اۋىلداردا ۇل بالالاردى توقتاتىپ الىپ، قىزىق ءۇشىن «ءاي قىز، توقتا، ماحاباتىڭ جوقپا؟ مەن ساعان تيسپەيمىن، ماڭدايىڭنان ىيىسكەيىن» دەگەن سوزدەردى ايتقىزعاندا، ءتىلى ەندى شىعا باستاعان بالا «ءاي قىج، توقتا، ماقاباتىڭ جوقپا؟ مەن شاعان تيشپەيمىن، ماڭدايىڭنان ىيىشكەيىن» دەپ قايتالايتىن. بالالار «ح»نىڭ ورنىنا «ق»نى، «س»نىڭ ورنىنا «ش»نى قولدانىپ تۇراتىن.

****          ****          ****

ءتىل عالىمدارى ءبىر ءتىلدى زەرتتەگەندە باسقا ءتىلدى بىلمەيتىن ادامدى ارنايى تاۋىپ الىپ، سول ادامنىڭ ءتىل قولدانىسىن نەگىز ەتىپ زەرتتەيدى، ءوز انا تىلىمەن قوسا باسقادا ءتىلدى مەڭگەرگەن ادامنىڭ دىبىس پەرنەسى وزگەرىسكە ۇشىرايتىندىقتان، جارامسىز بولىپ شىعادى. تىلىمىزگە ءالىپبي تۇزگەندە ەرتەرەكتەگى، وزگە تىلدەردىڭ ىقپالىنا ۇشىراي قويماعان كەزدەردەگى سويلەۋ داعدىمىزدى نەگىز ەتۋىمىز كەرەك. اۋىلداعى اعا بۋىندارىمىز «ۋران»دى «ۇران»، «ۋنيۆەرسيتەت»تى «ۇنىۋەرىستەت»، «حاركوۆ»تى «قاركوپ»، «راحمەت»تى «راقىمەت»، «داستارحان»دى «داستارقان» دەيتىن، ەگەردە «قالاي جازىلسا سولاي وقىلۋى كەرەك» قاعيداسىنا تىم قاتىپ -سەمىپ الماعان بولساق، قازەكەڭ «ۋنيۆەرسيتەت» بولىپ جازىلىپ تۇرعاندى «ونەر-ىستەت» دەپ تە ايتا الار ەدى، بەينە ورىس تىلىندە «مولوكوم» دەپ جازىپ «مالاكوم» دەپ ايتا بەرەتىنى سىياقتى. «ءبىر دىبىسقا ءبىر ءارىپ» ۇستانىمى بەينە ءوسىپ – ءونىپ تۇرعان اعاشتى سۋرەتكە الىپ العانمەن ۇقساس، بۇتاقتارى شايقالسا دا، جاڭا بۇتاق ءوسىپ شىقسادا شەكتەپ تۇرعىسى كەلەدى. ال، ا.بايتۇرسىنۇلى بۇنداي شەكتەۋدى بۇزىپ تاستاعان، ا.بايتۇرسىنۇلى قاعىيداسىندا «وتە» ءسوزى «وتە» بولىپ جازىلعان، قۇرامىنداعى «ە» دىبىسىنىڭ ىقپالىمەن «وتە» بولىپ وقىلا بەرگەن، «كول» ءسوزى دە سونداي، «كول» بولىپ جازىلىپ «كول» بولىپ وقىلا بەرەتىن ەدى. «ۋ»دى «u»، «ق»نى «x» ارىبىمەن بەرەر بولساق، وسى قاعيداعا سالعاندا «uran» «universitet» «xarkov» «raxmet» «dastarxan»دەپ جازىپ «ۇران» «ۇنىۋەرىستەت» «قاركوپ» «راقىمەت» «داستارقان» دەپ قازاق ءتىلىنىڭ اسىلگى تابيعاتىن ساقتاي وتىرىپ وقۋعا جول اشىلار ەدى.  

****          ****          ****

Qazaqytoi.kz سايىتىندا مىناداي ءسوز بەرىلىپتى: ماحاببات — اللانىڭ ادامدارعا تارتقان ۇلكەن سىيى. «ماحابباتسىز دۇنيە بوس» (اباي). ماح —كونە لاتىن تىلىندە دە، كونە پارسى تىلىندە دە ۇلكەن دەگەن ءسوز ەكەن. ال اببات — قۇدايشىل دەگەن ماعىنا بەرەدى. وتكەن داۋىرلەردە موناستىرلاردا قىزمەت ەتكەن قۇدايشىلداردى ابباتتار دەپ اتاعان. وسى سوزدە شىندىق بار سياقتى.

بۇندا «ماح» ءسوزى «ۇلكەن» دەگەن ماعانادا ەكەندىگىن ايتىپتى، «ح» دىبىسىنىڭ قازاق تىلىندە «ق» بولاتىنى جوعارىدا ايتىلدى، ەندەشە تىلىمىزدەگى «ماقتان، ماقتاۋ» سوزدەرىنىڭ «ماق» ءتۇبىرى وسى «ۇلكەن» دەگەندى بىلدىرەتىن «ماح» ءسوزى دەپ ايتا الامىز، سوندا «ماقتاۋ» دەگەنىمىز «ۇلكەندەتۋ، زورايتۋ، ءىرى ەتۋ» بولىپ شىعادى، بىرەۋدىڭ كوڭىلىن مارقايتۋ، ءوسىرۋ ءۇشىن «ماقتاۋ» كەرەك، ءوزىن كەسەك، ەرەك ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەن ادام ماقتانادى. «ماقسات» ءسوزى دە وسىنداي، ياعني «كوڭىلگە تۇيگەن ۇلكەن نىسانا، ويعا العان ءىرى جوبا» دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر، ادام ەسىمى «Maxim» (ورىسشا ماكسيم) بىزشە «ماقسات، اسقار» دەگەن ادام اتتارىنا سايكەس كەلەدى. جالعاستى ىزدەنەر بولساق ماعاناسى ءالى دە اشىلا قويماعان «مىقتىڭ ءۇيى» ەسىمىزگە ورالادى، بىراقتا «مىق»پەن «ماق»تىڭ بايلانىستىراتىن دەرەككە قاۋقارىمىز جەتپەدى.

ماتەماتيكا، فيزيكا ءتارىزدى ءتۇرلى - ءتۇرلى عىلىم سالالارىندا قولدانىلاتىن «ەڭ ۇلكەن شاما» دەگەندى بىلدىرەتىن «max» تەرمينى دە وسى «ماق» پەن بىردەي تىلىمىزدە بۇرىننان بەرى بار بولىپ شىعاى، سونىمەن «ح» تاڭباسىنىڭ بولمىس – ءبىتىمىن قۋارلاي كەلە، تىلىمىزدەگى «ق» دىبىسىنا ەڭ لايىقتىسى وسى «x» ءارىبى دەپ تانىدىق، ال، «q»نىڭ بوساعان ورىنىن «ع» دىبىسىنا بەرسە دەيمىز، سوندا «گ» بولىپ وقىلىپ كەتۋگە شاق تۇرعان «ǵ» تاڭباسىنىڭ قاجەتى قالمايدى. 

****          ****          ****

قازاق تىلىندە ەكى داۋىستى دىبىس قاتار كەلگەندە، ءبىرى قىسقارىپ ايتىلادى، مىسالى، قارا اعاش ---- قاراعاش، بۇل ءتىل تابيعاتى. تابيعي زاڭدىلىقتى جاساندى تەوريامەن وزگەرتۋگە ۇرىنۋعا بولمايدى، «juuǵا، quuǵا» دەگەندەر «جۋعا، قۋعا» بولىپ وقىلىپ جاتسا، جوبانىڭ ءاۋ باستان جىبەرگەن جەتەرسىزدىگى بولىپ سانالادى. جازۋىمىزدى ا.بايتۇرسىنۇلى قاعيداسىنا قايتا ورالتتىپ، سوزدەردى ەتيمونعا سايكەس جازىپ، بۋىنعا دۇرىس بولسەك ۇتارىمىز كوپ بولاتىنىن بۇدان بۇرىنعى ماقالالارىمىزدا ءۇزىپ - جۇلىپ ايتقان بولاتىنبىز. ازىرگە دەيىن ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتى بۇرمالانىپ كەلگەن ەدى، وسى جولعى رەفورما ارقىلى جونگە كەلسە ەكەن دەپ ارمانداعان ەدىك، سول ءۇشىن ءبىر شەتتە قاراپ تۇرماي، ويىمىزدى ورتاعا سالعان بولىپ جاتىرمىز، «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەگەن بار عوي.

ءۋاليحان عابيدەنۇلى

Abai.kz