«...الشىن اتا بالاسى -
سۇلتانسيىق، باقسيىق،
حان قىزى ەكەن اناسى،
قاننان كەۋىپ كورگەن جوق،
نايزاسىنىڭ ساعاسى،
ون ەكى اتا - بايۇلى،
جەتى اتالى جەتىرۋ،
ءالىم مەنەن شومەكەي،
حالقىمنىڭ ەدى جاعاسى»
ءسۇيىنباي ارونۇلى

قازاقتىڭ رۋحىن السىرەتىپ، ونىڭ تاريحي ساناسىن ەكسپانسيالاۋ ماقساتىندا ورىس وتارشىلدارى عاسىرلار بويى باعدارلى ءارى بايىپتى ستراتەگيالىق ساياسات جۇرگىزدى. وتار بولعان جۇرتتىڭ تاريحي ساناسىن تۇنشىقتىرىپ، رۋحاني قۇلدىق شەڭگەلىندە شىرماۋ ءۇشىن قۇرىلاتىن نەگىزگى ورمەك - حالىقتى ءوز انا ءتىلى مەن اتا تاريحىنان ماقۇرىم قىلۋ. دەمەك ۇلتتى ماڭگۇرتتىككە باستايتىن ەڭ توتە جول - سول حالىقتىڭ تۋعان ءتىلى مەن تاريحي ساناسىنىڭ كومەسكىلەنۋى مەن ءوشۋى.

ءسوز باسى

«...الشىن اتا بالاسى -
سۇلتانسيىق، باقسيىق،
حان قىزى ەكەن اناسى،
قاننان كەۋىپ كورگەن جوق،
نايزاسىنىڭ ساعاسى،
ون ەكى اتا - بايۇلى،
جەتى اتالى جەتىرۋ،
ءالىم مەنەن شومەكەي،
حالقىمنىڭ ەدى جاعاسى»
ءسۇيىنباي ارونۇلى

قازاقتىڭ رۋحىن السىرەتىپ، ونىڭ تاريحي ساناسىن ەكسپانسيالاۋ ماقساتىندا ورىس وتارشىلدارى عاسىرلار بويى باعدارلى ءارى بايىپتى ستراتەگيالىق ساياسات جۇرگىزدى. وتار بولعان جۇرتتىڭ تاريحي ساناسىن تۇنشىقتىرىپ، رۋحاني قۇلدىق شەڭگەلىندە شىرماۋ ءۇشىن قۇرىلاتىن نەگىزگى ورمەك - حالىقتى ءوز انا ءتىلى مەن اتا تاريحىنان ماقۇرىم قىلۋ. دەمەك ۇلتتى ماڭگۇرتتىككە باستايتىن ەڭ توتە جول - سول حالىقتىڭ تۋعان ءتىلى مەن تاريحي ساناسىنىڭ كومەسكىلەنۋى مەن ءوشۋى.

ءسوز باسى

بەلگىلى يتاليان ويشىلى نيكوللو ماكياۆەلليدىڭ پايىمداۋىنشا، ۇزاق ۋاقىت قۇلدىقتا بولعان حالىق ەلىنە دەگەن قۇشتارلىقتان، وتانسۇيگىشتىك پەن ەلجاندىلىقتان ايىرىلىپ، جالتاق، كونگىش، تىلالعىش، جاعىمپاز بولا باستايدى ەكەن. ماڭدايىنا جەلدەن باسقا ەشتەڭە ءتيىپ كورمەگەن اساۋ دا اردا ءھام ءمارت مىنەزدى تەكتى ۇلتتىڭ تابيعي مىنەزى تەرەڭنەن ويلاستىرىلىپ جۇرگىزىلگەن جىمىسقى ساياسات ناتيجەسىندە بىرتىندەپ سوگىلىپ، ۇلت بولمىسىنا جات جاسقانشاقتىق، جاعىمپازدىق، جارامساقتىق سياقتى جاعىمسىز قاسيەتتەردىڭ سىنالاي ەنۋى - ۇلتتىق رۋحتىڭ سەتىنەۋىنە جول اشتى. ۇلتتىڭ ار-نامىسى اياققا تاپتالدى. كارى تاريح رۋحسىز حالىقتىڭ قارا توبىرعا قالاي اينالعانىن سەزبەي دە قالاتىنىن، تەك رۋحتىنىڭ عانا ءباسى بيىك، ابىرويى اسقاق ەكەنىن سان مارتە دالەلدەدى. بۇعان دەيىن دە بوداۋ زاماننىڭ شىرعالاڭىن بابالارىمىز «كۇلتەگىن» جازۋىندا «بەك ۇلدارىڭ قۇل بولدى، پاك قىزدارىڭ كۇڭ بولدى» دەپ تاسقا ويىپ قاشاعان ەدى. سوندىقتان قازاق قۇدايدان ۇلىنىڭ رۋحتى، قىزىنىڭ قىلىقتى بولعانىن تىلەگەن.
اقيقاتىن ايتساق، ءبىزدىڭ قازاق عاسىرلار بويى قۇلدىق سانا قالىپتاستىرعان جالپاقشەشەي جالداپ مىنەزدەن ەندى-ەندى ارىلىپ كەلە جاتىر. قانشا نامىستانساق تا، ارلانساق تا مۇنى مويىنداعان ءجون. مامانداردىڭ پىكىرىنشە، ۇلت مۇنداي «دەرتتەن» كەمى ءبىر-ەكى ۇرپاق الماسقان سوڭ عانا «ساۋىعا» باستايدى ەكەن. ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق نامىس جولىندا حانى دا، قاراسى دا باسىن بايگەگە تىككەن ءور حالىقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى اتا تاريحىن قايتا پاراقتاپ، ۇنجىرعاسى تۇسكەن ۇلتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ ماقساتىندا بۇلىڭعىرلانا باستاعان ۇلت رۋحىن ىزدەۋگە قايتا كىرىسكەندەي.
مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنىڭ ەڭ ۇلكەن جەمىسى - ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق رۋح بوستاندىعى. ازات ەل ازاماتتارىنىڭ رۋحىن قالاي كوتەرۋگە بولادى؟ بۇل - قازىرگى كۇننىڭ وتە وزەكتى ماسەلەسى. الدىمەن، كوك قۇراقتاي جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان بۇگىنگى جاس بۋىننىڭ ۇلتتىق تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن، الىسقا بارماي-اق، ءوزىمىزدىڭ تۋعان ولكەمىز - كىشى ءجۇز تاريحىنىڭ ەرلىك ءھام باتىرلىق ءداستۇرىن سارالاساق تا جەتكىلىكتى.

«باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق!»

بىرىنشىدەن، داڭعايىر اۋماقتى باۋىرىنا باسىپ جاتقان كىشى ءجۇز حالقى - ش.ءۋاليحانوۆ جازعانداي، باتىرلار ۇرپاعى. كىشىجۇزدىكتەردىڭ بۇلتاقتاتپاي تۋرا ايتاتىن تىك مىنەزى، ورلىگى مەن ەرلىگى التى الاشقا ايان. حالقىنىڭ جاۋجۇرەكتىلىگى مەن الاماندىعىن بارىنەن بيىك قويعان كىشى ءجۇز كوسەمدەرى حان الدىندا جالتاقتاماي، قورعالاقتاماي باتىل سويلەگەن. قاراشاسىنىڭ قامىن كۇيتتەگەن كىشى ءجۇز جاقسىلارىنىڭ وزدەرىنە دەگەن سەنىمدىلىگى سول - حان الدىندا جاسقانىپ-تارتىنباي، وزدەرىنىڭ ءور مىنەزىن كورسەتىپ، ار-نامىسىن جوعارى ۇستاعان. حان بۇيرىعىمەن باس كەتەتىن زاماندا داڭقتى اقىن-جىراۋلارىمىز «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق!» دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستانعان. ءاز-جانىبەك حانعا اسان قايعى: «اي، حان يەم، مەن ايتپاسام بىلمەيسىڭ، ايتقانىما كونبەيسىڭ. شابىلىپ جاتقان حالقىڭ بار، ايماعىن كوزدەپ كورمەيسىڭ. قىمىز ءىشىپ قىزارىپ، ماستانىپ، قىزىپ تەرلەيسىڭ، وزىڭنەن باسقا حان جوقتاي، ەلەۋرەپ نەگە سويلەيسىڭ؟!» دەسە، بي تەمىرگە شالكيىز جىراۋ: «تەڭ اتانىڭ ۇلى ەدىڭ، دارەجەڭدى ارتىق ەتسە، ءتاڭىرى ەتتى» دەيدى، ال ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمنىڭ الدىندا ەش قايمىقپاعان جيەمبەت جىراۋدىڭ: «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم، ەسىم، سەنى ەسىرتكەن، ەسىل دە مەنىڭ كەڭەسىم. ەس بىلگەننەن، ەسىم حان، قولىڭا بولدىم سۇيەسىن، قولتىعىڭا بولدىم دەمەسىن... مەن جوق بولسام، ەسىم حان، يت تۇرتكىنى كورەسىڭ، جيەمبەت قايدا دەگەندە، نە دەپ جاۋاپ بەرەسىڭ؟.. ارقاعا قاراي كوشەرمىن، الاشىما ۇران دەسەرمىن، ات قۇيرىعىن كەسەرمىن، ات ساۋرىسىن بەرەرمىن، الىستا داۋرەن سۇرەرمىن، قاراماساڭ، حانىم، قاراما، سەنسىز دە كۇنىمدى كورەرمىن!» دەۋى جۇرەكجۇتقاندىق. دانالىعىمەن، كورەگەندىگىمەن اتاعى شىققان كىشى ءجۇزدىڭ ايتەكە ءبيى دە «29 رۋدان قۇرىلعان، سانىمەن دە، باتىرلىعىمەن دە بارىنەن اسقان، تاۋەلسىزدىگىمەن داڭقى شىققان كىشى ءجۇز» دەپ ماقتان ەتەدى. مۇنىمەن شەكتەلمەي جاۋگەرشىلىك زاماندا شىڭعىس اۋلەتىنىڭ بەرەكەسى كەتە باستاعانىن كوزىمەن كورگەن كىشى ءجۇز ءبيى قوجابەرگەن داستانىنا جۇگىنسەك: «تورەدەن ايتەكە بي بەزىن دەدى، كەلدى عوي كوسەم سايلار كەزىڭ دەدى، قازاقتى باتىر كوسەم باسقارماسا، بىت-شىت قىلار جاۋ قالماق، سەزىن دەدى. حان-سۇلتان، تورە كۇنى وتكەن دەدى، ولاردان اقىل-ايلا كەتكەن دەدى. قازاعىم ءوزىڭدى-ءوزىڭ تۇتاس ەل قىپ، باسقارار ەندى ۋاقىت جەتكەن دەدى» - دەگەن. ايتەكەنىڭ تورتكۇل تورە اۋلەتىن اشىقتان-اشىق سىناۋى، ولاردان تىكسىنۋىنىڭ باستى سەبەبى - قازاق قاۋىمىن ورگە باستىرۋعا كەلتىرەر كەرتارتپا ۇردىستەرگە باتىل قارسى شىققاندىعىندا. سول سياقتى سىرىم داتۇلى ءوزى باسقارعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن بىلاي دەپ انىقتاسا: «اتاڭا نالەت نۇرالى، ەل جاۋىنا ساتىلدى. حان مەن پاتشا قوسىلىپ، قۋلىقتارىن اسىردى. سۇلتاندار مەن اتامان، ۇلكەندەردى باسىندى. قۇل قىلماقشى ۇلىڭدى، كۇڭ قىلماقشى قىزىڭدى. شوقىندىرماق حالقىڭدى، جويماقشى قازاق سالتىڭدى»، جاڭگىر حانعا ماحامبەت ءوز ويىن: «حان ەمەسسىڭ قاسقىرسىڭ، قاس الباستى باسقىرسىڭ. حان ەمەسسىڭ ىلاڭسىڭ، قارا شۇبار جىلانسىڭ...» دەۋمەن جەتكىزگەن. ال بايماعامبەت سۇلتاننىڭ الدىندا شەرنياز ەش شىمىرىكپەستەن: «-ارجاقتا ارعىنعازى دۇمبىرلەگەن، بايەكە، ەلىڭ بار ما بۇلدىرمەگەن؟ تورە كەتىپ، توبەدە توبەت قالىپ، تۋىپ تۇر ەل باسىنا «بۇل كۇن» دەگەن. كەشەگى يساتايداي ەسىل ەردى، ورىسقا ۇستاپ بەردىڭ ءتىل بىلمەگەن. قازاقتىڭ قارا جۇرتىن بىت-شىت قىلعان، تورە ەمەسسىڭ توبەتسىڭ دىم بىلمەگەن... ەل ۇستاپ، جۇرت بيلەيتىن قىلىعىڭ جوق، حان ەمەس، قاس قاتىنسىڭ مۇندار قۋ باس!» دەپ تولعاعان. جوعارىدا كەلتىرىلگەن جىر شۋماقتارىنىڭ سارىنى ۋاقىت اۋىسقانىمەن جىراۋلار دۇنيەتانىمىنىڭ دەموكراتيالىق ۇستانىمى، حالىقشىلدىعى، مەملەكەتشىلدىگى، شىنشىلدىعى، تۋراشىلدىعى ەش وزگەرمەگەنىن دالەلدەيدى. قازاقتىڭ جىراۋلىق داستۇرىندە ابدەن ورنىققان بۇل ايشىقتار قازاق قوعامىنداعى بيلىك جۇيەسىندە قالىپتاسقان ناقتى دالا دەموكراتياسىنىڭ باستى بەلگىلەرىن انىقتايدى جانە دالا پارلامەنتىنىڭ ءۇنى تىم تەگەۋرىندى ءھام پارمەندى بولعاندىعىن ناقتىلايدى. بۇل جايدى ءا.كەكىلباەۆ «دەموكراتيانىڭ ەڭ باستى قاعيداسى ءبىز ءۇشىن اۋەلدەن قولدانىستا جۇرگەن، تاڭسىق ەمەس نارسە بولاتىن. سوندىقتان قازاقتىڭ قولىنان دەموكراتيا كەلمەيدى، دەموكراتيا قازاقتى قۇرتادى، قازاق دەموكراتيانى قۇرتادى دەگەن جاڭساق. ول - قازاقتىڭ قانىنداعى قۇبىلىس» (كەكىلباەۆ ءا. سىرىم - دالا دەموكراتياسىنىڭ رەفورماتورى دەگەن پىكىرىمەن تولىقتىرا تۇسەدى.

«بەكتەن تۋعان الشىن-دى،
ءبىز ءۇشىن قانعا مالشىندى...»

ەكىنشىدەن، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەستە كىشى ءجۇز جاساعىنىڭ زور ەرلىك كورسەتكەنىن وتكەن عاسىردا كورنەكتى تاريحشىلار م.تىنىشپاەۆ، ە.بەكماحانوۆتار (تىنىشباەۆ م. «يستوريا كازاحسكوگو نارودا»، ا.، 1993, 193-198بب.، بەكماحانوۆ ە. «قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا»، ا.،1994, 104-ب.) سۇيسىنە جازدى. ەدىل قالماقتارىنىڭ ەكپىنىن تەجەپ، ەنتىگىن باسقان ابىلقايىر حان - قازاقستاننىڭ باتىس قاقپاسىن قورعاۋشى رەتىندە ولكە تاريحىنان ويىپ ورىن العان دارا تۇلعا. «اقتابان شۇبىرىندىدان» كىشى ءجۇزدى امان-ەسەن الىپ قالعان كىشى ءجۇز حانى جوڭعار مەن قالماقتىڭ بىرىگۋىنە ۇلكەن توسقاۋىل قويدى. كىشى ءجۇزدىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات بولۋى قازاق حاندىعىنىڭ كەيىنگى تاعدىرىندا ۇلكەن رول اتقاردى. بۇل وتە ءپرينتسيپتى ماسەلە. ەگەر، كىشى ءجۇز تەرريتورياسى ءحVىىى عاسىردىڭ 20-جىلدارى جوڭعار قونتايشىسىنىڭ قولاستىنا قارايتىن بولسا، وندا كەيىن تاۋەلسىزدىك تۋرالى ويلاۋدىڭ ءوزى قيىن ەدى.
1726 جىلى ورداباسىداعى كەڭەستە كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردى بۇكىل قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى ەتىپ حاندار مەن بيلەر ءبىراۋىزدان سايلاعانى ءمالىم. بۇل قۇرىلتاي تۋرالى تاريحي دەرەكتەردە: «اق كيىزگە ورالماعاندىقتان، ابىلقايىر قولباسشىعا ارنالعان بوز ارعىماققا كوڭىلسىز ءمىندى. سوندا دا بۇعان ونىڭ تۋعان اعاسى سانالاتىن جولبارىس تا، ءوزىن ناعىز تورەمىن دەپ ەسەپتەيتىن سامەكە دە قىزعانا قاراپ تۇردى. قاشان دا ءسوزدىڭ عادىلىن ايتۋ كەرەك، ەگەر حانداردان ءبىر قولباسشى سايلانۋى كەرەك بولسا، وندا ابىلقايىردىڭ قولباسشىعا لايىق ەكەنى امبەگە ايان بولاتىن. ويتكەنى اسىنى وتىز ۇلىسىمەن قايتارىپ الۋداعى، ەدىلدەگى قالماقتار شابۋىلىنان قازاقتى قورعاۋداعى، تۇرىكپەندەردىڭ شابۋىلىنا تويتارىس بەرۋدەگى ونىڭ ەرلىگى ۇشان-تەڭىز. ابىلقايىردىڭ جاۋىنگەرلىگى جانىندا اتالعان ەكى حان دا ءجىپ ەسە المايتىن. ابىلقايىر تىم وزىمشىلدىگى بولماسا ەرلىگىن، قازاق قاتتى باعالايتىن» (تاۋاسارۇلى قازىبەك بەك. «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن». -الماتى، 1993. 230-ب.) دەپ ناقتىلانعان. ۇلى قولباسشىمەن تىكەلەي جۇزدەسكەن اعىلشىن سۋرەتشىسى دجون كەستل: «ول زور تۇلعالى، سىمباتتى، اپپاق ءجۇزى قىزىل شىرايلى، ءتۇسى سونداي جىلى كىسى. سونىمەن قاتار زور دەنساۋلىق پەن قايرات-كۇش يەسى، ساداق تارتۋعا كەلگەندە شىنىمەن-اق بۇكىل ۇلتتا وعان تەڭ كەلەتىن كىسى جوق» (كەستل دجون. «1736 جىلى كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىرعا بارىپ قايتقان ساپار تۋرالى». ا.، 1996. 82-ب.) - دەپ حاننىڭ جەكە قاسيەتتەرىن سىلەكەيى اعا دارىپتەگەن.
«نايزاسىنىڭ ۇشى التىن، ءبىرى ەتەك، ءبىرى جەڭ» دەپ بۇقار جىراۋ ايتپاقشى، كىشى ءجۇزدىڭ الامان باتىرلارىن توڭىرەگىنە توپتاستىرا العان ابىلقايىر حان قالاي دا جۇتىلىپ كەتپەۋدىڭ قامىن ويلاعان. ەگەر 1710 جىلى قاراقۇم قۇرىلتايىندا، تاريحشى ن.گ.اپوللوۆانىڭ شامالاۋى بويىنشا، باتىرلاردىڭ ءۇنى باسىم بولسا، 1726 جىلى ورداباسىداعى ۇلى جيىندا بيلەر باستاعان توپتىڭ ءۇنى وكتەمىرەك ەستىلەدى. الايدا، وسى ەكى ۇلى جيىندا دا باتىرلىق پەن بيلىكتىڭ ۇندەستىگىن ىسكە اسىرعان دانالاردىڭ نازارىنىڭ ابىلقايىرعا توقتالۋى بەكەردەن-بەكەر بولماسا كەرەك.
1726 جىلعى قالماققىرىلعان، 1730 جىلعى اڭىراقاي اتالعان ەكى ۇلكەن شايقاستا دا قازاق جاساقتارىنىڭ قولباسشىسى، باس ساردارى كىشى ءجۇز حانى - ابىلقايىر ەدى. ەل بىرلىگى سىنعا تۇسكەن بۇلانتى مەن اڭىراقايداعى شەشۋشى شايقاستاردا نەگىزگى سالماق ساياسي-تەرريتوريالىق اكىمشىلىك بىرلەستىك كىشى جۇزگە ءتۇستى. بۇل جەڭىسكە كىشى ءجۇز وعلاندارىنىڭ قوسقان جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ەش ولشەۋسىز. بۇلانتى مەن اڭىراقايداعى ۇرىستار ەلگە ۇلكەن سەرپىلىس بەردى. م.ماعاۋين «جاسىراتىنى جوق، بۇلانتى مەن اڭىراقايداعى جەڭىستەر بولماسا قازاق ورداسى وسىدان ءبىر عاسىرداي بۇرىن قۇرىپ كەتكەن نوعاي ورداسىنىڭ كەبىن كيەرى ايدان انىق بولاتىن. توقتاۋ كورمەگەن جوڭعار قالماعى بىرەر ەكپىننەن سوڭ ەدىل قالماعىمەن توعىسار ەدى. بۇلانتى مەن اڭىراقاي شەشۋشى شايقاس ەمەس-ءتى، بىراق الاش ۇلىنىڭ عۇمىرىن ۇزاتقان، وعان ەڭ قاجەت كەزىندە تىنىس بەرگەن اسا ەلەۋلى وقيعا بولدى» (ماعاۋين م. «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى». ا.، 1995. 99-ب.), - دەپ ءادىل باعاسىن بەردى. ءجۇز جيىرما شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان بايتاق دالادا بولعان اتاقتى اڭىراقاي شايقاسىنىڭ تاريحي ماڭىزى مەن وسى ۇلى جەڭىستىڭ باس ساردارى مۇحاممەد قازى ءباھادۇر ابىلقايىر حاننىڭ سىن ساعاتتاعى شەشۋشى ءرولى وتاندىق تاريحنامادا ءالى كەڭىرەك ناسيحاتتالماي جۇرگەندىگى الاڭدارلىق نارسە.

«نايزاسىنىڭ ۇشى التىن، ءبىرى - ەتەك، ءبىرى - جەڭ»

ءحVىىى عاسىردا ورتالىق شىعىستا حالىقارالىق ساياساتتىڭ نەگىزگى كۇشى رەسەي يمپەرياسى ەدى.ۇلت باسىنا تۋاتىن ابىگەردىڭ قايدا جاتقانىن ارىدەن ويلاعان ابىلقايىر حان پەتەربور سارايىمەن جاقىنداسۋ ارقىلى قازاق مەملەكەتتىلىگىن ورتالىقتاندىرۋعا ۇمتىلدى. بۇل جاعداي قازاق قوعامىنداعى ساياسي كۇشتەردىڭ ءوزارا الاۋىزدىعىن تەرەڭدەتە ءتۇستى. پاتشا ۇكىمەتى قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ ءوزارا الاۋىزدىعىن شەبەر پايدالانىپ، اكىمشىلىك جانە ساياسي شارالار ارقىلى باتىس اۋداندارىن وتارلاۋىن جەدەلدەتتى. تۇيىقتان شىعار جول ىزدەگەن ابىلقايىر ورىس شەكارالارىنا شابۋىلدى كۇشەيتتى. ورىس تۇرعىندارىنىڭ ءجيى تۇتقىنعا الىنۋى بارىنەن بۇرىن ورىنبور اكىمشىلىگىنىڭ بۇيىرىنە شانشۋداي قادالدى. پ.رىچكوۆتىڭ مالىمەتتەرىنە جۇگىنسەك، 1742-1748 جىلدار ارالىعىندا قازاقتاردىڭ قولدارىندا 1182 ورىس تۇتقىندارى بولعان (رىچكوۆ پ.ي. «توپوگرافيا ورەنبۋرگسكايا»، س-پ.، 1762. 158, 191ب.).
كىشى ءجۇز دالاسى ەجەلدەن ەلدىڭ شەتىندە، جەلدىڭ وتىندە تۇرعان ولكە رەتىندە وتارشىلدىقتىڭ اياۋسىز القىمداعان ايماقتارىنىڭ ءبىرى; كىشى ءجۇزدىڭ ءبىرىنشى بولىپ رەسەيگە قوسىلۋى مۇندا، وتارلىق ەزگىنىڭ العاشقى اۋىرتپالىعىن دا الا كەلدى. ايگىلى ماحامبەت باتىر: «ەدىل ءۇشىن ەگەستىك، جايىق ءۇشىن جانداستىق، قيعاش ءۇشىن قىرىلدىق، تەپتەر ءۇشىن تەبىستىك»،- دەپ تەبىرەنسە، اقىن مۇرات موڭكەۇلى ءوزىنىڭ «ءۇش قيان» دەگەن داستانىندا: «ەدىلدى تارتىپ العانى، ەتەككە قولدى سالعانى. جايىقتى تارتىپ العانى، جاعاعا قولدى سالعانى. ويىلدى تارتىپ العانى، ويداعىسى بولعانى. قونىستىڭ بارما قالعانى»، - دەپ كۇڭىرەندى.
قازاقستاننىڭ شەكارالىق ايماقتارىندا ەلىمىزدىڭ باسقا وڭىرلەرىنە قاراعاندا وتارلاۋ ساياساتى قارقىندى ءجۇردى، وتارشىلدىق بولمىسقا، تۋعان ەلدىڭ تالانۋىنا شىداماعان كىشى ءجۇز جەرى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ قىزۋ وشاعىنا اينالدى. قازاق تاريحىنىڭ وسى كەزەڭىن ح.دوسمۇحامەدۇلى «كىشى ءجۇزدىڭ ءجۇز جارىم جىلداي تاريحى قانمەن جازىلعانداي بولدى» (دوسمۇحامەدۇلى ح. «يساتاي-ماحامبەت»، ا.، 1991. 6-ب.), - دەپ پايىمدادى. ءحVىىى-ءحىح عع. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىل وزبىرلىعىنا قارسى قازاقستاندا بولعان 300-گە جۋىق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ دەنى باتىس ءوڭىردىڭ ەنشىسىندە ەكەنىن تاريحي دەرەكتەر دالەلدەيدى. ورتا ءجۇز، اسىرەسە كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ 1773-1775 جج. ە.پۋگاچەۆ باستاعان شارۋالار سوعىسىنا قاتىسۋى، 1783-1797 جج. سىرىم داتۇلى، 1805-1823 جج. قاراتاي نۇرالىۇلى، 1815-1821 جج. ارعىنعازى ابىلعازىۇلى باستاعان كىشى جۇزدەگى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر، 1827-1829 جج. قايىپقالي ەسىمۇلى باستاعان بوكەي ورداداعى قوزعالىس، ءحىح عاسىردىڭ 20-30 جج. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلىق ساياساتىنا قارسى كىشى جۇزدەگى جولامان تىلەنشىۇلى باستاعان نارازىلىق، 1836-1838 جج. يساتاي تايمانۇلى مەن ماحامبەت وتەمىسۇلى باستاعان ىشكى (بوكەي) ورداداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس، 1847-1858 جج. ەسەت كوتىبارۇلى باستاعان كوتەرىلىس، 1856-1857 جج. سىر بويى قازاقتارىنىڭ جانقوجا نۇرمۇحامەدۇلى جەتەكشىلىك ەتكەن باس كوتەرۋى، 1868-1869 جج. سەيىل تۇركەباەۆ پەن بەركىن وسپانوۆ باسقارعان ورال، تورعاي قازاقتارىنىڭ، 1870 ج. يسا تىلەنبايۇلى مەن دوسان ءتاجىۇلى باسقارعان ماڭعىستاۋداعى وتارشىلدىققا قارسى كۇرەس - 1916 جىلعى باتىس قازاقستان اۋماعىنداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسپەن جالعاسىپ جاتتى.
اقتوبە وكرۋگىنىڭ ىرعىز، قارابۇتاق اۋداندارىنا دەيىن تاراعان 1930 جىلعى 25 اقپانداعى ساربازدار كوتەرىلىسى (رەسمي قۇجاتتاردا «ىرعىز كوتەرىلىسى» دەگەن اتپەن بەلگىلى), اداي وكرۋگىندەگى 1929-1932 جىلدار ارالىعىنداعى بىرەسە توقتاپ، بىرەسە قايتا جاندانىپ وتىرعان قازاق شارۋالارىنىڭ قارۋلى قارسىلىعىندا وسى ساناتقا جاتقىزۋعا بولادى.
كىشى ءجۇز دالاسىندا لاپىلداي جانىپ جانىپ جاتقان ءورتتى ەلەستەتەتىن بۇل ۇلت-ازاتتىق كۇرەس تىزبەگى حVIII عاسىردىڭ 40-جج. ابىلقايىر حان باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ زاڭدى جالعاسى ەدى. ەلجاقسىلارىنىڭ ماقساتى - قايتكەندە دە قازاق مەملەكەتتىلىگىن ساقتاۋ، ەلدىڭ، جەردىڭ تۇتاستىعىنان ايىرىلماۋ ەدى.

رۋحى جاسىماعان ولكە

قانشا عاسىر جانىشتالسا دا رۋح سەلەكتسياسىنىڭ زاڭى تەگى اسىل تەكتىلەردى سان مارتە تاريح ساحناسىنا الىپ شىقتى. ۋاقىت تەكتىلىكتىڭ تامىرىن تۇبىرىمەن جويىپ جىبەرۋ ەش مۇمكىن ەمەس ەكەنىن دالەلدەدى.

كۇنباتىس الاش-وردا

1917 جىلى پاتشالى رەسەيدە بيلىك كەڭەستەرگە ءوتتى. ۇكىمەت وزگەرگەنىمەن، وتارشىلدىق ساياسات وزگەرمەدى. قازاقستان وتار بولىپ كەلدى جانە سولاي بولىپ قالدى (س.سادۋاقاسوۆ). ايماقتاردا ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس ءۇزىلىسسىز جالعاسىپ جاتتى. حح عاسىردىڭ باسىندا قالامىن قارۋعا تەڭەگەن «الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ جاڭا شوعىرى ۇلتتىق مۇددەنى تۋ ەتىپ، تاريح ساحناسىنا كوتەرىلدى.
ۋفادا ورتالىق الاش-وردا ۇكىمەتىنىڭ 1918 جىلعى 11 قىركۇيەكتەگى ماجىلىسىندە ويىل ءۋالاياتىنىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى تاراتىلىپ، ونىڭ ورنىنا الاش اۆتونومياسىنىڭ باتىس بولىگىن باسقارۋ جونىندەگى بولىمشە قۇرىلدى. ونىڭ توراعالىعىنا ج.دوسمۇحامەدوۆ سايلاندى. كۇنباتىس الاش-وردا - حح عاسىردىڭ باسىندا باتىس قازاقستان ايماعىندا ورناعان ۇلتتىق-مەملەكەتتىك پىشىمدەگى اۆتونوميالىق قۇرىلىم بولىپ قالىپتاستى. وكىنىشكە وراي بۇل بالاۋسا مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى كەڭەس وكىمەتى جورگەگىندە تۇنشىقتىرۋعا اسىقتى جانە سولاي بولدى دا. باتىس الاش-وردانىڭ مەملەكەتتىك، ازاماتتىق تاريحى تىم قىسقا بولعانىنا قاراماستان (578 كۇن), الدىڭعى زيالى اعا بۋىن وكشەسىن باسىپ كەلە جاتقان كەيىنگى تولقىنعا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ بولاشاق باعدارىن ايقىنداپ كەتتى.
جاڭاقالا كوتەرىلىسى
اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋدىڭ ستاليندىك ۇلگىسى شارۋالاردىڭ قاتتى قارسىلىعىن تۋعىزدى. 1929-1931 جىلدارى قازاقستاندا قارۋلى قارسىلىقتار تولقىنى بولىپ ءوتتى. اۋىل شارۋاشىلىعىن جاپپاي ۇجىمداستىرۋ جىلدارى لاڭكەستىك ارەكەتتەردى، ءورت سالۋلاردى ەسەپتەمەگەندە، رەسپۋبليكا اۋماعىندا 372 جاپپاي تولقۋ مەن كوتەرىلىس ورىن الدى. سولاردىڭ ءبىرى - جاڭاقالا كوتەرىلىسى. رەسمي قۇجاتتارعا «جاڭاقالا كوتەرىلىسى» دەگەن اتاۋمەن ەنگەن شارۋالار تولقۋىنا بىلتىر 80 جىل تولدى. وعان جاڭاقالا اۋدانى جانە وعان جاقىن جاتقان اۋدانداردىڭ تۇرعىندارى قاتىستى. 1931 جىلى كوكتەمدە جاڭاقالا اۋدانىن تۇگەل دەرلىك قامتىعان قارۋلى كوتەرىلىس كۇشپەن باسىلدى. كوتەرىلىستى باسۋ كەزىندە 360 ادام تۇتقىندالىپ، ولاردىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. تەرگەۋ كەزىندە 71 ادام قازا بولسا، 160 ادام قىلمىسى انىقتالماي بوساتىلادى. وگپۋ جانىنداعى ۇشتىكتىڭ قاۋلىسىمەن 1932 جىلى 25 اقپاندا 129 ادام ءارتۇرلى مەرزىمگە كونتسلاگەرگە ايدالادى (رىسبەكوۆ ت.ز. «وسكەن ولكە تاريحى». ورال، 1997. 130-ب.). ىلە-شالا باستالعان 1937 جىلعى قانقۇيلى جازالاۋ ءبىر بۋىندى باۋداي تۇسىرگەنىمەن، الدا بوستاندىق ءۇشىن كۇرەستىڭ جاڭا تاسىلدەرىن مەڭگەرە باستاعان قايسار رۋحتى جاس تولقىن ءپىسىپ-جەتىلىپ كەلە جاتتى.
قازاق حالقىن قورعاۋشىلار وداعى
باتىس قازاقستان وبلىسى كولەمىندە عانا بەلگىلى بولعان بۇل وقيعانى رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى ءالى تولىق بىلە بەرمەيدى. تاڭدانارلىعى - جالپاقتالدىق جالىندى جاس عۇبايدوللا انەسوۆ 40-جىلداردىڭ باسىندا قازاق حالقىنا تاۋەلسىزدىك الىپ بەرۋدى ماقسات ەتىپ، وسى ويىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ جالپاقتال اۋىلىندا «قازاق حالقىن قورعاۋشىلار وداعى» دەپ اتالاتىن انتيكەڭەستىك جاسىرىن ۇيىم قۇردى. اراسىندا ورال پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ 6 ستۋدەنتى بولعان بۇل جاستار ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى 17 مەن 23 جاستىڭ اراسىنداعى بالعىن، زەرەك، بوزداق جاستار بولاتىن. ولار 14 ەدى. اتالعان ۇيىم نەبارى 7 اي ءومىر ءسۇردى. سودان كەيىن ولار نكۆد-نىڭ قاراۋىنا ءىلىنىپ، ءبارى دە ۇستالىپ، سوتتالادى. ال ۇيىم باسشىسى ع.انەسوۆ 1943 جىلى 19 جاسىندا ورال قالاسىنداعى نكۆد تۇرمەسىندە اتىلعان. ون توعىز جاسىندا وققا بايلانعان وعلاننىڭ ەڭ سوڭعى ايتقان ءسوزى: «جاساسىن قازاق حالقى، قازاق ەلىنىڭ بوستاندىق الاتىنىنا كامىل سەنەمىن!» بولىپتى.
باتىسقازاقستاندىقتار ستالينگراد شايقاسىندا
بىزدىڭشە، ولكە تاريحىنداعى ەرلىك ءھام باتىرلىق ءداستۇردى دارىپتەيتىن تاعى ءبىر جارقىن بەتتەردىڭ ءبىرى - باتىسقازاقستاندىقتاردىڭ 1942 جىلدىڭ كۇزىندە ستالينگراد تۇبىندەگى كەسكىلەسكەن ۇرىستارعا قاتىسۋى. اۋقىمى جاعىنان ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ستالينگراد شايقاسىنىڭ وتتى جالىنى باتىس قازاقستان دالاسىن دا شارپىدى. باتىس قازاقستان ستالينگارد وبلىسىمەن 500 شاقىرىم بويىنا شەكارالاس جاتقان ەدى. وسىعان بايلانىستى باتىس قازاقستان - ستالينگراد مايدانىنىڭ ەڭ جاقىن تىلى بولدى. ەگەر ستالينگراد تۇبىندە نەمىس اسكەرلەرى جەڭىسكە جەتسە، ۇلى وتان سوعىسى قارساڭىندا گەرمانيادا قۇرىلعان «اربايتەگەماينشافت تۇركىستان» اتتى جوعارى بارلاۋ مەكتەبى دايىنداعان «ۇلكەن تۇركىستانعا» جول اشىلاتىن ەدى. دەمەك، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى تۇبەگەيلى بەتبۇرىسقا شەشۋشى ۇلەس قوسقان ستالينگراد شايقاسىنىڭ شەجىرەسىنە باتىسقازاقستاندىقتار دا وزدەرىنىڭ ۇمىتىلماس ەرلىك بەتتەرىن قوستى.
ءبىر عانا مىسال: سۇراپىل سوعىستىڭ باسىندا گۋرەۆ (اتىراۋ) وبلىسى، قىزىلقوعا اۋدانىنداعى تەڭدىك دەگەن ءبىر كولحوزدان ءبىر كۇندە ءبىر ءجۇز ون ءبىر ادام مايدانعا اتتانعان; سودان ءبىر قولىن وققا جۇلدىرىپ، ءبىر عانا قابەن كەرەەۆ دەگەن جاۋىنگەر ءتىرى قايتىپ ورالعاندا، قالعان 110 قازاق ستالينينگراد تۇبىندە ەرلىكپەن قازا تاپقان. ءدال وسى حال باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بارلىق جەرىنە تۇگەل ورتاق تاعدىر ەدى. قىسقارتىپ ايتقاندا، ستالينگراد شايقاسىنداعى باتىس قازاقستان جىگىتتەرىنىڭ ەرلىگى ءالى دە ءوز زەرتتەۋشىسىن كۇتۋدە. كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلگەن شىعىستىڭ قوس جۇلدىزى ءا.مولداعۇلوۆا مەن م.مامەتوۆانىڭ جانە كەيىن حالىق قاھارمانى بولعان ح.دوسپانوۆانىڭ دا وسى ولكەدەن شىعۋى كەزدەيسوق ەمەس.
ورالداعى قىركۇيەك وقيعالارى

ۋاقىت جىلجىدى، ۇرپاق الماستى. وتارشىلدىق جۇيەنىڭ وزبىرلىعىنا قارسى كۇرەستى ءوز موينىنا العان، تاۋەلسىز ەل مۇراتىن كوزدەگەن جاڭا تولقىن پايدا بولدى. 1991 جىلى قىركۇيەكتە ورالداعى جايىق كازاكتارىنىڭ جۇگەنسىز قيمىلى جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ اشىق نارازىلىعىن تۋعىزىپ، بۇل وقيعا تاريحقا «قىركۇيەك وقيعالارى» رەتىندە ەندى. بۇل جونىندە وقۋلىقتا: «...ورال كازاكتارى باسشىلارىنىڭ 1991 جىلى قىركۇيەكتىڭ 15-ىندە وزدەرىنىڭ پاتشا مەن وتانعا قىزمەت ەتۋىنىڭ 400 جىلدىعىن مەرەكەلەۋگە شەشىم قابىلداۋى مۇلدەم تۇسىنىكسىز بولدى. ولار قالانىڭ ورتالىق الاڭىندا كەرمە ۇران كوتەرىپ، ميتينگىلەر ۇيىمداستىردى. كەز-كەلگەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ابايسىز ءىس-ارەكەتى قاسىرەتكە اينالۋى مۇمكىن ەكەندىگىنە ورالداعى وقيعالار تاعى كوز جەتكىزدى»، - دەلىنگەن (نۇرپەيىسوۆ ك. ت.ب. «قازاقستان تاريحى»، 11 سىنىپ. ا.، 1997). قىزىل يمپەريانىڭ قىلىشىنان قان تامعان زاماندا جەرگىلىكتى ازاتتىق ەليتاسىنىڭ (امانجول زينۋللين، ايسۇلۋ قادىرباەۆا، مۇنايدار بالمولدا، ت.ب.) «بۇعىپ قالماي» بەيبىت شەرۋشىلەرگە جەتەكشىلىك ەتۋى كوزسىز ەرلىك ەدى. ۇلكەن جانجالعا اينالا جازداعان ساياسي ءمانى زور بۇل وقيعا وتان تاريحىنان لايىقتى باعاسىن السا ەكەن دەيمىز.

توبىقتاي ءتۇيىن
سونىمەن كىشى ءجۇز قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ەرلىگىمەن، جاۋجۇرەكتىگىمەن داڭققا بولەنگەن ۇلىس. حالىق اۋزىنداعى «...كىشى ءجۇزدى نايزا بەر دە، جاۋعا قوي» دەگەن ءتامسىل الشىننىڭ تاريحي-ەتنومادەني، گەوساياسي سيپاتىن، مەنتالدىق بولمىسىن اڭعارتادى. قازاق ەلىنىڭ بىرلىگىنە، جەرىنىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ بۇلتى تونگەن شاقتا ابىلقايىر ءباھادۇر باس قولباسشى سايلانىپ، ءجالاڭتوس باتىر قول باستاپ كەلگەنى بەلگىلى. قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋدا، ونى باتىستا قاسىم حان زامانىنداعى قازاق مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىنا دەيىن ۇلعايتۋ جولىندا كىشى ءجۇزدىڭ ەرەكشە ءرول اتقارعانىن ايتقان ابزال. «ءسوز اتاسى» مايقى ءبيدىڭ: «بەكتەن تۋعان الشىن-دى، ءبىز ءۇشىن قانعا مالشىندى، ىرگەڭە جاۋىڭ كەلگەندە، سىلتەيتىن نايزا-قامشىڭ-دى» دەگەن شۋماعىنىڭ استارىندا تەرەڭ ماعىنا جاتىر.
ماقالانىڭ ماقساتى ءبىر قازاقتى جىك-جىككە ءبولىپ، ارزان داۋعا ۇرىنۋ ەمەس، كەرىسىنشە جالپاق قازاق مويىنداعان كىشى ءجۇزدىڭ جاۋىنگەرلىك تاريحىنىڭ كومەسكى بەتتەرىنە ساۋلە ءتۇسىرۋ، بۇل ايماقتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە نازار اۋدارۋ. تاۋەلسىزدىك كوكتەن تۇسكەن قۇدىرەتتىڭ سىيى ەمەس، بابالارىمىزدىڭ ازاتتىق جولىندا باسىن بەرگەن سان عاسىرلىق كۇرەسىنىڭ ناتيجەسى ەكەنىن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ. قازىرگى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى وزەگى بولىپ وتىرعان «قارا التىن» قورىنىڭ مول مولشەرى باتىس وبلىستاردا جاتقانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. دەمەك قويناۋى قازىناعا تولى قاسيەتتى مەكەندى مۇراعا العان بۇگىنگى ۇرپاق اتا-بابا ارۋاعى الدىندا قارىزدار.
تۇيىندەي كەلگەندە، باتىس قازاقستان تاريحىن تۇتاس قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىنان ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. باتىس قازاقستان ءوڭىرىنىڭ تاريحى - قازاق حالقى تاريحىنىڭ ءبىر قۇرامداس بولىگى. سوندىقتان وتان تاريحىنا سۇبەلى ۇلەس قوساتىن دا جالپى قازاقتىڭ ءبىر بولىگى كىشى ءجۇز، سونىڭ ىشىندە باتىس قازاقستان ايماعىنىڭ جۇرتى بولماق.
جاڭابەك جاقسىعاليەۆ،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
ورال قالاسى
"اباي-اقپارات"