شەگىنىس
بۇل تاقىرىپقا بەكەر بارىپ وتىرعان جوقپىز. قازاقتا «اقىرزامان بولاردا كوردەمشە كوبەيەدى» دەگەن ايان بار. ماسەلە - اقىرزاماننىڭ بولۋ بولماۋىندا ەمەس، كوردەمشەلىك ناۋقاننىڭ بەلەڭ الۋىندا بولىپ تۇر. اتام قازاق ونىڭ الدىن الىپ، تالاي ءتامسىل مەن ءتاسىلدى ۇلتتىق سالت پەن داستۇرگە، ىرىمعا اينالدىرعان.
سونى بولدىرماۋدىڭ ءبىرى - كوپايەلدىك.  بۇل قازاقتىڭ يسلامعا دەيىن ورنىققان جانە رۋحاني زاڭدانعان، داستۇرىنە اينالعان تۋىستىق-قاندىق  تالاپتى قاناعاتتاندىرۋعا ارنالعان دالالىق ينستيتۋتى بولاتىن. كوپايەلدىك ايەلزاتتى كەمسىتۋدەن ەمەس، ونىڭ باستى ميسسياسىن شىنايى دا ءادىل ورناتۋ ءۇشىن ورنىققان قوعامدىق -الەۋمەتتىك زاڭدالعان ناتيجە. سەبەبى، ايەلدىڭ قوعامداعى، مەملەكەتتەگى، ورتاداعى، جانۇيا مەن اۋلەتتەگى باستى مىندەتى مەن قىزمەتى - باتالى دا تازا قاندى، ادال جاندى ۇرپاق كەلتىرۋ. ول - ەركەكتىڭ دە قولىنان كەلمەيتىن جاراتقانعا عانا جاراساتىن جاسامپازدىق قاسيەت!

شەگىنىس
بۇل تاقىرىپقا بەكەر بارىپ وتىرعان جوقپىز. قازاقتا «اقىرزامان بولاردا كوردەمشە كوبەيەدى» دەگەن ايان بار. ماسەلە - اقىرزاماننىڭ بولۋ بولماۋىندا ەمەس، كوردەمشەلىك ناۋقاننىڭ بەلەڭ الۋىندا بولىپ تۇر. اتام قازاق ونىڭ الدىن الىپ، تالاي ءتامسىل مەن ءتاسىلدى ۇلتتىق سالت پەن داستۇرگە، ىرىمعا اينالدىرعان.
سونى بولدىرماۋدىڭ ءبىرى - كوپايەلدىك.  بۇل قازاقتىڭ يسلامعا دەيىن ورنىققان جانە رۋحاني زاڭدانعان، داستۇرىنە اينالعان تۋىستىق-قاندىق  تالاپتى قاناعاتتاندىرۋعا ارنالعان دالالىق ينستيتۋتى بولاتىن. كوپايەلدىك ايەلزاتتى كەمسىتۋدەن ەمەس، ونىڭ باستى ميسسياسىن شىنايى دا ءادىل ورناتۋ ءۇشىن ورنىققان قوعامدىق -الەۋمەتتىك زاڭدالعان ناتيجە. سەبەبى، ايەلدىڭ قوعامداعى، مەملەكەتتەگى، ورتاداعى، جانۇيا مەن اۋلەتتەگى باستى مىندەتى مەن قىزمەتى - باتالى دا تازا قاندى، ادال جاندى ۇرپاق كەلتىرۋ. ول - ەركەكتىڭ دە قولىنان كەلمەيتىن جاراتقانعا عانا جاراساتىن جاسامپازدىق قاسيەت!
كوپايەلدىك - كوشپەلى قوعامنىڭ سوعىسقۇمار تىرلىگىنىڭ ناتيجەسى ەمەس، ول ەڭ اۋەلى اسا بيىك رۋحاني سۇرانىس پەن تالاپتى قاناعاتتاندىرۋ ۇدەرىسىندە پايدا بولعان، اتالىق  جالقىلىق نەگىز بەن انالىق جالپىلىق  نەگىز قاتىسىنا سۇيەنگەن ەجەلگى ىلىمدىك ينستيتۋت. سونىڭ بارىسىندا قازاقتىڭ بايبىشە-توقال قۇرىلىمى ءبىر كىندىكتەن تاراعان ۇرپاققا الالاماي بىردەي قاراۋى جالپىمورالدىق تۇركىلىك ءداستۇرلى تاربيەلىك داعدىعا ۇلاسقان. ارينە، اۋلەتتىك ميسسيانى اتقارا الماعان ءىشىنارا بايبىشە مەن توقال انتاگونيزمى (كۇندەستىك) بۇعان قايشى يدەولوگيا بولا المايدى. ول كەز كەلگەن ۇدەرىستە بولاتىن ازداعان كەمشىلىكتەردىڭ ءبىر كورىنىسى عانا.
اتالعان قازاقى رۋحاني يدەولوگيا داعدارىپ، ءومىردى وگەي ساياسي تۇرپات بيلەگەن كەزدە قازاق ايەلدەرى مەن ەرلەرىنىڭ ساناسىندا بۇل قۇرىلىمعا دەگەن ەكزوتيكالىق كوزقاراس پەن وشپەندى وگەي سانا بوي كوتەرەتىنى تابيعي جايت. دەسەك تە سوڭعى كەزدە كوپايەلشىلدىكتى يسلاممەن بايلانىستىرعىسى كەلەتىندەر دە، ونىڭ الەۋمەتتىك پايداسىن اتاۋشىلار دا ماسەلەگە ءۇستىرت قاراپ كەلەدى. وسىعان ىلىعىپ، نامازعا جىعىلعان بايلاردىڭ ءبىرشاماسى بىرنەشە ايەل الۋعا بەت بۇرعاندارى بار. شىن مانىندە بۇل ۇلتتىق ءۇردىس يسلامعا دەيىن ورنىققان ءارى يدەولوگيالىق جاعىنان ابدەن سىڭگەن، بىراق جاڭا دا سوڭعى مۇسىلماندىقپەن ادەمى رەسميلەنىپ، قاپتالعان ەجەلگى جانتانۋ ماسەلەسىنە قاتىستى تاقىرىپتى قامتىيتىن تۇركىلىك عۇرىپ ەدى.ارينە، كوپايەل الۋ قوعامداعى ءدىني ءارى ۇلتتىق قۇندىلىق رەتىندە مويىندالىپ قويماي، ونىڭ جان جاقتى ۇيلەسىمگە نەگىزدەلگەن كورىنىسى عانا جاعىمدى جەمىس بەرەتىنى تۇسىنىكتى. الايدا، كوپايەلدىك پەن ويناستىقتى شاتىستىرۋ دا قوعامىمىزدا بەلەڭ العان جايت. ەندى سول جاعىنا ويىسايىق.

كوردەمشەتانۋ
ەلدىڭ جاڭاشا قوعام ورناتۋى تۇسىندا، جاڭا دا ەسكى ءۇردىستىڭ بوي كوتەرۋى بارىسىندا جاس استانا پەرزەنتحانالارى العاشقى كوردەمشەلەردى قابىلداي باستادى. بۇل ۇعىمعا لينگۆيستيكالىق جاعىنان مىنا انىقتاماعا يەك ارتىپ قول جەتكىزەيىك.
«قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى»،- الماتى: دايك-پرەسس، 2008. - 968ب.:
كوردەمشە - نەكەسىز تۋىلعان جاس نارەستە، بالا.
كوربالا - كورگەنى جوق، ءبىلىمسىز، نادان، تۇيسىكسىز.

قىسقاسى، كوردەمشە قازاقتىڭ ۇعىمىندا جاقسى ماعىناعا يە ەمەس. شىنتۋايتىنا كەلسەك، ەجەلگى تاڭىرلىك ىلىمگە قاتىستى العاندا، كوردەمشە - جاراتقاننان جان ۇرلاۋ جولىمەن بالا تۋعىزۋ بولىپ تابىلادى.بۇل - جاڭا سەنىمدەردە دە جاڭعىرعان ءىلىم. الايدا، تازا جاندى تاڭىردەن ۇرلاۋ مۇمكىن ەمەس، ونداي جاندار جوعارعى الەمنىڭ قوقىسىنداعى توزاقتان عانا «ۇرلانادى». بىلايشا، ايتقاندا، كوردەمشەگە تازا جان قونبايدى، تازا جان باتا مەن ءارى شىنايى تىلەكپەن عانا ۇشپاقتان كەلەدى دەيتىن ەجەلگى تۇركىلىك ءتامسىل بار. ونى قازاقتىڭ جىرلارىندا تالاي باق پەن بايلىققا كەنەلگەن دالالىق ەليتانىڭ اعىل-تەگىل جىلاپ-سىقتاپ ءجۇرىپ، جالعىز بالاعا يە بولاتىنىنان ۇعامىز. ال، ايۋان قۇساپ، كورىنگەن جەردى توسەك، كورىنگەن قۇشاقتى جار ەتۋ ارقىلى قوناتىن جان كوردەن بۇيىرادى دەگەن ۇعىممەن، قازاق ولاردى كوردەمشە «پارتياسىنا» اۋەلدەن-اق جاتقىزعان. مىنە، جەربەتىلىك تىرشىلىك پەن ءومىر بيلىگىنە سول كورلىك «پارتيانىڭ» يە بولۋىنان الەمدىك ابىزدار مەن عۇلامالار زارەدەي قورىققان. ونداي قادامعا بارعان قاراپايىم ادام مەن ورتاشالار ولىمگە كەسىلگەن، ال بيلەۋشىدەن حالىقتى اجىراتقان، «قازاق شىققان» كەزدەرى دە بولعان. سول سەبەپتى تورەلەردىڭ كىندىگى باقىلاۋدا بولىپ، بالالارى قاتاڭ ءتىزىم مەن باتالى بولۋى قاداعالانعان، ودان تۋىلعان ۇرپاق ەرەكشە قامقورلىق پەن شايتاننىڭ شالىعىنان ساقتاپ وتىرعان. سەبەبى، بيلەۋشى جاراتقاننىڭ جەردەگى وكىلى تانىلعان! سول تالاپتى اياققا باسقان الاياق بيلەۋشىگە ءۇزىلدى-كەسىلدى مويىنسۇنباۋ، حانتالاۋ  سەكىلدى شارالار جۇزەگە اسقان.
قاداعالۋ مەن باقىلاۋ بىرنەشە ينستيتۋتتار ارقىلى جۇزەگە اسىپ، ونىڭ ءبارىن سارالاۋ مەن باعالاۋ ءبىر ماقالاعا سىيمايدى.سول ينستيتۋتتىڭ ءبىرى - كوپايەلدىك. بۇل شارا ايەل الۋشى ەركەكتىڭ بىرجاقتى قۇزىرىمەن بولاتىن ءىس ەمەس، بيلەۋشى بولسا، ابىزدار مەن كوكتىڭ قاس قاباعىن قاراۋشى ءدىندارلاردىڭ، اقساقالداردىڭ باتاسىمەن بولعان، بەرتىن كەلە  وعان قوسا بايبىشەنىڭ كەلىسىمى ماڭىزدى ورىن العان. قازاقتا مۇنىڭ ءبارى جىمداسقان الەۋمەتتىك ۇلگىگە اينالعان ەدى. كۇنى كەشەگە دەيىن ءبىر اۋلەتتە ءبىر شالدىڭ اپالى-ءسىڭلىلى سەكىلدى قوس كەمپىرىنىڭ بولۋى - سول ۇلتتىق ادەپتىڭ كورىنىسى مەن ناتيجەسى بولاتىن.
كوردەمشە تۋعىزۋدىڭ ءوزى - كۇناھارلىقتىڭ ءبىر بەلگىسى جانە توزاققا كانديداتتىقتىڭ نىشانى ءارى سايتان مەن ءليۋتسيفيردىڭ  (ليۋتسي - نۇر، فير - بيلەۋشى) قىزمەتشىسىنە اينالۋ تەتىگى بولىپ تابىلادى. مۇنى ءدىن قاعازعا اينالماي تۇرعاندا -اق، جاراتۋشىعا مويىن بۇرعان اتا-بابا جاقسى بىلگەن ءارى ونىڭ ىرىمىن اياققا باسپاعان.

كوردەمشەلەتۋ ماسەلەسى
كازىرگى قوعامدا كوپايەلدىك تاقىرىبىن العاش كوتەرگەن دەموگراف ماقاش ءتاتىم مىرزا «كوك كورپە» ۇعىمىن قولدانعانى بار.ول كىسى مۇنى حالىقتىڭ دەموگرافيالىق سانىن مولايتۋ كوزى رەتىندە ۇسىندى، بىراق ول جان جاقتى ينستيتۋتقا اينالماعاندىقتان، جالاڭ ۇران بولىپ قالدى. دەسە تە، اقاڭنىڭ اۋىزىنا اللا سالعاندا «كوك كورپە» دەگەندە، كوكتىڭ باتاسى ايتىلىپ تۇرعانىن بىرەۋ ۇقسا، بىرەۋ بىلمەس.
الايدا، بۇل ۇراندى قولعا الماسا دا، ءوزىن ناعىز ەركەك رەتىندە جانە ۇلى سەزىم يەسى ەكەنىن بىلدىرگەن قازاقتا ماڭدايى جارقىراي تۋعان ءبىر ازامات بولدى، ول - قازاقتىڭ ەركە قىزى ماقپال انشىگە رەسمي ۇيلەنگەن زامانبەك ەدى. بىراق بۇنى كوپايەلدىك نۇسقاسى دەۋگە كەلمەيدى. زاكەڭنىڭ العاشقى ايەلىن بايبىشە، ماقاڭدى توقال دەۋگە بولمايدى، سەبەبى، زامانبەك اعا ەكەۋىمەن دە ءوزىنىڭ دارا ءومىرىن بايلانىستىرماي كەشتى جانە ەكەۋىمەن دە اللانىڭ باتاسىمەن ءارى رەسمي تىركەلۋمەن عۇمىر كەشتى! ماقاڭنان تۋعان مەرەي پەرىشتە اللانىڭ دا، اتا-اناسىنىڭ دا باتالى پەرزەنتى! (ەلگە ۇلگى ۇستاعانىمىزعا زامانبەك اعانىڭ رۋحىنان دا، ماقپال زامانداستان دا كەشىرىم سۇرايمىز - ءبارى دە حالىق ساناسىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن عوي!)
«بايبىشە» دەگەندە ونىڭ اسا ماڭىزدى ميسسياسى بار، «توقال» دەگەندە ونىڭ كەمسىتۋ ورنى بار دەۋگە كەلمەيدى. ارقايسىسىنىڭ ومىردە ءوز ورنى بولعان، ول ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى.
قازاقستاننىڭ جاڭا داۋىرىندە كوپايەلدىك تاقىرىپتى قايتا قوزدىرعان دەپۋتات امانگەلدى ايتالى بولاتىن. الايدا، ول كىسى مۇنىڭ تۇپكى سىرىن اشپاي كەلەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ماسەلەنى دەپۋتاتتىڭ اۋىزىنا سالعان 2000 جىلداردان باستاۋ العان ەليتالىق ورتاداعى ويناستىق-كوڭىلدەستىك ءۇردىسىنىڭ قوزا باستاۋى بولار. ال، بۇل ءوز كەزەگىندە ەلدەگى جاڭا استانانىڭ بويى كوتەرۋىمەن جانە الماتىنىڭ «بايبىشەلەر قالاسىنا» اينالۋىمەن بايلانىستى. جاڭا استاناعا بارعان شەنەۋشى ءارى قاناۋشى توپ، ەلدى باسقارۋمەن عانا ەمەس، قازىناعا قول سۇعۋمەن دە شەكتەلگەن جوق، قىز-قىرقىننىڭ قوينىنا قول سالۋمەن دە اينالىستى. ءتىپتى، بۇل كازىر ينتەرنەتكە ءتۇسىپ جاتقان تالاي ماسقارا اقپاردىڭ تاسقىنىنا ۇلاسىپ وتىر...
وسى جولدار اۆتورى جۋىردا ءورىستىلدى ەرمەك دەگەن اقمولالىق قازاق تاكسيست جىگىتتىڭ ءوزىن قوس ايەلدىڭ كۇيەۋى ەكەنىن جانە ەكەۋىنە دە رەسمي ۇيلەنىپ، قاعاز العانىن، ەكەۋىنەن بەس قىزى بارىن ايتقاندا ەستەن تانا جازداعانمەن، ونىڭ قازاقتىڭ بار رۋحاني سالتىن سول كۇيى ساقتاعانىنا ريزا بولدىم. جانە دە ول قىزدارىنىڭ شەشەسى كىم ەكەنىن ايتپايتىنى ءارى قاران قالارلىق ءارى ولاردىڭ قوس انانى بىردەي تۇتۋ تاربيەسى! باسىندا تەرىس قاراعان بۇرىنعى مۇعالىم، ءبىرىنشى قايىن ەنەسى كازىر جانۇيانىڭ ەڭ جاناشىرى كورىنەدى! شاماسى، ونى ءومىردى شالقىپ ءسۇرىپ، شايقاپ ءىشىپ جۇرگەن باي-باعىلانعا جاراتقانيە ۇلگى قىلىپ وتىرعانداي كۇي كەشتىم. مىنە، ءبىز ىزدەگەن كوردەمشەگە جول بەرمەۋدىڭ كەپىلى - باتا مەن كەلىسىم!
اتالمىش تاقىرىپتى ءسوز قىلۋ اسا اۋىر بولسا دا، اڭعال دا پەرىشتەدەي تازا حالقىمىزدىڭ قالپى تازا كۇيىندە قالسا ەكەن جانە اق پەن قارانى اجىراتىپ، تاقىرىپتى تازالىق پەن لاستىقتىڭ الاساپىرانى ەتپەي; ءار قازاق جىگىت پەن قازاق قىزى حالىقتىڭ قۇندىلىعىنا ابايلاپ قاراپ، ونى ءبۇلىنۋ مەن بىلىعۋدىڭ تەتىگىنە ەمەس، جاڭارۋ مەن مولايۋدىڭ زاڭدى دا تابيعي جولىنا قايتا ءتۇسۋدىڭ رەتى دەپ قاراسا دەيمىز.
ويىمىزعا ەندى 10-15 جىلدا بيلىك پەن بايلىققا كوردەمشەلەردىڭ كەلۋى جان شوشىتادى. ولار دۇنيەگە باتاسىز كەلگەنىمەن قويماي، سول ءۇشىن ەل مەن جەردەن كەك الۋ كودىن وياتاتىن بىردەن ءبىر جەكسۇرىندار مەن سۇمىرايلاردىڭ، كوربالالار مەن كورجاندىلاردىڭ پارتياسىنا اينالماي تۇرىپ، قوعامدىق ورتا ەسىن جىيعانى ابزال. سەبەبى، كوز الدىمىزدا كوردەمشەلەر كوزگە ءتۇسىپ، كولبەڭدەي باستادى...
"اباي-اقپارات"