايىم سەبەپ بويىنشا كەلىسە المايمىن. ويتكەنى بۇل ناعىز شىركەۋلىك جول ەمەس، - دەيدى ەپيسكوپ. - شىركەۋلىك جول ارقاشان مەيىرىمدىلىكتى، سۇيىسپەنشىلىكتى، ىشكى تازالىققا ۇندەۋدى ۇستانعان. الدەبىر جاعىمسىز نارسەگە جاقىنداۋدان باس تارتۋعا قولمەن كەسكەندەي تيىم سالۋ، پراۆوسلاۆ ءدىنىنىڭ تاريحي داعدىسىندا جوق كورىنىس. بۇل، شاماسى، كاتوليگ ءدىنىنىڭ سيپاتىنا ءتان نارسە.

بىزگە راديكالدىق ادىستەر قاجەتى جوق. سۇيىسپەنشىلىكتىڭ كۇشىمەن، سەنىمنىڭ ىقپالىمەن اناعۇرلىم ۇلكەن نارسەگە قول جەتكىزەمىز. تولستوي ءۇشىن قۇدايعا جالبارىنۋ كەرەك، وعان قارعىس ايتۋعا بولمايدى. قاسيەتتى اكەلەر: «كۇناھاردى ءسۇي، بىراق ونىڭ كۇناسىن جەك كور» دەگەن. سوندىقتان ءارتۇرلى كۇناھاردى سۇيىسپەنشىلىكپەن قابىلدا. بىراق بۇل رەتتە ءوز قاعيداتتارىڭا مۇلتىكسىز سەنىمدى بول. ونىڭ كۇنالارىن، قاتەلىكتەرىن، ەرەستىگىن ت.ب. دۇنيەلەرىن جەك كور. ءبىرىن بىرىنە الماستىرما. مۇنى ەڭ اۋەلى ىشكى سارايىڭدا ءپىسىرىپ الۋىڭ كەرەك. سوندا بارىپ سەن بىرەۋدىڭ الەمىندەگىنى تۇسىنەسىڭ.  بۇل وتە قيىن. وكىنىشكە وراي ءبىزدىڭ بۇگىنگى قاريالارىمىزدىڭ ءبىردى بىردەن اجىراتۋعا اركەزدە شاماسى جەتە بەرمەيدى. ول ءۇشىن تۋا ءبىتتى تابيعاتىڭنان بيىگىرەك تۇرۋىڭ كەرەك. ءبىز كىمبىز؟ ءتىپتى، داناگوي ابىزدارىمىز ادامدىق تابيعاتىمىزدىڭ قانشالىقتى بۇزىلعاندىعىن وزدەرىنىڭ تىرلىكتەرى ارقىلى وتە جاقسى بىلەدى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءالى شىركەۋدەن ايني قويماعان ادام رەتىندە ەرتەدەگى تولستويدى، ونىڭ كوركەم شىعارمالارىن قابىلداۋعا بولادى. بىراق ودان كەيىنگى پالساپالىق جانە باسقا دا يدەيالارىن ومىردە ۇستانۋدىڭ قاجەتى شامالى. الايدا، بۇل - ونى وقۋعا تيىم سالۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. مىسالى ءسىز دوستوەۆسكيدىڭ كىتابىندا ادامزاتتىق كۇنامەن سونشالىقتى وتكىر تۇردە ءتۇيىسىپ، مۇنى وقۋدىڭ ءوزى قاۋىپتى دەگەن ۇيعارىمعا كەلەسىز. «ءبارى ماعان ۇلىقسات ەتىلگەن، بىراق ونىڭ ءبارى پايدالى ەمەس; ءبارى ماعان ۇلىقسات ەتىلگەن، بىراق ەشتەمە مەنى بيلەپ الماۋى كەرەك» دەپ اپوستول پاۋل ايتقانداي، بارلىعىن وقى، بارلىعىن ءبىل - مىنە، دۇرىس جول».

ەپيسكوپتىڭ پايىمى - وسى. بىراق، اۋەلگىدە «ەگەر مەنىڭ الدىمدا لەۆ تولستوي وتىرسا، مۇمكىن، مەن دە ءوز-ءوزىمدى ۇستاي الماس پا ەدىم...» دەپ، اشكەرە قۇلقىن كورسەتىپ قالادى... «بىزگە راديكالدىق ادىستەر قاجەتى جوق» دەپ سوڭىرا مايدا بۇلكەككە تۇسەدى. قاي سوزىنە نانۋعا بولادى، ەكى تاراپقا كەزەك بۇلتارادى.

قالاي بولعاندا دا ادەبيەت پەن ءدىندى استاستىرعانىنا، ەكەۋىنە ورتاق يماندى ءيىرىم ىزدەگەنىنە ءىشىڭ جىليدى. ەرىكسىز ءبىزدىڭ مولدالاردىڭ دا زيىنى وسىنداي تەرەڭ بولسا دەپ ويلايسىڭ. قازاق ادەبيەتىنەن يسلام تۋرالى يىرىمدەردى تاۋىپ، ورنىمەن قاجەتىنە جاراتسا قانەكەي...

***      ***     ***

• قاي كوزىڭ جالعاندىققا باستاسا، سونى اعىزىپ لاقتىرىپ جىبەر. جايناپ تۇرعان ەكى كوزبەن ءجۇرىپ قۇرىعانىڭشا، قىلي بولسا دا سىڭار كوزبەن ءومىر سۇرگەن جاقسى.

5. شىركەۋگە قارسى  ىلىم

 

«تولستوي پاراقشالارىن» قۇراستىرۋشىلاردىڭ ۇيعارىمى بويىنشا لەۆ-ۇستازدىڭ «ءتورت ءىنجىلدى اۋدارىپ جانە بىرىكتىرۋ» زەرتتەۋ ەڭبەگى جيناقتالعان كۇيىندە باسىلعان. مۇنداعى تولستويدىڭ باستى جۇمىسى - تازالاۋ. ءىنجىل ءماتىنىنىڭ تەرەڭىن اشا وتىرىپ، وعان ءدىني ۇعىم بەرمەيتىن، ناعىز ونەگەلى عۇرىپتىڭ ءتىرى ءتانىن كومەسكىلەندىرەتىن «ارام ءشوپتى» وتادى. سانانىڭ جەتە ۇعىنۋىنا جانە ەستۋىنە كەدەرگى كەلتىرەتىن قوقىستاردى اياۋسىز لاقتىردى.

ي. گيوتە: «ىنجىلدەي جامان جازىلعان كىتاپتى بىلمەيمىن. ەسكى‑قۇسقى سۇرىقسىز دۇنيەگە ءدۇبارا، ءتىپتى پوەتيكادان جۇرداي اڭىزدار كومىلگەن. عيبراتتى، ەلەۋلى تامسىلدەر وسى اڭىزدارمەن اجىراماستاي استاسقان. بۇل كىتاپپەن نە جاسايتىنىڭدى بىلمەيسىڭ. ءويتىپ‑بۇيتىپ ءارتۇرلى شىركەۋدىڭ بەرگەن تۇسىنىگىنەن وزگە، وعان تيەسىلى باسقاداي تۇسىندىرمە جوق. الايدا، تۇسىندىرۋلەردىڭ بارلىعى ماعىناسىز جانە كەرەعارلىقپەن ورىندالعان. سوندىقتان كىم-كىمگە دە اۋەلدەن ەكى‑اق جول ۇسىنىلادى: ءمانسىز دۇنيەلەردىڭ ءبارىن لاقتىرىپ تاستايسىڭ نەمەسە ۇلاعاتتى، ماڭىزدى نارسەلەرىمەن قاتار بارلىق دالدۇرىشتەردى قابىلدايسىڭ» دەگەن ەكەن.

قاسيەتتى جازبانى تازارتقان بۇل ەڭبەككە ادىلەتتى قاراۋ كەرەك. ءماسىحتىڭ نە ءۇشىن ومىرگە كەلگەنىن، ونى ويشىل ءارى ءومىر ۇستازى رەتىندە تەرەڭ تۇسىنگىڭ كەلسە - تولستويدىڭ اۋدارماسىن وقيسىز. كوپشىلىك جۇرت ءتارىزدى ەشتەمە ۇعىنباي ۋاقىتتى تەككە ولتىرگىڭ كەلسە - ۆيزانتيا ۋاقىتىنداعى ءىنجىلدى كوشىرىپ جازعانداردى - جالپىعا بەلگىلى شىركەۋ اۋدارماسىن وقيسىز.

ورنىقتى وقۋدى قۇپ كورىپ، وي تەرەڭىن سىڭىرە تۇيسىنگەندەر - ادام ساناسىنا ءىلىمنىڭ ناعىز ءمانىن جەتكىزۋ جونىنەن تولستويدىڭ العاشقى جانە جالعىز ءىنجىلشى ەكەنىن تانيدى.

ۋاقىتتىڭ ۇجدانىنا اينالعان ۇلى جازۋشى ءىنجىلدى تۇپنۇسقادان-گرەك تىلىنەن اۋداردى. نەعۇرلىم قيىن جانە ماڭىزدى تۇستاردا لاتىن اۋدارماسىنا (ۆۋلگاتا) جۇگىندى. ىنجىلدەگى كەيبىر گرەك سوزدەرىنىڭ ءارتۇرلى تىلدەردە قالاي قولدانىلعانىن مۇقيات قاراپ، نەمىس، فرانتسۋز، اعىلشىنشاداعى بىرقاتار لەكسيكوندارعا ءۇڭىلدى. قولجازبانىڭ شيمايلى نۇسقاسىنان كورىنىپ تۇرعانىنداي، تولستوي 1866 جىلى باسىلعان گرەك‑نەمىس سوزدىگى W. رارەنى باسىم تۇردە پايدالانعان.

ۇستاز 1880 جىلعى 15 قاراشانىڭ شامالارىندا ن.ن.ستراحوۆقا «مەن بار كۇشىمدى سالىپ جۇمىس ىستەپ جاتىرمىن» دەپ جازدى. اتاقتى رومانشى گراف ل.تولستويدىڭ مۇلدە ادەتتەگىدەن بولەك، جاڭا شىعارماسى جونىندە قاۋاسەت ءباسپاسوز بەتىنە شىعىپ كەتىپ، جازۋشى وزىنە بەيمالىم ز.ي.ورازوۆا دەگەن ادامنىڭ ساۋالىن الادى. پەتەربوردان كەلگەن حاتقا ول 1881 جىلعى 27 تامىزدا: «ءيا، مەن ءوز تۇسىنىگىم بويىنشا نەگىزگى دەنى ءىنجىلدى باياندايتىن شىعارما جازدىم. بىراق ونى جاريالاعان جوقپىن» دەپ جاۋاپ قايىرادى.

1895 جىلى لوندوندا «ءتورت ءىنجىلدى اۋدارىپ جانە بىرىكتىرۋ» ەڭبەگىنىڭ 1-تومى اعىلشىن تىلىندە جارىق كوردى. سول جىلعى 27 ناۋرىزدا كىتاپتىڭ ءتارجىماشىسى د.كەنۆورتيعا لەۆ-ۇستاز: «كىتاپ ادەمى اۋدارىلىپ، باسىلىپ شىققان ەكەن. وقىدىم. بىراق، كوپتەگەن كەمشىلىكتەر بار. قايتا جازسام مەن ونى جىبەرمەگەن بولار ەدىم. ايتكەنمەن ەندى تۇزەي المايمىن. باستى كەمشىلىك - باسى ارتىق فيلولوگيالىق تاپتىشتەۋ» دەپ، ءوز كىناراتىن كورە ءبىلدى.

د.كەنۆورتي بۇل حاتقا جاۋاپتى 1895 جىلعى 3 مامىردا جىبەرەدى.

«ءىنجىل تۋرالى ءسىزدىڭ شىعارماڭىزعا سىنشىلار تاراپىنان كوڭىلدىڭ ماردىمسىزدىعى تاڭ قالدىردى. شاماسى ولار، ونىڭ قاي تۇسىنان كەلەتىنىن بىلمەيدى. ول كوپ كىتاپتىڭ اراسىنا وزگە دۇنيەدەن اكەپ قويعانداي كۇيدە پايدا بولدى».

ءتارجىماشى اعىنان جارىلادى. ويتەتىنى، ىنجىلگە الەم بويىنشا تۇڭعىش مارتە تىڭ كوزقاراسپەن قاراعان لەۆ-ۇستاز ەدى. سول كىسىنىڭ ۇلان-عايىر ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا پراۆوسلاۆ ءدىنى العاش رەت عىلىمي تۇجىرىمداردىڭ تالقىسىنا ۇشىراپ، بۇقارانىڭ شىنتۋايتىنداعى يگىلىگىنە اينالا باستادى. تۋىندىعا ماتىندىك سوڭعى وزگەرتۋلەردى تولستوي 1907-1908 جىلدارى ەنگىزدى.

ابىزدىڭ شىركەۋگە قارسى ۇستانىمىن جەك كورەتىن ءبىر شىركەۋشى: «ايتىڭىزشى، لەۆ نيكولاەۆيچ، ءىنجىلدى اۋدارۋعا قالاي ۇيعارىم جاسادىڭىز؟» دەگەن سۇراق قويادى. تولستوي ەشقانداي كەلەمەجسىز: «ارتيللەريا پورۋچيگى وزىنە ارناپ گرەك تىلىنەن كىتاپ اۋدارىپ العانىندا تۇرعان نە بار ەكەن؟» دەپ، ءتىل قاتادى.

 

***      ***     ***

 

• ...ءبىزدىڭ ءبارىمىز ادامبىز، سوقىرمىز، اقيقاتتى كورە المايمىز.

6. پەندە  مەن  پانتەيزم

«قۇداي دەگەنىمىز شەكسىز عالام (بوگ ەست نەوگرانيچەننوە ۆسە), ادام دەگەنىمىز ونىڭ شەكتەپ جاراتقانى. قۇداي دەگەنىمىز شەكسىز عالام بولسا، ادام ءوزىن ونىڭ شەكتەۋلى بولشەگى رەتىندە سەزىنەدى؟ تەك قۇداي عانا اقيقاتتى ءومىر سۇرەدى، ادام ونىڭ زات تۇرعىسىندا، ۋاقىتتا جانە كەڭىستىكتە جاراتقانى...»

بۇل جولداردى تولستوي ولەرىنىڭ الدىندا استاپوۆ ستانساسىندا قىزىنا ايتىپ وتىرىپ جازدىرعان.

- عالام سوزىندە قايشىلىق بار. ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان كۇللى الەمدى العاننىڭ وزىندە، ءبىز قۇداي تۋرالى ول - عالام دەپ ايتا المايمىز. - ەپ.ۆاسيلي بىردەن كەسىمدى ۇيعارىم جاسايدى. - ەگەر، ارينە، تولستوي ونى سولاي تۇسىنسە ءوزى ءبىلسىن. مەنىڭ ويىمشا، ول مۇنى ءدال سولاي ءتۇسىندى. بۇل تۇرعىدا مىسال رەتىندە كەلتىرىلگەن تولستويدىڭ ءسوزى ناعىز مىلجىڭ فيلوسوفيالىق يدەيا، وندايدى «پانتەيزم» دەپ اتايدى.

ءدىنىمىزدىڭ نەگىزى - تەيزم. ءيا، قۇداي دەگەنىمىز عالام. ايتكەنمەن، ءبىزدىڭ الەمنىڭ كوزقاراسى بويىنشا ەمەس. البەتتە، مۇقىم دۇنيەنى جاراتۋشى قۇداي بار. دەمەك، ونى عالام دەۋگە بولادى. الايدا، لەۆ نيكولاەۆيچتىڭ ايتقانى ءتارىزدى مۇلدە ولاي ەمەس. عالام ءسوزىنىڭ استارىندا ول كوزگە كورىنىپ تۇرعان اسپانداعى بۇلت، جۇلدىزدار، اي مەن كۇن دەپ ۇعىنادى. كليمەنت ريمسكي «شىركەۋ - كۇن مەن ايدان بۇرىن جارالعان، شىركەۋ - قۇدايدىڭ، اۋليە ترويتسانىڭ، عالامنىڭ كورىنىسى، بىراق بارلىق نارسەنىڭ بەينەسى ەمەس» دەپ ءبىرىنشى عاسىردا-اق ايتقان».

ەندى ءبىر مەزەت ەپ. ۆاسيلي كەلەسى تاراپقا شىعىپ، شابادى. «عالام» ءسوزىن اتى الەمدىك جازۋشى بۇلت، جۇلدىز، اي، كۇن دەپ ۇعىنباعانى باستاۋىش مەكتەپتىڭ بالاسىنا دا ءمالىم نارسە. كەرىسىنشە ناعىز «پانتەيزم» - ەپيسكوپتىڭ ءۋاجى ءتارىزدى.

ابىز ءومىرىنىڭ سوڭعى ساعاتتارداعى تاريحى قايعىلى. جازۋشىنىڭ قاناتتاستارى مەن وعان تورەلىك ايتقانداردىڭ اراسىنداعى قىزۋ ۇرىس-تالاس ساباسىنا تۇسكەندەي دە ەدى. تولستويدىڭ ءۇي-ىشىنەن قاشۋى، ونىڭ پويىزدا ۇستاپ قالعان ناۋقاسى، شاموردينودا، سودان كەيىن استاپوۆتا توقتاۋى، سوندا دا ەڭ باستىسى - شىركەۋمەن مامىلەگە كەلۋگە ۇمتىلۋى (ۆ.رەپيننىڭ ويى), وسىنىڭ ءبارى كەز-كەلگەن رومانيست تاۋەكەلگە بارا بەرمەيتىن الدەبىر ويدان شىعارىلعان تاڭقالارلىق تراگەدياعا ۇقسايدى. ءارى، لەۆ تولستوي شىركەۋمەن بىتىسۋگە جول ىزدەدى دەگەن دە تۇسپالعا جەتەلەيدى.

لەۆ نيكولاەۆيچتىڭ «سوعىس پەن بەيبىتشىلىك» رومانىنداعى كنياجنا ماريانىڭ ءپروتوتيپى شاموردينوداعى موناحينا اپكەسىنە كەلگەنى ءمالىم. مىنا جالعان دۇنيەدەن وپا تاپپاي جانى قىسىلعاندا تۋعان باۋىرىنا بارادى. سودان كەيىن وپتين جازىعىنا جاياۋ تارتادى. ەكى ارالىق جول جاقىن ەمەس ەدى. تولستوي وندا كەلگەننەن كەيىن قاريالار تۇرعان سكيتتىڭ (موناحتار مەكەندەيتىن كىشكەنتاي موناستىر) تۇسىنا ءسال ايالداپ، ىلگەرى جۇرەدى. باياعى جاس كەزى ەمەس، ومىراۋىنداعى ساقالىن جەل الىپ قاشقان قاريا ابدەن قالجىراعانى راس.

وپتيندە سول زاماتىندا تولستويدىڭ موناستىرعا «كەلىپ كەتكەنى» بەلگىلى بولدى. ونى كۇتتى. پوپتار قاۋىمى ۇلكەن قۋانىشپەن شىدامسىزدانا كۇتتى. بىراق، ابىز قايتىپ ورالمادى. ەكى الەمنىڭ اراسىنداعى الدەبىر بىتىسپەس كەلىسپەۋشىلىك كوزگە ۇرىپ تۇردى. وسى ارادا ول ءوزىنىڭ مەنمەندىگىن جەڭە المادى دەگەن پىكىرلەر دە كولبەڭدەيدى.

ەپ.ۆاسيلي: «مۇنى مەنمەنشىلىك دەپ تە اتاۋعا بولاتىن شىعار، شاماسى. مەنىڭ ويلاۋىمشا، ول وتە وكتەم ءسوز. مەن ونى ىشكى ۇياڭدىق دەپ ايتقان بولار ەدىم، - دەيدى. - تولستوي ءوزىن شامادان تىس قارماپ ۇستادى. ونىڭ بارلىق بالەگە ۇشىراۋىنا مىنەزى سەبەپ. تاماشا سۋرەتكەر جانە ويشىل، سيرەك كەزدەسەتىن اقىل يەسى، سوعان قاراماستان ول كىشكەنتاي ادام. ويتكەنى، لەۆ ءوزىن قورشاعان ورتاعا تاۋەلدى ەدى. «مەن تۋرالى نە ويلايدى؟»، «ولاردىڭ الدىنا قانداي تۇرعىدا بارامىن؟» دەگەن ءدۇدامالدا ءجۇردى. وسىدان كەلىپ تولستوي ءوزىن ۇنەمى تەتكىپ ۇستاپ، وزىنە ءوزى جاۋ جانە ءوز قۇلقىنىڭ قۇلىنا اينالدى.

ەگەر مۇنى شىركەۋ تىلىنە اۋدارىپ كورسەك، وندا نيەت بولىپ شىعادى. بۇل جونىندە كەز-كەلگەن وپتيندىك قاريا وعان: «نيەتىڭىزگە كوڭىل اۋدارماڭىز. ول سىزدىكى ەمەس!» دەر ەدى. مىنە، مۇنداي جاعدايداعى ءداستۇرلى جاۋاپ... ەڭ قاۋىپتىسى الگى نيەتپەن ادام تاجىكەگە بارسا سوندا باستالادى. ول سول نيەتتىڭ توڭىرەگىندە اينالشىقتاي بەرىپ، جاڭقاشا ءوزىن ءوزى وراپ الدى. تاقتايدى سۇرگىلەگەندە اعاشتىڭ جاڭقاسى ورالعان قالپى ۇشىپ تۇسەدى عوي. ونىڭ ىشىندە نە بار؟ قۋىس كەۋەك. سول ءتارىزدى وزىنە ءوزى شىرماتىلا بەردى. سونىمەن بىرگە ءبىزدىڭ ءىشىمىز سياقتى، سويتسەك، وندا ەشتەمە جوق، قۋىس كەۋەكتەن باسقا. بۇيىعى كەپتە تۇيىقتالعاننان وزگە دانەڭە بىتىرمەدى. لەۆ نيكولاەۆيچكە بار بولعانى اشىلۋ كەرەك ەدى. ول اشىلماي كەتتى».

ۋاقىتتىڭ ۇجدانىنا اينالعان ۇلى جازۋشىنى «قۋىس كەۋەك» دەپ ايتۋ - مادەنيەتسىزدىكتىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسىن كورسەتەدى. شىنتۋايتىندا پراۆوسلاۆ ءدىنىنىڭ قارقىندى تۇردە ەلدىڭ اراسىندا قابىلدانۋىنا تولستويدىڭ ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز.

«استاپوۆقا جەتىپ پويىزدان تۇسكەننەن كەيىن لەۆ نيكولاەۆيچ وپتينگە جەدەلحات جونەلتىپ، يوسيف قاريانىڭ كەلۋىن وتىنەدى. بىراق يوسيف قاريا ءالسىز، ءتىپتى، بولمەسىنەن شىعا الماي جاتقاندىقتان موناستىردىڭ اقساقالدار باۋىرلاستىعى كەڭەسى ۆارسونوفي يگۋمەندى (ەرلەر موناستىرىنىڭ باسقارۋشىسى) جىبەرۋگە ۇيعارىم جاسايدى. ۆارسونوفي موناحتىڭ استاپوۆقا كەلگەنىنىڭ راس ەكەنىن بىلەمىز» دەگەن دايەكتى ۆ.رەپين تىلىنە تيەك ەتەدى.

الايدا، ۆارسونوفي اكەنى سينودتىڭ جىبەرگەنىن كوپشىلىك جالعاندىققا سايادى.

وقيعانىڭ نەگىزى استاپوۆتا ءتارتىپتىڭ ساقتالۋىن قاراعان روتميستر ساۆيتسكيدىڭ راپورتىندا دۇرىس باياندالعان. مالىمەت بويىنشا، ۆارسونوفي الەكساندرا لۆوۆناعا قىسقاشا حات (زاپيسكا) جازىپ، اكەسىمەن ءدىن تۋرالى ەشقانداي اڭگىمە قوزعامايتىنىن جانە تەك «تولستويدى كورىپ، وعان نيەتىن بىلدىرگىسى كەلەتىنىن» ەسكەرتەدى. يگۋمەن سونىمەن بىرگە ساۆيتسكيگە «ەگەر ول تولستويدان «وكىنەمىن» دەگەن ءبىر عانا ءسوز ەستىسە، ءوزىنىڭ وكىلەتتىگىنىڭ كۇشىمەن ونى «جالعان ىلىمىنەن» باس تارتتى دەپ ساناپ، ءولىم اۋزىندا جاتقانىندا پراۆوسلاۆ رەتىندە دەم سالار ەدىم» دەپ ايتىپتى.

وسى وقيعانىڭ جەلىسىندە الدەبىر دەربەس، جەكە مۇددەنىڭ تۇرۋى ىقتيمالدىعىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. «نەلىكتەن الەكساندرا لۆوۆنا دەمى ءۇزىلىپ بارا جاتقان اكەسىنىڭ ۆارسونوفيمەن كەزدەسۋىنە كەدەرگى كەلتىردى؟ ەگەر ول ۆارسونوفي اكەمەن كەزدەسۋىنە كەدەرگى جاساماعاندا تولستوي شىركەۋمەن بىتىسەر مە ەدى؟» دەپ وكىنەدى ۆ.رەپين.

تولستويدىڭ ۇيدەن كەتۋى تۋرالى ماسەلەدە بۇكىل وتباسى سوفيا اندرەەۆنا جاعىنا شىقتى دەگەن بايلام بار. شىنتۋايتىندا تولستويدىڭ ومىرىندە شاڭىراعى ۇلكەن رول وينادى. جاعىمدى ما، جاعىمسىز با ونى ايىرۋ قيىن. ءوز وشاعىنىڭ ىقپالى، جاقىندارىمەن قارىم-قاتىناسى لەۆ نيكولاەۆيچتىڭ سوڭعى شەشىمىندە دە كورىنىس تاپتى. بۇل تاقىرىپقا كوپتەگەن اڭگىمەلەر ايتىلدى. بىراق ماسەلە اشىق كۇيىندە قالىپ وتىر.

ۇزاق جىلدار بويى اقش-تا تۇرعان تولستويدىڭ قىزى، مارقۇم الەكساندرا لۆوۆنا - 1910 جىلعى قاراشادا اكە ءومىرىنىڭ سوڭعى ساعاتتارىندا استاپوۆتە، ونىڭ اجال توسەگى جانىندا بولعان. ول - ءولىم اۋزىندا جاتقان اكەسىنە وپتيندىك موناستىردان استاپوۆقا كەلگەن ۆارسونوفي قاريانى جىبەرمەي قويادى. شەشەسىن دە اكەسىنىڭ جانىنا جۋىتپايدى. ونىڭ بۇل ارەكەتى «بۇكىل وتباسى سوفيا اندرەەۆنا جاعىنا شىقتى» دەپ، كەسىمدى ايتىلعان ءۋاجدى راستامايدى. الايدا، مۇنىڭ ءبارى ماڭىزدى نارسە ەمەس. ەڭ ماڭىزدى ايعاق: سۆياششەننيكپەن كەزدەسۋدەن تولستويدىڭ ءوزى باس تارتقان.

الەكساندرا لۆوۆنا نيۋ-يوركتىڭ ىرگەسىندە تۇرمىس كەشكەنىندە وزىنەن ونشا قاشىق ەمەس ماڭدا تولستويلىق فەرما ۇيىمداستىردى. ناتيجەسىندە - ورىس بوسقىندارىنا كومەك بەرەتىن تولستوي قورىنىڭ بىردەن-ءبىر نەگىزىن قالاۋشىعا اينالدى. ول: «اكەم مەن ءۇشىن - اسا قاسيەتتى. مەن ونىڭ قانداي ادام بولعانىن بىلەمىن. ول تۋرالى ايتقاندارمەن ەشقاشان كەلىسپەيمىن. جانە، ەشقاشان دا ودان اينىمايمىن!» دەپ، ۇنەمى قايتالاۋدان جالىقپاعان. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اكەسى ءۇشىن قاسقايىپ قارسى تۇردى، اكەسىن قورعادى جانە اكەسى ءۇشىن قۇدايعا جالبارىنۋمەن وتكەن. اكەسىن شەكسىز جاقسى كورەتىن.

 

***      ***     ***

 

• مىنەز-قۇلقىڭ، تالپىنىسىڭ - مۇنىڭ ءبارى سەنى جەتەلەپ اكەلە جاتقان جاناردان.

7. ابىز

 

ىزگىلىكتى عۇمىر كەشىپ، ۇمبەتىن يماندىلىققا باستاعان يسا پايعامبار بۇكىل ۋاقىتتا فاريسەيلەرمەن تەكە تىرەستى. ول ءوزىنىڭ ءىلىمىن ولاردىڭ زاڭىنا قارسى قويدى. ءومىرىنىڭ سوڭىندا وعان باس ءدىني قىزمەتكەرلەر مەن فاريسەيلەر پارىقسىز تۇردە تارپا باس سالىپ، كەرگىگە شەگەلەدى.

سونداي-اق، يسا «جاۋدان قورعانۋدىڭ قاجەتى جوق، قانداي جاعدايدا دا سوعىسپاۋ كەرەك» دەسە، شىركەۋ 1800 جىل بويى بۇعان قارسى نارسەنى ۋاعىزداپ، قان توگىستى قۋاتتاپ كەلەدى. وسىنى كوزىمەن كورىپ، جۇرەگىنەن وتكىزگەن ل.تولستوي حريستياندارعا، ونىڭ ىشىندە قانداس باۋىرلارىنا: «سىزدەرگە «ءوزىڭنىڭ ورىسىڭدى ءسۇي، ءجيدتى، نەمىستى، فرانتسۋزدى جەك كور» دەپ ايتىلعان. ال مەن: «بوگدە حالىقتىڭ ادامدارىن ءسۇي، ولار ءتىپتى كۇش كورسەتسە دە جاقسىلىق جاسا. نەمىستەردە دە، ورىستاردا دا قۇداي - جالعىز جانە ەشكىمدى الالاماي بارلىعىن بىردەي جاقسى كورەدى; سەندەر دە ونىڭ تەڭدەي ۇلدارىسىڭدار، قۇداي سياقتى كۇللى جۇرتقا قايىرىمدى بولىڭدار» دەيمىن» دەپ، وسيەت ايتقان. ءوز حالقىڭ مەن بوگدەنىڭ اراسىن اشىپ، وزىڭدىكىن قورعاپ، بوتەندىكىنە زالال كەلتىرۋ - ازازىلدىك ەكەنىن ابىز ۇعىندىرۋعا ۇمتىلدى.

ورىستىڭ ۇلى اقىنى، دراماتۋرگ، پۋبليتسيست الەكساندر الەكساندروۆيچ بلوكتىڭ 1908 جىلعى قىركۇيەكتەگى «زولوتوە رۋنو» جۋرنالىنىڭ سانىندا «رەسەي ۇستىندەگى كۇن» («سولنتسە ناد روسسيەي») دەگەن ماقالاسى جاريالاندى. ول وندا لەۆ تولستويدىڭ ادامزات ءۇشىن ورنى مەن ءمانىن جوعارى باعالايدى. «زامانۋاي ەۋروپاداعى ەڭ عالامات جانە جالعىز گەني، رەسەيدىڭ اسا بيىك ماقتانىشى، ۇلى تازالىق پەن قاسيەتتىلىكتىڭ جازۋشىسى - ءبىزدىڭ ارامىزدا ءومىر سۇرەدى. لەۆ نيكولاەۆيچ تولستوي جەر باسىپ جۇرگەنىندە ءبارى جاي عانا، تۇك ەمەس جانە قورقىنىشتى ەشتەڭە جوق. ازىرشە كوزى ءتىرى، اقبوز اتىنىڭ سوڭىنان سۇيرەتىلگەن سوقانىڭ ىزىمەن ونىڭ اتىزدا كەتىپ بارا جاتقانى، قۇدايعا شۇكىر، قاتەرسىز، شىققا تولى تۇنىق تاڭدى بىلدىرەدى. تولستويدىڭ كەلە جاتقانى - كۇننىڭ كەلە جاتقانى. ال، ەگەر كۇن ۇياسىنا باتسا، تولستوي ولەدى، سوڭعى گەنيدەن كوز جازامىز - وندا نە بولامىز؟ ءتاڭىر، لەۆ نيكولاەۆيچ تولستويدىڭ ءبىزدىڭ ارامىزدا ءالى ۇزاق عۇمىر كەشۋىن جازا گور. كۇللى زاماناۋي ورىس ازاماتى يدەياسىنىڭ، باعىتىنىڭ، ءدىنىنىڭ، دەربەستىگىنىڭ، كاسىبىنىڭ ايىرماشىلىعىنا قاراماي، انا سۇتىمەن قوسا از دا بولسا ونىڭ ۇلى ءومىر قۋاتىنان ءنار العانىن ول ءبىلسىن، - دەپ، الەكساندر كوكەيىندەگىسىن جايىپ سالادى.

لەۆ نيكولاەۆيچ ءوزى جازعان ءىنجىلدىڭ نۇسقاسىندا يسا پايعامباردىڭ ارىزداسۋ ءسوزىن بىلاي كەلتىرەدى: «ەگەر قوعام سىزدەردى جەك كورسە وعان تاڭ قالماڭىزدار، ول مەنىڭ ءىلىمىمدى جەك كورەدى. ەگەر سىزدەر قوعاممەن بىرگە بولساڭىزدار، وندا ول سىزدەردى جاقسى كورگەن بولار ەدى. مەن سىزدەردى قوعامنان ءبولىپ الدىم، سونىڭ ەسەسىنە ولار سىزدەردى جەك كورەدى. ەگەر مەنى قۋدالاسا، سىزدەردى دە قۋدالايدى. ولار بۇنىڭ ءبارىن ناعىز قۇدايدى بىلمەگەندىكتەن جاساپ جاتىر. مەن ولارعا ءتۇسىندىرىپ باقتىم، بىراق ولار مەنى تىڭداعىلارى دا كەلمەدى. ولار مەنىڭ ءىلىمىمدى تۇسىنە المادى، ويتكەنى اكەنى تۇسىنە بىلمەدى. ولار مەنىڭ ءومىرىمدى كوردى، مەنىڭ ءومىرىم ولاردىڭ قاتەلىكتەرىن كورسەتىپ بەردى. وسىنىسى ءۇشىن ولار مەنى ودان بەتەر جەك كوردى».

ءدال وسىلاي لەۆ تولستويدىڭ ءومىرى مەن يدەيالارى كوپتەگەن پەندەنىڭ قاتەلىكتەرىن كورسەتىپ بەردى. ويتكەنى ول - ادامزاتتىڭ ابىزى، تۇلعالاردىڭ تۇلعاسى، ۋاقىتتىڭ ۇجدانى ەدى...

***

تەولوگيا ءىلىمىن زەرتتەۋگە سانالى عۇمىرىن ارناعانىمەن، ول كىسىنىڭ يسلام تۋرالى جازبالارىن كەزدەستىرە المادىق. بالكىم، ۇشان-تەڭىز ەڭبەگىنىڭ ءبارىن سارقىپ قاراۋ مۇمكىن ەمەستىگىنەن دە شىعار. الايدا، شىندىعى - وسى. سوندىقتان «يسلامدى قابىلدادى» دەۋ - جاڭساقتىق. مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبى بار. بەلگىلى ءدىنتانۋشى، قۇران اۋدارماشىسى ۆالەريا پوروحوۆا  «ەگەمەن قازاقستانعا» (2010, 24 قاراشا) بەرگەن، كەيىننەن «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە دە جاريالانعان  سۇحباتىندا: «لەۆ تولستوي «مەنى ءدىن مۇسىلمان ساناڭىزدار» دەگەن ءسوزىن قۇراندى وقىعاننان كەيىن ايتقان. ۇلى جازۋشىنىڭ مۇسىلماندىق عۇرىپپەن جەرلەنگەنىن بىلەسىز عوي؟» دەيدى جۋرناليسكە. بۇل سوزدەرگە سۇحبات الۋشى جاقشا ىشىندە: «پاۆەل باسينسكيدىڭ جاقىندا جارىق كورگەن «لەۆ تولستوي: «بەگستۆو يز رايا» كىتابىندا جازۋ­شىنىڭ جەر قوينىنا تاپسىرىلعان شاعىن سۋرەتتەگەن تۇستا «تەلو ل.ن. پولوجيلي ۆ دۋبوۆىي گروب، بەز كرەستا نا كرىشكە»، «تولستوگو حورونيلي، كاك ون ي زاۆەششال، «بەز تسەركوۆنوگو پەنيا، بەز لادانا»، بەز تورجەستۆەننىح رەچەي» دەگەن سويلەمدەر بار. بۇل قا­لامگەردىڭ حريستيان دىنىنە ساي جەرلەن­بە­گەنىن كور­سەتەدى. ەكىنشى جاعىنان، مۇنى «مۇسىل­ماندىق عۇ­رىپ» دەۋ دە ونشا ءدال انىقتاما ەمەس سياقتى» دەپ تۇسىنىكتەمە بەرەدى.  تەگىندە اقيقات بەلورتادا جاتادى عوي، وسى ورايدا تولستوي ءبىر دىننەن كەتكەنىمەن، ءبىر دىنگە جەتپەگەن  دەگەن باعا دۇرىس بولاتىن سياقتى. بىراق، ءبىر نارسە - حاق، ءبىر قۇدايدى تانىپ، سوعان عانا ءمىناجات ەتۋگە شاقىرادى.

ءمارمار ۋنيۆەرسيتەتى تەولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، دوكتور رامازان ايۆاللىنىڭ «جيزن پروروكا مۋحاممەدا» دەگەن 2006 جىلعى ىستامبۇل قالاسىندا «Hakikat Kitabevi» باسپاسىنان جارىق كورگەن كىتابىندا «بىلا تولكو ودنا يستيننايا رەليگيا پروروكا يبراحيما (اۆرااما، مير ەمۋ) - رەليگيا حانيف - رەليگيا ەدينوبوجيا. ي پرەدكي, دەد, وتەتس, مات ناشەگو ليۋبيموگو پروروكا مۋحاممەدا (الەيحيسسەليام) بىلي مۋسۋلمانامي، يح رەليگيا بىلا حانيف» دەپ جازادى.

ەندەشە، لەۆ نيكولاەۆيچتى مۇسىلمان دەۋگە تولىق يماندىق تۇرعىدان قاقىمىز بار. سونىمەن قاتار ونىڭ ەڭ سوڭعى شىعارماسى - «قاجى مۇرات» حيكاياسى جازۋشىنىڭ ءجۇزىن قايدا بۇرعانىن ايگىلەپ تۇرعانداي.

 

ادىلبەك ىبىرايىمۇلى،

حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى

«اباي-اقپارات»