سادىق سماعۇلوۆ. ارۋاقتارمەن ەمەس، اقىماقتارمەن ارپالىستىم
ابىلاي حاننىڭ ارمانىن ىسكە اسىرۋ جولىندا ورىس وتارشىلدارىنىڭ زەڭبىرەكتى، مىلتىقتى الىپ كۇشتەرىنە قاراماي كەنەسارى حان قايتپاس قايسارلىق تانىتتى. قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، كوزسىز باتىرلارىن العا شىعارىپ, 10 جىل اتتان تۇسپەي، اجالىنا قارسى تۇرىپ ولىمگە باسىن تىكتى. كەنەسارىداي ۇلى حانىمىزدىڭ تۋعانىنا - 210 جىل، اقجولتاي-قولباسشىسى، اعىباي باتىرىنا دا - 210 جىل، ازۋىن ايعا بىلەگەن جاس باتىرى ناۋرىزبايعا دا - 190 جىل تولىپ ەسكە الىپ وتىرمىز. جامبىل جىراۋدىڭ «ەتەگىنەن تارتقان يتتەردىڭ كەسىرىنەن» جەڭىلگەنىنە بارماعىمىزدى تىستەي وتىرىپ, كىمدەر ەكەنىن انىقتاعىمىز كەلىپ ەدى. ءبىزدىڭ دە ەتەگىمىزدەن تارتىپ، تىلگە تيەك ەتەر دالەلى جوق سوزبەن، ءزارىن بەتكە شاشقان اپەندى تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى ءابىل بۇرلىباەۆ «Abai.kz» پورتالىندا « ارۋاقپەن ارپالىسۋ - ارسىزدىق!» دەگەن اتپەن (http://old.abai.kz/content/ebil-b-rlibaev-aruakpen-arpalysu-arsyzdyk ) ماقالا جاريالادى. جاۋاپ جازۋعا تۋرا كەلدى.
ەي، اپەندىم!
ابىلاي حاننىڭ ارمانىن ىسكە اسىرۋ جولىندا ورىس وتارشىلدارىنىڭ زەڭبىرەكتى، مىلتىقتى الىپ كۇشتەرىنە قاراماي كەنەسارى حان قايتپاس قايسارلىق تانىتتى. قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، كوزسىز باتىرلارىن العا شىعارىپ, 10 جىل اتتان تۇسپەي، اجالىنا قارسى تۇرىپ ولىمگە باسىن تىكتى. كەنەسارىداي ۇلى حانىمىزدىڭ تۋعانىنا - 210 جىل، اقجولتاي-قولباسشىسى، اعىباي باتىرىنا دا - 210 جىل، ازۋىن ايعا بىلەگەن جاس باتىرى ناۋرىزبايعا دا - 190 جىل تولىپ ەسكە الىپ وتىرمىز. جامبىل جىراۋدىڭ «ەتەگىنەن تارتقان يتتەردىڭ كەسىرىنەن» جەڭىلگەنىنە بارماعىمىزدى تىستەي وتىرىپ, كىمدەر ەكەنىن انىقتاعىمىز كەلىپ ەدى. ءبىزدىڭ دە ەتەگىمىزدەن تارتىپ، تىلگە تيەك ەتەر دالەلى جوق سوزبەن، ءزارىن بەتكە شاشقان اپەندى تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى ءابىل بۇرلىباەۆ «Abai.kz» پورتالىندا « ارۋاقپەن ارپالىسۋ - ارسىزدىق!» دەگەن اتپەن (http://old.abai.kz/content/ebil-b-rlibaev-aruakpen-arpalysu-arsyzdyk ) ماقالا جاريالادى. جاۋاپ جازۋعا تۋرا كەلدى.
ەي، اپەندىم!
اپەندىلىگىڭدى جازعانىڭنان كورىپ، جاعامدى ۇستادىم. ساليقالى وي تولعاپ، ساراپتاپ، اق ادال ءسوزىڭدى جازبادىڭ. كانديداتتىق تەكتىلىكتەن، عىلىمي ۇستامدىلىقتان ماقۇرىم ەكەنسىڭ. ەگەر مەنىڭ جازعانىمدى باباما جابىلعان «جالا» دەسەڭ، «وگىزدى مۇيىزىنەن ۇستاپ» دەگەندەي بۇلتارتپاس دالەلدەر كەلتىرىپ جازبادىڭ با؟ «قوناقتاردىڭ» ءسوزىن مالدانىپ مالتاڭدى ەزىپ مىلىپ كەتتىڭ. ءوزىڭدى ءبىلىم دەڭگەيىمەن، اقىل پاراساتىمەن ون وراپ الاتىن قازاقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ، ادەبيەتىن زەرتتەپ، ءسوزىن جۇپتاعان مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ ارتىنان توپىراق شاشىپ «ترايباليست»، ەلگە قامقور بولا المادى دەيسىڭ. سوندا سەن كىمگە قامقورسىڭ؟ سىپاتاي باباڭا «قامقور» بولىپ، «باتىر، بي، ساۋەگەي اۋليە» جاساپ ساعىزىڭدى شايناپ جۇرگەنىڭ بەلگىلى بولدى. «ساتقىن» دەگەن ءسوزدى مەن ءبىرىنشى قولدانىپ وتىرعان جوقپىن. اكەسى ءورىپ بەرگەن سەگىز ورمە قامشىنى جاۋعا جۇمساماي، ۇرلىققا جۇمساپ ەر جەتىپ ارانى اشىلدى. ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان جالايىرلاردىڭ جەرىندە قىرعىزدارمەن بىرىگىپ جىلقى ۇرلاۋدان جابىسقان ساتقىندىق، بەتىنە باسىلعان تاڭبا بولدى. سەن ماعان جولداعان نوتاڭدا باباڭ سىپاتايدىڭ قاي ورىسپەن سوعىسىپ، كىمنەن ۇلتتىڭ ازاتتىعىن قورعاعانىن، قاي قوقاندىقتان جەرىن ازات ەتكەنىن، بي بولىپ قاي قىستاۋدى، قاي جايلاۋدى مەكەندەگەنىن، شەشەن بولىپ بولتىرىكپەن بەلدەسكەنىن ايتا الماي بايبالام سالىپ وتىرسىڭ. سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق ادامدى، «باتىر» دەپ كوسەۋ ۇستاعان باباڭدى اقتاۋعا دا نەگىز تاپپاي قينالىپ وتىرىكتەن وسەك قۇراپ وتىرسىڭ. بوگەنباي باتىر دا جاس كەزىندە تاقىمى كەپپەس ۇرى بولعان. ەل باسىنا كۇن تۋعان كەزدە قول باستاپ باتىر - قولباسشى بولعان. سەنىڭ اتاڭ بۇل دارەجەگە جەتە العان جوق. قىرعىزداردىڭ «تۇندە ۇيىقتاماعان، كۇندىز وتىرماعان» قولشوقپار ۇرىسى بولدى. ۇلتتىڭ ازاتتىعى ءۇشىن جاۋدىڭ تىلەۋلەسى بولعان قۇدا-قۇداعي، ناعاشى، قايىن جۇرت دەگەن دانەكەرلىككە جۇرمەيدى. سەنشە، قىرعىز جاۋ ەمەس، قارسى جاق دەپ سىپايلايسىڭ. سىپاتايشالاپ سەنىڭ دە بۇيرەگىڭ قىرعىزدارعا بۇرىپ تۇرعان سەكىلدى. تەكسىزدىك دەگەن وسىدان شىعادى.
ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ءبىر تاريحي دەرەككە جۇگىنەيىك. اتاقتى ەسىم حانعا ەكىنشى رەت وپاسىزدىق، ساتقىندىق جاساعان تاشكەنت بيلەۋشىسى حان تۇرسىندى ولتىرەردەگى شايقاستا ءۇيسىننىڭ سۇلەيمەن باتىرى قاتاعان تايپاسىنداعى ءوزىنىڭ قۇداسى ايىرىلماس باتىرمەن جەكپە جەككە شىعادى. ەل مەن جەردىڭ، ەسىمحاننىڭ نامىسى تۋىستىققا، قۇدا-جەكجاتتىققا قاراتپادى. قايراتىنا شىداتپاي نايزامەن تۇيرەپ جەر قاپتىردى. قۇبا قالماق تۇسىندا قازاقتىڭ بارلىق باتىرلارى قالماقتىڭ نەبىر سۇلۋ قىزدارىن قوس-قوستاپ العان. كەنەسارىنىڭ شەشەسى دە قالماقتىڭ قىزى. ابىلاي، بوگەنباي، قابانباي، بايان باتىردىڭ دا بىرنەشە قاتىندارى دا قالماقتىڭ قىزدارى بولعان. ءتىپتى، جاڭگىر حاننىڭ ءوزى قالماقتان قىز الىپ ءاز تاۋكەدەي ۇل تۋعىزىپ قازاقتىڭ حانى جاساعان. سىپاتايدىڭ شەشەسى وسى اتالعان حانداردىڭ، باتىرلاردىڭ ايەلدەرىنەن اۋليە مە؟ جاۋلىق نيەت بىلدىرگەن سوڭ شابۋ كەرەك ەمەس پە؟ قىرعىز قازاقتىڭ اتا جاۋى بولعان. تەك قانا ابىلاي حاننىڭ «جايىل قىرعىنىن» ەسىڭە الشى. ءتىرى قالعاندارىن قارقارالىعا ايداپ كەلىپ «ءجاي قىرعىز»، «باي قىرعىز» دەگەن ەكى رۋلى ەل جاساعان. ءالى دە بار. جامبىل جىراۋ جىرلاعان ساۋرىق باتىردى دا ولتىرگەن قىرعىزدار ەمەس پە؟ جويلىپ كەتەتىن سوعىسقۇمار ەلدى وكتيابر رەۆويۋتسياسى - سوۆەت وداعىنىڭ قۇرىلۋى ساقتاپ قالعان.
ارقاداعى مۇسىلمان ءدىنىنىڭ التىن دىڭگەگى قۇنانبايعا دا ءتىل تيگىزىپ كەنەسارىمەن سوعىستى، ولتىرە جازداعان سوڭ، ۇلى جۇزگە قاشىپ كەلدى دەگەن دەرەك تە كەلتىرەسىڭ. ونداي وسەك تاريح تارازىسىنا تۇسپەگەن. دالانىڭ اۋىزەكى تاريحىندا جوق. سارىارقا اڭىزىنىڭ بىلگىرى، جازۋشى كامەل جۇنىستەگى ونداي اڭگىمەنى جەردە قالدىرماس ەدى. تەك كەنەسارىنىڭ اعاسى سارجان دەندەپ كىرگەن قارۋلى ورىستارعا، ولارعا قورعانىس قامالدارىن سالدىرماۋعا قارسى شىقسا دا زەڭبىرەك پەن مىلتىقتان قاشتى. سونىڭ بەلگىسىندەي «سارجان قاشقان» دەگەن بوز جوتانىڭ بار ەكەنىن جازادى. سارجاننىڭ اسقان مەرگەن ەكەنىن تىلگە تيەك ەتەدى. قاشىپ كەلە جاتقان سارجان قولىن جاۋ ساناپ الدىنان شىعىپ توقتاتقان قاراكەسەك-كەرنەي بودىق باتىر ساداعىن كەزەنگەندە سارجان تورە ءبىرىنشى كەزەكتى سۇراپ الادى. كىندىك تۇسىنان دالدەي اتىلعان جەبە بودىق باتىردىڭ قورامساعىنداعى جەبەنى جاپىرىپ، قيراتىپ كەتەدى. «سارجان قاپى كەتپەۋ كەرەك ەدى» دەپ ءتىرى قالعانىنا قۋانعان بودىق باتىر «كەزەك مەنىكى» دەگەندە «قورامساعىڭدا ساۋ وق بولسا مەنى اتارسىڭ» دەيدى سارجان. ايتقانداي قورامساقتا ساۋ جەبە قالماپتى. بودىق باتىر اتتان ءتۇسىپ سالەمدەسىپتى.
قۇنانباي كەنەسارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا قاتىسپاسا دا ادام كۇشىمەن، مالمەن، اقشامەن كومەكتەسىپ وتىردى. ورىستارمەن الىستان سىيلاسىپ ءتىلىن، ءبىلىمىن، تەحنيكالىق ونەرىن ۇيرەنۋگە قۇلىقتى بولدى. وتىرىقشىلدىققا بەيىمدەلىپ، مالعا جەم-ءشوپ دايىنداۋدى ورىس قاراشەكپەندىلەرىنە تاپسىرىپ، اقىسىن تولەپ جالداپ وتىرعانى مۇحتار اۋەزوۆ شىعارمالارىندا بار. قۇنانبايدىڭ كەنەسارىمەن سوعىسقانى راس بولسا، مۇحاڭ «حان كەنە» پەساسىنا كىرگىزەر ەدى. نەمەسە «حان كەنەنى» جازباس ەدى. قۇنانباي-كەنەسارى سوعىسى ءماشۇر ءجۇسىپ جازبالارىندا دا كەزدەسپەيدى. وسەكشىلەرگە ارنالعان «جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن» دەگەن قارعىس بار. داۋالارىن قارعىس بەرسىن. ابىلاي اۋلەتىنىڭ دە شىڭعىس باستاعان ۇرپاقتارى بىلىمگە ەرتە ۇمتىلدى. شوقاندى وقىتتى. مەكتەپتەر سالدىردى. ودان ءبىز كەمدىك كورىپ وتىرعان جوقپىز. شوقانمەن ماقتانامىز.
ەي، اپەندىم!
№ 6 «jyrau-جىراۋىڭ» سەنەن دە وتكەن اپەندى ساڭىراۋ جىراۋ ەكەن. «كورمەس تۇيەنى دە كورمەس» دەگەندەي كەنەسارىنىڭ ەرلىگىن، قازاق ەلى ءۇشىن ىستەگەن ماقسات-مۇراتىن باعالاي الماعان اپەندى-اپەرباقانىڭنىڭ وي-تۇيسىگى جوق ادام. ناقتىلاپ ايتقاندا، ميكەششە. كەنەسارى تورە-سۇلتانداردى ولتىرسە ايتقانىما كونبەدىڭ، ايداعانىما جۇرمەدىڭ دەپ ءولتىردى. «سول ولگەن ادامداردىڭ ىشىندە تۋىستارىڭىز بولسا نە ىستەر ەدىڭ دەيسىڭ»؟ ساۋاپ بولدى دەر ەدىم. ۇلت-ازاتتىق سوعىسى - كيەلى سوعىس. زامانبەك نۇرقادىلوۆ، التىنبەك سارسەنباەۆ ولگەندە سەندەر نە ىستەدىڭدەر؟ جاڭاوزەندەگى قىرعىندى ايتساق جان تۇرشىگەدى. نە ىستەدىڭدەر؟ ماعان كەڭەس بەرگەندى، اقىل ايتقاندى بىلەسىڭ. بيلىككە قانداي اقىل ايتتىڭ؟ 70 مىڭ مۇشەسى بار «ازات» پارتياسى، وعان «كوممۋنيستەر» مەن «العا» پارتياسىن قوس. ءبارى جابىلىپ 1,5 پايىز داۋىس الدى سوعان سەندەر نە ىستەي الدىڭدار؟
كەنەسارى حاننىڭ ولگەنىنە 165 جىل تولدى. جاڭاوزەندىكتەردىڭ قايعى قاسىرەتىنە، وق اتتىرعان «بۇيرىقشىلدى» تاپقىزۋعا ارەكەتتەنگەندەرگە نە اقىل ايتاسىڭ؟ جوق، قولىمىز قانعا ۇيرەندى دەپ ەرتەڭ دە اتا بەر مە؟ كەنەسارىنىڭ قاتەلىكتەرىن بىلگىش ەكەنسىڭ بۇگىنگى بيلىكتىڭ اقىماقتىعى سىپاتايدىڭ ساتقىندىعىنان كەم بە؟ جالاڭ سوزبەن، جاداعاي اڭگىمە قۇراپ سىپاتايدىڭ ساتقىندىعىن بۇركەمەلەگەنشە ساتقىندىقتىڭ توركىنىن زەرتتەمەيسىڭ بە؟ رۋ اراسىنداعى قايشىلىقتى ەمەس، قازاق-قىرعىز اراسىنداعى قايشىلىقتى زەرتتەپ زەردەلەمەيسىڭ بە؟
ەي، اپەندىم!
كەنەسارى مەركەگە ۇلىتاۋ، تورعاي، ىرعىز ارقىلى كەلدى. بۇحار حانىنان جەر سۇراعان جوق. رۇستەم تورەدەن دە جەر سۇراپ، وتىنگەن جوق. ول قوقاندىقتار بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان جەرلەردەگى قازاقتاردى ازات ەتۋگە قىرعىزدارمەن كۇش بىرىكتىرۋ ءۇشىن كەلدى. ەلشىلىكتەر جىبەرىپ پاتۋاعا شاقىردى. ال ولار قىرسىعىنا تارتىپ، بىرىگىپ ەل بولامىز دەپ كەلگەندەردىڭ جىلقىلارىن ۇرلاپ ابىگەرلەرىن الدى. سىپاتاي كىسىلىك كورسەتە المادى. ونىڭ كورگەن-باققانى قىرعىزدارعا قىزمەت جاساپ جىلقى ۇرلاۋ. ساۋرىق باتىر جاساعان كىسىلىكتى، قوناقجايلىلىقتى باتىردى باتىرشا قارسى الۋدى بىلمەدى.
كەنەسارى باتىس وڭىرىنەن، شەكتى جەرىنەن ورالعاندا بيلىكولدە وتىرعان بايزاق داتقا كۇتىپ الادى. قىرعىزدارمەن قارىم-قاتناس جاساۋ ءۇشىن مەركى قالاسىن قوقاندىقتاردان بوساتىپ الىپ، بەكىنىس جاساپ، جان-جاققا ەلشىلىكتەر جىبەرىلەدى. قىرعىز ماناپتارىنان كەلگەن قاليعۇلدى كەنەسارى قۇرمەتتى قوناق ەتىپ، سىي-سياپات كورسەتىپ قىرعىزداردى بىرىگۋگە قول استىنا شاقىرادى. قاليعۇل حان مەن ماناپتار اراسىندا بىرنەشە رەت ەلشىلىكتە جۇرەدى. وسى ساپارلارىندا ناۋرىزباي باتىرمەن العاش جۇزدەسكەنى، ۇيىندە قوناق بولعانى، ونىڭ بەت بەينەسى قاليعۇلدىڭ سوزىنەن جازىلىپ الىنعانى بەلگىلى.
ەي، اپەندى!
كەنەسارىنى تۇقىرتىپ كورسەتۋ ءۇشىن «سىن ساعاتتا ساربازدارىن قۇتقارىپ قالۋدىڭ ورنىنا ءوزىنىڭ باس پايداسىن كۇيتتەدى» دەيسىڭ. كۇيتتەگەنى سول ما، ءوزى باسىن ولىمگە تىگىپ ساربازدارىنا قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋىنا جارلىق بەرگەنى. سەن كەنەسارى اۋىزىمەن جالعان شەشىمدەر شىعارتاسىڭ. «بارلىق اتتى سويىپ، 20 اتقا ارتىپ جاياۋ قاشۋ كەرەك» دەگىزدىرەسىڭ. وزىڭدە تۇيسىك بار ما؟ قاشقان ادامعا 20 اتقا ارتقان ەتتىڭ كەرەگى نە؟ امان شىعىپ، شوقپار دالاسىنا، حانتاۋ جوتاسىنا جەتۋ ءۇشىن ءبىر اسىم ەتتىڭ دە كەرەگى جوق. ۇلىتاۋدان سوزاققا بەس كۇندە جەتكەن كەنەسارى اياق استىنان اقىلىنان اداسىپ قالدى ما؟
كەنەسارى قىرعىزدارعا بالالاردىڭ «اتىسپاق» ويىنىن ويناۋعا كەلگەن جوق شىعار. دالدەپ ايتقاندا، «شەشىنگەن سۋدان تايىنباس» دەگەندەي شىنداپ سوعىسۋعا ءۇش-ءتورت مىڭ دۋلات جىگىتتەرىنىڭ باسىن قوسىپ، بەل شەشىپ «نار تاۋەكەلمەن» كەلگەن. ءبىر-اق اياق استىنان سىپاتايدىڭ «جيەندىگى» ۇستاپ قىرعىزدىڭ جىرتىسىن جىرتىپ، جىگىتتەر اراسىنا ىرىتكى سالىپ، سوعىس باستالار الدىندا مايدان شۇڭقىرىنان سىپاتاي باستاپ، رۇستەم تورە قوستاپ تۋىسى بايزاق داتقاعا دا قاراماي قاشىپ كەتەدى. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەگەندەي ءوزىنىڭ قىرعىزدارىنىڭ نايزاسىنا تۇيرەلىپ دالادا قالعان جەرىنەن بولتىرىك شەشەن تاۋىپ الادى. كەنەسارى ءتورت جاعىنان قورشاۋدا قالىپ، «بىلاي تارتساڭ اربا سىنادى، بىلاي تارتساڭ وگىز ولەدىنىڭ» كەرى بولادى. قىسقا عانا اسكەري كەڭەستە «شەگىنۋ» ۇسىنىلادى. قايدا شەگىنەدى؟ «حان باسىممەن قايدا شەگىنەمىن» دەيدى كەنەسارى. «حاننىڭ باسىن حان الادى، قاردىڭ باسىن قار الادى» ورمان ماناپ تا، جانتاي ماناپ تا تىلگە كەلسە مەنى ولتىرمەيدى دەگەن شەشىم قابىلدايدى. سەندەر قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋعا كۇش سالىڭدار دەگەن جارلىق بەرەدى. كەنەسارى «قاشىپ قۇتىلۋعا» كەلىسىم بەرمەيدى. وسال تۇستان قورشاۋدى بۇزىپ شىققان اعىباي، ناۋرىزباي باستاعان باتىرلاردىڭ ءبىر توبى امان ەسەن قۇتىلسا، ءبىر توبى كەنەسارى قاسىندا قالعان-دى. قاتەلىك سول: ناۋرىزبايدىڭ البىرتتىعى، قايتا ورالىپ كەنەسارى بارماعىنىڭ تىستەۋدە كەتۋىنە سەبەپكەر بولادى. بۇنى العاشقى ماقالامدا جازعانمىن. (قيقارلار ءۇشىن قايتالاۋعا تۋرا كەلدى.) كۋتۋزوۆتىڭ موسكۆانى فرانتسۋزدارعا تاستاپ كەتىپ، كۇش جيناپ كەلىپ جەڭىسكە جەتكەنىن ەسكە الىڭىزدار.
ەي، اپەندىم!
ايگىلى تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆتى قارالاۋدا باياعى ايداروۆا مەن شويىنباەۆتان دا اسىپ ءتۇسىپ الدىڭا جان سالماي تۇرسىڭ. ءسۇيىنباي ولگەندى عايباتتامايتىن ادەتپەن باتىربەككە دەگەن كەكەسىنمەن ايتقان. سىپاتايدى ءازىز تولە بيگە تەڭەسە ءيسى قازاقتا اتاق-داڭقى قالار ەدى. ە. بەكماحانوۆتىڭ سىپاتايدىڭ اتىن اتاماۋى رۋشىلدىققا بولىنبەگەنى، از قازاقتى الالاماعانى. قول باستاپ باتىر اتاعى شىققان بولسا، ە. بەكماحانوۆ شىندىقتى جازباي جاسىرىپ قالماس ەدى. «درۋگايا چاست ۆو گلاۆە س بيەم سىپاتاەم ي ۋرەستەموم يز رودا دۋلاتوۆ، يزمەنيلا ۆوستانيۋ ي پەرەشلا نا ستورونۋ ۆراگا» دەگەنى مۇلدە قاتە پىكىر دەپ «كوتەرىسشىلەرگە وپاسىزدىق جاساپ، جاۋلارعا بارىپ قوسىلدى...» دەپ ايتقانىنا كەنەشە جابىسىپ كۇستانالايسىڭ. ساتقىندىقپەن قاشىپ كەتكەنى جاۋعا كومەكتەسكەنى ەمەس پە؟
ەي، اپەندىم، جاۋ بىرەۋ-اق. ول - قىرعىز ەمەس پە ەدى؟ سىپاتايىڭ قىسىلتاياڭدا «اجال اپانىنا» كەنەسارىنى، ءوزىنىڭ تۋىسى بايزاق داتقانى تاستاپ قاشىپ كەتسە، ول ساتقىندىق ەمەس پە؟ سوندا قالاي، ە. بەكماحانوۆتىڭ دالەل، دەرەگى جوق بولادى؟ سىپاتايدىڭ ەلدى الىپ كەتۋگە ەلدىڭ كەلىسىمى، شەشىمى سەبەپ بولدى دەيسىڭ. شەشىمدى كىم قابىلدايدى؟ حان قابىلدايدى ەمەس پە؟ «كەنەسارى قازاقتىڭ ەلى مەن جەرىن، ابىلاي حاننان قالعان، ءوزىنىڭ جەكەمەنشىگى دەپ ەسەپتەگەن دەيسىڭ. ابىلاي حان ءتارىزدى ەلگە قىزمەت ەتۋ ەمەس، قايتا ەلگە نە ىستەسەم دە ءوز ەركىم دەپ ساناعان.» دەيسىڭ. ۇيسىندەر مۇنداي كوزقاراستى دۇرىس دەپ ساناماعان. دۇرىس-اق، قازىرگى قازاق جەرى، قازاق بايلىعى، ساتىلىپ جاتقان قىرۋار دۇنيە كىمنىڭ ەركىندە؟ ۇيسىندەر نەگە ۇندەمەي وتىر؟ الدە، ساتقىندىقتىڭ جالعاسى ما؟ كەنەسارىنىڭ باسىنداعى باستى تراگەديا قازىر ءبىزدىڭ باسىمىزدا. سوندىقتان دا بولار ەلدىڭ كەنەسارىنىڭ باسىن تاۋىپ دەنەسىنە قوسۋدى ارمانداپ، ىزدەۋ سالىپ جۇرگەنى. ەي، اپەندىم!
ماقالاڭىزدىڭ جالعاسى ۇلى ءجۇز بولماسا ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز قاراڭ قالاتىنداي بولىپ جازىلعان ەكەن. قيالىڭنان شىققان قيسىنسىز قيسىندارعا تۇگەلدەي جاۋاپ بەرسەم گازەتكە سىيا قويماس. كىتاپتان وقىرسىڭ. پاتشا اسكەرى قازاق جەرىنە ومبى جاقتان كىرگەنى ايان. ىلە وزەنىنىڭ كۇنشىعىس بەتىن جايلاعان جالايىر، ءسارىۇيسىن، بوتپاي، سيقىم، جانىس، شىمىر، شاپىراشتى، ىستى، البان، سۋاندى ورىس اسكەرى 1851 جىلى باعىندىردى. 1852 جىلعى تاريحتا «ۇزىناعاش سوعىسى» بولىپ قالعان ايگىلى سوعىستا سەنىڭ «باتىرىڭ» سىپاتاي مەن قۇدايبەردى بايەتۇلى ەكەۋى وزىنە ەرگەن جىگىتتەرمەن كىرە تارتىپ، قارۋ-جاراق تاسىپ، كالپاكوۆسكيگە كومەكتەسىپ قارسى سوعىسقا قاتىسقان جوق. قاتىسسا ەرلىك كورسەتەر مە ەدى؟! ءاي، قايدام؟ قامشى ورگەن ورىمشىدەن تۋعان قىرعىزدىڭ جيەنى نە كورسەتەر قويار دەيسىڭ؟! 1853 جىلى قوقان بيلىگىندەگى ىلەنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ۇيسىندەردى تۇگەلدەي باعىندىرىپ، 1854 جىلى ۆەرنىي بەكىنىسىن سالدى. ديحانبايدان دا، تويشىبەكتەن دە رۇقسات سۇراعان جوق. 1856 جىلى الاتاۋ وكرۋگىن قۇردى.
ە. بەكماحانوۆقا پالەقورلىقپەن كۇيە جاققاندا ايداروۆا مەن شويىنباەۆ سەنىڭ قاسىڭدا ءجىپ ەسە الماي قالادى ەكەن. ويىڭا كەلگەندى وتتايتىن زاماندا تۋعانىڭا قۋان. ە. بەكماحانوۆتىڭ «قورقىپ»، «قاشتى» دەگەن سوزىنە كەنەشە جابىسىپ «كوپە-كورنەۋ ادىلەتسىز قورتىندى جاسادى، پىكىرلەرى قاتە، ءتىپتى وتىرىك» دەيسىڭ. ومىرىندە سوعىس كورمەگەن رۇستەم مەن سىپاتاي قورقىپ قاشپاعاندا نەگە قاشتى؟ ساندىراقتاعان ادامداي سارساڭ كۇيگە ءتۇسىپ م. بەكقوجاەۆتى كۋاگە تارتىپ «قاشىپ» كەتكەن جوق، «اسكەردى ءبولىپ الىپ كەتتى» دەپ شىر-پىر بولاسىڭ. ول «سورىق دەيدى، مەن قىرىق دەيمىن» دەگەن ماتەلگە اينالعان ءسوزدى قايتالاعاندايسىڭ. «قاشىپ كەتتى» مەن «الىپ كەتتىنىڭ» ايىرماشىلىعى نە؟ كەنەسارىمەن كەلىسىپ، ريزاشىلىعىمەن كەتكەن جوق قوي.
ەي، اپەندى!
قازاق پەن قىرعىزدى ارانداتقان جانتاي قارابەكوۆ ەمەس، سەنىڭ سىپاتايىڭ. سۇلتانحان اققۇلۇلىن وسەكشىگە تەڭەپ، ول كەلتىرگەن دالەلدى ءسوزدى تارك ەتىپ ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قاليعۇل الىبەكوۆپەن دە تىلدەسكەنىن تەرىسكە شىعارعاندايسىڭ. سۇلتانحان اققۇلۇلى قىرعىزدارعا جانى اشىپ وتىرعان جوق. زامانعا بايلانىستى «سوۆەتتىك كوزقاراسپەن» قاراپ وتىر. جەتەسىز اپەرباقاندار سەنىڭ «قوناقتارىڭ» مەن ساعان سەنسەك، كەنەسارىنى حالىق جاۋى ەتىپ، جيىرما جىلدىق تاۋەلسىزدىگىمىزدەن باس تارتىپ قولىمىزدى توبەمىزگە قويىپ سىپاتايدىڭ سوڭىنان ەرىپ، قاڭعىپ كەتۋىمىز كەرەك.
ەي، اپەندى!
سەنىڭ سوزىڭدە ءپاتۋا بار ما؟ ە. بەكماحانوۆتىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىنەن كەلتىرىلگەن تسيتاتالار «ۇرىستەم تورە مەن سىپاتايدى كەنەسارى ولىمىنە قاتىستى» دەگەن پىكىردىڭ قاتە ەكەندىگىنە كوزىمىزدى جەتكىزدى دەيسىڭ دە، تەرىس اينالىپ سىپاتايعا قاتىستى تۇجىرىمى ءۇستىرت، پىكىر، دالەلى جوق، جەل ءسوز دەپ قابىلداپ، سىپاتايدىڭ كەنەسارىنى نەگە قولداماعانىن اشىپ كورسەتىپ بەرە الماعان دەيسىڭ. مەن ايتار ەدىم، ە. بەكماحانوۆ سىپاتايعا ءسوزىن شىعىن ەتكىسى كەلمەگەن. مەنىڭ دە سىپاتايدا «بەس بەرەسى، التى الاسىم» جوق. ايان نىسانالين مەن ۇمىتكەن سۇيىنىشقىزىنىڭ كولدەي-كولدەي ەكى ماقالاسى سىپاتايدىڭ سىلدىر سوزبەن ماقتاۋىن جەتكىزىپ، باتىرلىعىن اشا الماعانىنا رەنجىپ، سەن سياقتى بىرەۋلەر «باتىرلىعىن» اشار، ساباما تۇسىرەر دەپ قارسى ماقالا جازدىم. سەن دە سولاردىڭ قاتارىندا كەتتىڭ. مەنىڭ جازعانىما تىكەلەي، دالمە-ءدال جاۋاپ بەرگەن جوقسىڭ.
ەي، اپەندى!
كانديداتتىق ءبىلىمىڭدى قوناق-قاندەندەرشە ۇرگىزبەي، تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا دەپ بىتىرلاتىپ، ءار ءشوپتىڭ باسىن ءبىر شالىپ اناۋ جامان، مىناۋ جامان دەپ ە. بەكماحانوۆتىڭ ەتەگىنە جابىسقانشا، مەنىڭ جاعامنان الىپ جاراپازانىڭدى ءارى قاراي جالعاستىرعانىڭ جاراسار ەدى. مەنىڭ «الەۋەتىم جەتپەي» جازىپ جاتقان كىتابىمدى «كريمينالنىي» ەتىپ، ەل قىزىعىپ وقيتىنداي دارەجەگە كوتەرۋگە كومەگىڭ تيەر ەدى. قازاق جەرىنە جابىسىپ، تاريحىن قايتا جازىپ جاتقان جالعىز قىتاي ەمەس، قىرعىزداردىڭ دا دامەسى بار ەكەن. تاريحتى بۇرمالايتىن بۇرالقىلار ەندى باس كوتەرىپ جاتقان سەكىلدى. سەن ارعىنداردى دۋلاتتان تاراتساڭ، قىرعىزدار سەنەن دە اسىپ ءتۇسىپ، قازاقتاردى قىرعىزدان تۋعىزىپ، «قىرعىزدار - جەر بەتىندەگى العاشقى ادامدار، قىرعىزستان وسى پلانەتاداعى تىرشىلىكتىڭ بەسىگى» دەپ بوسكەن سىپاتايدىڭ ناعاشىسى ارىستانبەك ابدىلداەۆ پرەزيدەنت بولعاندا پلانەتا پرەزيدەنتى بولادى ەكەن. قۇداي ساقتاپ قالدى.
كەنەسارىنى قارالاۋدان الدىڭا جان سالماي جان تۇرشىكتىرەر سىلتەمەلەر جاسايسىڭ. بىرەر مىسال كەلتىرەيىن. «كەنەسارىعا بايلىققا جەتۋ ءۇشىن قوسىلدىم»، «كەنەسارىعا قوسىلعان ادامدار باي بولادى ەكەن دەگەن سوڭ تۋعان-تۋىستارىممەن كوشىپ باردىم»، «كەنەسارىنىڭ تۋىنىڭ استىنا ءۇيسىز-كۇيسىز جىگىتتەر جينالعان»، «كەنەسارىنىڭ قولاستىندا 1500 ءجاسوسپىرىم قازاق باقتاشىلارى بار»، «اعا سۇلتان ەتىپ سايلاماي، بۇل اتاقتى قاراپايىم بيگە بەرگەندىكتەن كەلىپ قوسىلدىم»، ءتىپتى سوراقىسى، «كەنەسارىنىڭ كەدەيلىگىن، قارۋسىز ەكەندىگىن كوردىم. ولار زورىعىپ ولگەن جىلقىنىڭ ەتىن جەيدى، ءارى كيىم كيىستەرى جۇتاڭ... ولار ادەتتەگى بايعۇستار سياقتى ءومىر سۇرەدى...». سۇلتانداردىڭ كوپشىلىگى «حالىق اراسىنداعى ىقپالىن جويىپ الۋدان، بايلىعىنان ايىرىلىپ قالۋدان قورقىپ قوسىلعان» دەي كەلەسىڭدە ۇلى جۇزگە كەلگەندە جىرتىلىپ-ايىرىلاسىڭ. ال ۇلى ءجۇز «رەسەي وتارشىلدارىنا قارسى كۇرەسىن، ەگەمەندى (ۇلت-ازاتتىق ەمەس) قازاق ەلىن قۇرۋ يدەياسى ءۇشىن قولداعان»، رەسەي پاتشالىعىنىڭ «يتارشىسىنا» اينالعان قىرعىز ماناپتارىنا قارسى جورىعىن قۋاتتاعان» دەپ قۇيتىرقى سەزىمدەرگە بولەنەسىڭ. ەي،اپەندىم!
كەنەسارىنىڭ جورىعىن قۋاتتاساڭ، كەنەسارى قولىنان سىپاتاي باباڭ ومىرىندە سوعىس كورمەگەندىكتەن قورقىپ، قاشىپ كەتتى ەمەس پە؟ قاي بەتىڭمەن «پاتريوتتىق، مارتتىك» دەپ ماقتاناسىڭ؟ «ورتا ءجۇزدىڭ، كىشى ءجۇزدىڭ كەدەي-كەپشىك، بايعۇستارىنداي بايۋ نەمەسە باي-شونجارلارىنداي تونالامىن» دەپ قوسىلماعان. «ۇلى جۇزدە كەدەي كەپشىكتەر مەيلىنشە از، ال بايعۇستار بولمادى دەۋگە بولادى» دەيسىڭ. قالاي-قالاي بوسەسىڭ، قايران اپەندىم. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادا» ءار 10 ءۇيسىننىڭ 7-8-ءى ءولىپ، بار مالىن ايداپ اكەتتى ەمەس پە؟ (ح. دوسمۇحاممەدوۆ) تولە بي ەكى بالاسىن قالماقتارعا اماناتقا بەرىپ جان ساقتاسا، ابىلاي حان بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن قالماقتاردىڭ اۋىر سالىقتارىنان بوساتىپ، ازاتتىق اپەرگەن جوق پا ەدى؟! ول كەزدە سەن سياقتى تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى جوق. تەحنيكالىق وركەنيەتكە جەتكەمىز جوق. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان دا»، ودان كەيىنگى قالماق جورىقتارىنان دا ورتا ءجۇز دە، كىشى ءجۇز دە مال-جاننان شىعىنعا ۇشىراعان جوق. تاريح بەتتەرىندە سولاي جازىلعان.
ەي، اپەندى!
سىپاتاي باباڭنىڭ پاتشا وكىمەتى تاراپىنان بىرنەشە رەت ماراپاتتالعانىن، اسىرەسە كەنەسارى ءولىمى ءۇشىن ايىرىقشا ماراپاتتالعانىن مويىنداعىڭ كەلمەيدى. ەر مويىنىندا قىل ارقان شىرىمەس. تاريحي فاكتىلەرگە جۇگىنسەڭ مويىندايتىندا كۇن تۋار. «باقىرىپ باي بولمايسىڭ» دەگەندەي حالىق ساناسىندا قالىپتاسقان، سەن ءۇشىن اششى شىندىقتى، قۇر بايبالام سالعانمەن وشىرە المايسىڭ. شىندىق وشپەيدى، ءورشي تۇسەدى. كوزىڭدى جەتكىزەدى. سىپاتاي ءوزىڭ جازعانداي «پاتشا اسكەرىن قولداپ، قارۋ-جاراعىن تاسىمالداسىپ» تاراز، سايرام، اقمەشىت، تاشكەنت قالالارىن ازات ەتۋگە قاتىستى دەيسىڭ. قولىنا قارۋ الىپ سوعىسقا قاتىسقان ەمەس. وندىق، جۇزدىك باسقارىپ اتتانداپ جاۋعا شاۋىپ باتىرلىعىن، ەرلىگىن كورسەتە العان جوق. كولپاكوۆسكيدىڭ سۇرانشىعا جازعان حاتى كەنەسارى ولگەننەن كەيىن بەس جىلدان كەيىن «ءبىز سىزدەردى قورلاتپايمىز، پاتشا اسكەرىن قولداڭدار» دەلىنگەن. كەنەسارى حان ۇرىستەم تورەنى، سىپاتايدى تىڭدامادى دەپ رەنجيسىڭ. سىپاتاي كەنەسارىنىڭ كەگىن جوقتاماي-اق قويسىن، ناعىز قازاق بولسا، ءوزىنىڭ اتالاسى ساۋرىق باتىردىڭ، سۇرانشى باتىردىڭ كەگىن جوقتار ەدى. ەسەسىنە جامبىل جىراۋ جىرلاپ تاريحتا اتىن قالدىردى. سىپاتايدى جىرلامادى.
ەي، اپەندى!
كەنەسارى-ناۋرىزباي كەگىن جوقتاعان البان-سۋاندار بۇعى رۋىنىڭ بورانباي مانابىن ءولتىرىپ، مالىن تالاۋعا سالدى. سەن كەلتىرگەن ولەڭ جامبىل جىراۋدىڭ 1946 جىلى شىققان تولىق جيناعىندا جوق. 1955 جىلى قايتا باسىلىپ شىققان جيناعىنان جامبىلدىڭ سىپاتايعا ارناعان ءمىر وعىنداي بىرنەشە ولەڭدەرىن الدىرتىپ تاستاپ كىرگىزگەن ولەڭدەرىڭنىڭ سيقى تومەندەگىدەي. تۇگەل كەلتىرەيىن ەل ءبىلسىن، وقىسىن، تالقىلاسىن. جىراۋدىڭ ولەڭدەرىمەن سالىستىرسىن.
بارايىن ەندى اياڭداپ سىپاتايعا،
ايتپاي ونى كەتپەيمىن تەگى جايعا.
ۇلى ءجۇزدىڭ تىرەگى - باتىرىم عوي،
ءبىر بولماعان ىعاي مەن سىعايىنا.
قايىرى قاراشىعا سونداي جاقسى،
قاندىرىپ سۋسىنداتىپ قانت پەن شايعا.
بايلىق، باقىت تەك ونىڭ ەرلىگىندە،
ەرلىكپەن ەل نامىسىن بەردى كىمگە؟
كىمىڭ بار سىپاتايداي توڭىرەكتە،
ارعىماق مىنگىزەدى ات كەرەككە.
ەرلىگى مەن جومارتتىعى جاننان اسقان،
پايداسى ءتيىپ جاتىر كۇندە كوپكە.
كىم ماقتاماس قايىرىمدى ەر سىپاتايدى،
داۋلەتىمەن وراعان الاتاۋدى.
قانشا حالىق ارالاپ جۇرسەم-داعى،
جالعاندا كورگەنىم جوق ونداي جاندى.
پاي، پاي! ەرلىك پەن باتىرلىقتى جىرلاعان، وتەگەن، ساۋرىق، سۇرانشىنى ەلگە تانىتىپ تولعاعان جامبىل جىراۋدىڭ اۋزىنان وسىنداي ولەڭدى شىقتى دەۋگە ادام سەنە مە؟ قاي جىرىندا جاكەڭ جارىقتىق «ءشاي ىشكەنىن، ات مىنگەنىن» جىرلاپ ەدى؟
ەي، اپەندىم!
قايتا اينالىپ سوققان قۇيىنداي، قايتا-قايتا ۇيىتقىپ سوعىپ ە. بەكماحانوۆتى قارالاۋدان جالىقپايسىڭ. كەنەسارىنىڭ ءولىمى سىپاتايدان ەمەس، سوعىستى دۇرىس جۇرگىزە الماعاندىعىنان دەيسىڭ. كەنەسارىنىڭ سوعىس جۇرگىزۋ ءتاسىلىن بۇكىل ەۆروپا مويىنداعان. قولىندا وتتى قارۋلارى بولسا، ەڭ ۇزدىك قولباسشى بولار ەدى دەپ قىزىققان. سول كەنەسارىنى قىرعىز قولىنان ولمەگەندە، ورىس اسكەرىنىڭ قولىنان ءولۋى كادىك ەدى دەپ ساۋەگەيسىپ كۇستانالايسىڭ. ولىمگە باسىن تىكپەگەن ادام قولىنا نايزا، قىلىش ۇستاپ سوعىسقا اتتانبايدى. سەنىڭ باباڭ سىپاتاي قۇساپ ءتيىپ-قاشىپ ۇرلىق جاساپ، تاماعىن تويعىزىپ، جاسىرىنىپ ءجۇرىپ، ءار ۇرلىق جاساعان سايىن ءبىر ولەدى. قىرعىزىڭنىڭ سارباعىش رۋىنىڭ مانابى ءادىل، جىلقىعا مازا بەرمەگەن سوڭ، سىپاتايدىڭ بار جىلقىسىن بارىمتالاپ، ءوزىن دە بايلاپ ماتاپ الىپ كەتەدى. سىپاتايدى قۇتقارۋ ءۇشىن سۇرانشى باتىر ءادىل ماناپقا 1862 جىلى ەكى رەت حات جازىپ «ءوز ەركىڭمەن بەرمەيتىن بولساڭ كۇش قولدانامىن» دەپ قورقىتىپ سىپاتايدى دا، وزىنە ءتيىستى مالىن دا قايتارتىپ الادى. سول سۇرانشىعا سىپاتاي نە جاقسىلىق جاسادى؟ سايرامدا قاپيادا قولعا تۇسكەن سۇرانشىعا تۋىسقاندىق كومەك تە كورسەتە العان جوق. ال كەنەسارى حان ۇرلىق جاساتقان جوق. 20 مىڭعا جەتكەن اسكەرىن تاماقتاندىرۋ ءۇشىن سالىق-زەكەت تولەمەگەن بايلاردىڭ، اسىرەسە، سۇلتان، تورەلەردىڭ مالدارىن قارىنداسى بوپاي حانىمعا ايداتىپ الىپ وتىردى. ۇلت-ازاتتىق قوزالىسى جولىنداعى قاتالدىعى ءۇشىن كۇنادان پاك. بايلىعىمىزدان ايىرىلامىز دەگەن تورە - ءوزىنىڭ تۋىستارى كەنەسارى قوزعالىسىن قولداماعانى راس. بىرقاتارى ورىستىڭ بىلىمىنە، تەحنيكالىق ونەرىنە كوڭىل اۋدارىپ وركەنيەتتىككە ۇمتىلدى. ال كەنەسارى دەربەستىگىن، جەكە حاندىعىن، تەرەزەسى تەڭ مەملەكەتتىگىن ساقتاعىسى كەلدى. سول جولدا ءولدى. ءبىر-اق رەت ءولدى.
ەي، اپەندىم!
كەنەسارىنى كاۆكازدىڭ ءشامىل يمامىمەن تەڭەستىرۋگە كەلمەيدى دەيسىڭ. ءشامىلدىڭ ۇستانعان ۇستانىمى بولەك. دىنگە بەرىلگەن ادام. كەنەسارىدا ولسەڭ ءشايىت بولاسىڭ دەگەن سەنىم جوق. كەنەسارىنىڭ رۋحى بيىك. ەگەر جازاتايىم ورىس اسكەرىنىڭ قولىنا تۇسسە «...مەن رەسەيدىڭ وسىنداي الىپ ەل ەكەنىن بىلگەندە، بۇلاي سوعىسپاس ەدىم...» دەگەندى كەنەسارى ايتپايدى. بايبىشەسى كۇنىمجان تۇتقىندا وتىرعاندا دا ايتقان جوق. ءوز باسىنا دا «اجال قىلىشى» تونىپ تۇرعاندا دا قىرعىزداردان كەشىرىم سۇراپ باسىن يگەن جوق. «ءوز ەلىنىڭ ەركىندىگى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىندا ءوزى جۇرگىزگەن اسا اۋىر كۇرەسىن باياندادى. سارىارقانىڭ كەڭ دالاسىن، شايقاستا قازا تاپقان سەرىكتەرىن ەسكە الدى.» ال ەندى باسىمدى شاپساڭ شابا بەر، تەك جانىمدى قيناماي ءوز قىلىشىممەن شاپ دەگەن تىلەك ورىندالادى.
كەنەسارى تۇتقىنعا ءتۇستى دەگەندى ەستىپ، تەزەك تورەنىڭ باسشىلىعىمەن ءبىرىنشى بولىپ البان-سۋاندار اتتتانادى. جولاي كەنەسارىنىڭ ولتىرىلگەنىن ەستىپ، كەكتەنىپ، جولداعى بۇعى رۋىن شاۋىپ، بورانباي ماناپتى ءولتىرىپ، مالىن ايداپ اكەتەدى. ورمان ماناپ ورىس اسكەرىنىڭ كومەگىمەن بۇعى رۋىنىڭ ىستىقكول جاعالاۋىنداعى باي جايىلىمدارىن باسىپ الۋ سوعىسىندا 1855 جىلى قازا تابادى. كەنەسارىنىڭ كيەسى ۇرعان تورەگەلدى ماناپ مالى تالاۋدا، ءوزى قاماۋعا الىنادى. جانتاي ماناپ تا ەكىجۇزدىلىكپەن ورىس اسكەرىنەن پانا ىزدەپ «قىرعىزدارعا سەنگەنشە ماعان سەنىڭىز» دەپ ساتىلسا دا اجال تاپقانىن جامبىل جىراۋ «سۇرانشى باتىر» جىرىندا باياندايدى. قىرعىز ماناپتارىن كەنەسارىنىڭ كيەسى ۇردى دەگەن - وسى.
ە. بەكماحانوۆ ايداروۆا مەن شويىنباەۆتىڭ ت.ب. ارىزىمەن ماسكەۋدىڭ قىسپاعىنا تۇسسە دە، ءوزىن اشىق قۇرباندىققا شالا وتىرىپ، كەنەسارىنىڭ، اعىباي باتىردىڭ ۇلكەن تاريحي پانورامسىن جاساپ كەتتى. كەنەسارىنىڭ دۇنيە تانىمى ەكەۋمىزدىكىنەن جوعارى، ەكەۋمىزدىكىنەن اۋقىمدىراق. سىرىم داتوۆ، تىلەنشى جولامانوۆ، يساتاي مەن ماحامبەت ورىس وتارشىلدارىنا قارسى كۇرەسسە، كەنەسارى ۇلى حانىمىز ابىلايدان قالعان جەر ءۇشىن كۇرەستى. مەملەكەتتىك ءۇشىن كۇرەستى. سەن جازعانداي، «قۇرت-قۇمىرسقا تەرىپ جەپ» ولمەس كۇنى ءۇشىن قىرعىزدارمەن دە، ورىس وتارشىلدارىمەن دە سوعىسقان جوق. يمام ءشامىل قۇساپ «جيھاد» جاريالماسا دا، يمام شامىلدەن ارتىق ىستەر تىندىردى. ءوزىنىڭ «قاسيەتتى سوعىسى» جولىندا باسىن بايگەگە تىگىپ، شەيىت بولدى. قازاق جەرىن تۇپكىلىكتى وتارلاتپاۋعا العىشارتتار جاساپ ءولدى. ەسىمى قازاق حالقى ءۇشىن ۇرانعا اينالدى. بۇگىنگى ەگەمەندىگىمىزدىڭ باستاۋى - كەنەسارى حاننان باستالاتىنى ءسوزسىز. سەن ونى مويىنداۋىڭ كەرەك.
ەي، اپەندىم!
كەنەسارى حاتشىسى سەيداق قوجاعا جازدىرىپ قالدىرعان قۇجاتتى-حاتتارىن وقىعان سياقتىسىڭ. ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنا جازعان حاتىنان مالىمەت كەلتىرىپ كەنەسارىنىڭ ماقسات-مۇراتىن انىقتاپ، جەكە باسى ءۇشىن ەمەس، بۇكىل قازاق ءۇشىن الىسىپ، ارپالىسىپ جۇرگەنىن جازاسىڭ. سويتەسىڭدە، «ولگەن جىلقىنىڭ ەتىمەن» تاماقتاندىرىپ قورلايسىڭ. بۇل قاي مازاعىڭ؟ وزىڭدە ۇيات بار ما؟ سىپاتاي عۇرلى تاماق تاۋىپ جەي الماعانى ما؟
مەنىڭ ەسىمحان، جاڭگىرحان زامانىندا ءومىر سۇرگەن، اسكەرلەرىنىڭ قولباسشىسى بولا بىلگەن كوكبورى كەرنەي بابام تاڭىرگە تابىنۋدان مۇسىلمانشىلىققا كوشىپ جاتقان كەزدە، سوعىس ۇدەپ تۇرعان شاقتا، نامازعا جىعىلعان ساربازدارىنا «قۇدايعا ءوزىڭ ءۇشىن سەن، جاۋىڭدى جەڭۋ ءۇشىن الماس قىلىشتىڭ جۇزىنە، اق نايزانىڭ ۇشىنا سەن» دەگەن ەكەن. مەن قالامنىڭ ۇشىنا، ءتىلدىڭ كۇشىنە سەنەم. بابام ايتقانداي، ءوز قۇديىم ءوز جۇرەگىمدە، ار-يمانىم تازا. تاعى قايتالايمىن، مەنىڭ ەشكىمدە «بەس بەرەسى، التى الاسىم جوق». قۇتىرىنىپ تۇرعان وسى زاماندا ساتقىندىقتىڭ بەتىن اشقىم كەلدى. «كەنەسارى ارداقتى بولسا، سىپاتاي دا قۇرمەتتى» دەپ كەنەسارىمەن سالىستىرعانىڭ قاي ساسقانىڭ؟ كانديدات بولىپ عىلىمي تۇجىرىم جاساعانىڭ وسى ما؟ ەكەۋمىزدىڭ ماقالامىزعا پىكىر بىلدىرگەن 100 دەن استام «قوناقتاردىڭ» 70-80 پايىزى سىپاتايدى ساتقىن دەپ ەسەپتەيدى. ال، سەن سىپاتايدىڭ ارۋاعىنا سىيىنىپ «ءتىلىڭ كۇرمەلىپ، كوزىڭ الاقتاپ قالساسىڭ» دەپ قارعايسىڭ. ەي، اپەندىم، مەن سىيىنىپ وتىرعان كەنەسارى حاننىڭ، اقجولتاي-اعىباي باتىردىڭ ارۋاعى سىپاتايدىكىنەن كەم بە؟ وندا ولار نەسىنە حان، نەسىنە باتىر؟ كەڭەستىك قازاقستاننىڭ ۇلى تاريحشىسى ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ ارۋاعى تاقياڭا تار كەلە مە؟ ارۋاقتاردان قورقاتىن بولساڭ، وسى ۇلىلاردان قورىق. مەن، سەن قۇساپ قارعىس تىلەمەيمىن.
ەي، اپەندىم!
ماعان اقىلدى كوپ ايتىپ سانامدى اشقاندايسىڭ، ەسىمە ەكى شالدىڭ اڭگىمەسى ءتۇسىپ وتىر. ايتا كەتەيىن. «ءۇيسىننىڭ ەكى شالى كەزدەسىپ سالەمدەسىپ تۇرىپتى. ءبىرى - ءسارىۇسىن، ءبىرى - شىمىر. شىمىردىڭ جەتەكتەگەن ءتورت-بەس جاسار بالاسى بار ەكەن. شىمىردىڭ شالى بالاسىنا: ءسارىۇيسىن اتاڭا سالەم بەر دەپتى. سوندا بالا: ءسارىۇيسىندى قىزدان تۋعان دەپ وتىرۋشى ەدىڭدەر عوي، قايتىپ اتا دەيمىن» دەپتى. سول ايتپاقشى قايداعى ءبىر قىرعىزدىڭ جيەنىنە، باتىر بوپ جاۋ شاپپاعان، شەشەن بوپ داۋ شەشپەگەن، بي بولىپ كوش باستاماعان ادامعا تابىنىپ «قۇرباندىق شالىپ، جازدىم-جاڭىلدىم» دەپ كەشىرىم سۇرايتىن نە ءجونىم بار. كىسى ولتىرگەن، ۇرلىق جاساعان جاعدايىم جوق. وسىعان وراي مىنا ءبىر ءتورت تاعاندى دا كەلتىرە كەتسەم ارتىق بولماس.
ەي، اپەندىم! اقىلشى كوپ وسى-اق قيىن،
دۇنيەدە اقىل ايتقىش دوس-اق قيىن.
وگىزدەن ءسۇت ساۋام دەپ اۋرە بولما،
اقىلدىڭ پۇتى دەگەن بەس-اق تيىن.
ارينە، بۇل ولەڭدى كىم جازىپ وتىرعانىن مەنىڭ اپەندىم بىلەدى دەپ ويلايمىن.
"اباي-اقپارات"
