«اسپاننان كيىز جاۋعاندا، كەدەيگە ۇلتاراق تا بۇيىرماپتى». ءاربىر قازاقستاندىققا 10 سوتىق جەر الۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن زاڭعا قاتىستى قازاقتىڭ وسى ءتامسىلى ءدوپ كەلەتىندەي. ويتكەنى زاڭ بار، بىراق باسى ارتىق جەر جوق. جەر بار-اۋ، الايدا مەملەكەتتىڭ ەمەس، باي-باعلانداردىڭ، قۇرىعى ۇزىنداردىڭ قولىندا.

«اسپاننان كيىز جاۋعاندا، كەدەيگە ۇلتاراق تا بۇيىرماپتى». ءاربىر قازاقستاندىققا 10 سوتىق جەر الۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن زاڭعا قاتىستى قازاقتىڭ وسى ءتامسىلى ءدوپ كەلەتىندەي. ويتكەنى زاڭ بار، بىراق باسى ارتىق جەر جوق. جەر بار-اۋ، الايدا مەملەكەتتىڭ ەمەس، باي-باعلانداردىڭ، قۇرىعى ۇزىنداردىڭ قولىندا.

جۋىردا قر جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ جونىندەگى اگەنتتىكتىڭ توراعاسى قادىرحان وتاروۆ تۇرعىن ءۇي سالۋ ماقساتىندا الىنعان جەرلەر يگەرىلمەسە مەملەكەتكە قايتارىلاتىنى تۋرالى ايتىپ، كەزىندە ۇستاعاننىڭ قولىندا كەتكەن جەرلەرگە سۇراۋ بولاتىنىن اڭداتتى. انىعى مۇنىڭ بارلىعى وتاروۆ مىرزانىڭ ءوز كاللاسىنان شىعىپ وتىرعان يدەيا ەمەس. پرەزيدەنتتىڭ پارمەنىمەن جۇزەگە اسقالى وتىرعان شارا. ءىستى بولىپ، باسى داۋعا قالعان اگەنتتىكتىڭ بۇرىنعى باسشىسى ومىرزاق وزبەكوۆ بۇل تۇرعىدا نە ىستەگەنىن قۇداي بىلەدى، الايدا، وسى تاپسىرمانى سيىرقۇيىمشاقتاتپاي دۇرىس اتقارسا، قادىرحان مىرزانىڭ قادىرى ارتا تۇسەتىنە ءباسىمىز بار. ءبىر قىزىعى، مەملەكەت باسشىسىنىڭ جەرگە قاتىستى تاپسىرماسى تالاي باي-باعلاننىڭ ۇيقىسىن قاشىرعان سياقتى. ولاي دەيتىنىمىز، سوڭعى ۋاقىتتا: «استانا ماڭىنان پالەنشە گەكتار جەر ساتامىن»، - دەگەن حابارلاندىرۋلار قاپتاپ كەتتى.  باقساق، ءسىز بەن بىزگە بۇيىرماعان جەر، كەزىندە قۇرىعى ۇزىن قۋلاردىڭ يەلىگىنە سۋ تەگىنگە وتكەن جەر  ەندى اشىق ساۋداعا ءتۇسىپ جاتىر. «قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قايدا قاراپ وتىر؟»، - دەپ ۇستەل توقپاقتاپ، كىجىنگەننەن پايدا جوق، ويتكەنى ءبارى دە زاڭدى، ازىرشە. ازىرشە دەيتىنىمىز، ءتۇپتىڭ-تۇبىندە يگەرۋسىز جاتقان جەر مەملەكەتكە قايتارىلاتىنىن جوعارىدا ايتتىق. بىراق جەر يەلەرى وعان دەيىن جەتكىزبەي، ايلاسىن اسىرماق. ءيا، ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ قۋلىعىنا قۇرىق بويلاي المايدى. ويتكەنى، سول اشكوزدىكپەن، قوماعايلىقپەن قارپىلعان جەرلەردىڭ يەسىن ىزدەسەڭىز، سايدا سانىن، قۇمدا ءىزىن تاپپايسىز. قاي شەنەۋنىكتىڭ اتىندا گەكتار-گەكتار جەر بار ەكەن؟! دەكلاراتسيادا ءمىن جوق. جالعىز عانا كولىك، جەرى بولسا ۇلتاراقتاي عانا، ءۇيى بولسا وزىنە عانا جەتەتىن ءۇي. بولدى. باسقا باسى ارتىق مۇلىك-مۇكامال تاپپايسىز، اۋرە بولماي-اق قويىڭىز. اۋ، مىناۋ ات شاپتىرىم جەرلەر كىمنىڭ قولىندا سوندا؟ ءجا، ەموتسياعا بەرىلۋدىڭ قاجەتى جوق. ايتپەسە، جاۋابى جوق سۇراق كوپ قوي. ەلوردا حالقى جىلدام ءوسىپ، كوبەيىپ كەلە جاتقاندىقتان، بۇل ماسەلەنىڭ ءتىپتى كۇردەلەنىپ كەلە جاتقانىن ۇكىمەت تە، قالا باسشىلىعى دا سەزىپ، ءبىلىپ وتىر.

رەسمي مالىمەتتەرگە نازار اۋدارساق، استانادا وسى كۇنگە دەيىن جەر الۋ ءۇشىن 100 مىڭنان اسا ادام ءوتىنىش بەرگەن ەكەن. بىراق قالا باسشىلىعى ولاردىڭ بارلىعىنىڭ ءوتىنىشى قابىلدانبايتىنىن ايتىپ وتىر. سەبەبى، ءوتىنىش بەرۋشىلەردىڭ سانى جوسپارداعىدان ءتورت ەسەگە ارتىق ەكەن. بۇل تۋرالى قالا اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ ءوزى جەكە بلوگىندا ايتقان بولاتىن. «ءبىز بارلىعىنا بىردەي جەر بەرە المايمىز. ءيا، جەر بار. بىراق وندا ادامداردىڭ تۇرۋى ءۇشىن ينفروقۇرىلىم جوق»، - دەدى ول. بۇل جەردە دە تۇسىنىكسىزدەۋ جاعداي بولىپ تۇر. زاڭىمىز بويىنشا 50-گە تارتا تۇرعىن ءۇيى بار ەلدى مەكەنگە ۇكىمەت قاجەتتى ينفروقۇرىلىم تارتىپ بەرۋگە مىندەتتى. ەگەر تۇرعىندارعا باسپانا سالۋعا  جەر تەلىمى بەرىلمەسە، وندا ينفروقۇرىلىم تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ قاجەتى نە؟ جاڭا استانا ماڭىنداعى جەرلەردىڭ دەنى جەكە ازاماتتاردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتكەنىن ايتتىق. سول سوزىمىزگە دالەل رەتىندە، الىسقا بارماي-اق، ءبارىمىز بىلەتىن «كرىشا» دەگەن سايتتى الىپ قاراساق تا جەتكىلىكتى. ماسەلەن، سايتتا بىرەۋ  الماتى اۋدانىندا 110 گا جەردى 550 000 اقش دوللارىنا ساتاتىنى تۋرالى حابارلاندىرۋ بەرىپتى. كەلەسى ءبىر ازامات سارىارقا اۋدانىندا 76 گا جەردى 250 000 اقش دوللارىنا ساۋدالاماق. اقشاسى بارلار ءۇشىن مۇنداي  يگەرىلمەگەن القاپتار باسقا اۋدانداردا  دا مولىنان  كەزدەسەدى. ءبارىن تۇگەندەپ وتىرماي، ءبىز كەلەسى ءبىر  جارناما بەرۋشىگە حابارلاستىق. «قوسشى ەلدى مەكەنىندە 200 گا جەرىم بار. 130 مىڭ اقش دوللارىنا بەرەمىن. ءبولىپ بەر دەسەڭ، ءبولىپ بەرەيىك. تۇتاس الام دەسەڭ، ءتىپتى جاقسى. تۇرعىن ءۇي سالۋعا وتە قولايلى جەر. جولدىڭ بويى، ءارى سۋ، جارىق، باسقا دا  قاجەتتىلىكتەردىڭ بارلىعى بار. الام دەسەڭدەر حابارلاسىپ، كەلىپ كورىڭدەر»، - دەيدى ول. ال كەرەك بولسا! بىرەۋلەر الاقانداي جەرگە جەتە الماي جۇرسە، ەندى  بىرەۋلەر جەردى اتاسىنان قالعان مەنشىگىندەي گەكتارلاپ ساۋداعا شىعارىپ قويىپتى. تاعى ءبىر دالەل رەتىندە  استانادان ونشاقتى شاقىرىم جەردە ورنالاسقان  قوياندى ەلدى مەكەنىندە بولعان جاعدايدى ايتۋعا بولادى. وسىدان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن كوشى-قوننىڭ ماماندارى  «جاڭا قادام» بىرلەستىگىن قۇرىپ، قوياندىداعى جالعاسىپ جاتقان 20 گا جەردى زاڭسىز جەكەمەنشىككە العان جانە ورالماندارعا بولىنگەن جەر تەلىمدەرىن 2000 دوللاردان 5000 دوللارعا دەيىن ساتقان. قايدان كەلگەنى  بەلگىسىز، سول جولى مۇستافينا دەگەن ازاماتشا جەرلەردى ون شارشى مەتردەن ءبولىپ، ارقايسىسىن  3000-3500 دوللاردان ۇلەستىردى. مۇنىڭ ارتى كەيىن ۇلكەن داۋعا اينالعانىن كوپشىلىك بىلەدى. جالپى كەلەر جىلدان باستاپ ەلىمىزدىڭ تۇرعىندارى جاپپاي تابىستارىن جاريالايتىنى بەلگىلى بولىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى قازىر كەيبىر بايلار قارپىپ قالعان جەرلەرىن  رەسمي جارناماعا شىعارۋعا قورقىپ، حالىق اراسىنداعى دەلدالدار ارقىلى ارزان باعاعا دا ساتىپ جاتقان كورىنەدى. بۇعان جاقىندا ءوزىمىز دە كۋا بولدىق. ءبىر تانىسىمىز استانانىڭ توڭىرەگىندە ساتىلاتىن ارزان جەر تەلىمىنىڭ بار ەكەنىن ايتىپ، ۇسىنىس جاسادى. «جەر وتە جاقسى، ءارى ارزان، كورشىلەرىڭ نەبىر كەرەمەت ادامدار بولادى»، - دەپ ۇگىت-ناسيحاتتى ءۇيىپ-توككەننەن كەيىن، «نە دە بولسا كورەيىك» دەپ شەشتىك. جەر اقمولا وبلىسى، ارشالى اۋدانىنا قاراستى  جىبەك جولى اۋىلىندا ەكەن. استانادان تاياق تاستام عانا قاشىقتىقتا. 20 مينۋتتا زۋلاپ جەتتىك. راسىندا دا بىرنەشە گەكتارعا سوزىلعان جەر بوس جاتىر. «وسىنىڭ بارلىعى دا ساتىلا ما؟»، - دەدىم. «مەن ساعان ءبىر شىندىقتى ايتايىن، بۇل ءبىر دوكەيلەردىڭ جەرى. وسى ماڭنان ءۇي تىكسەڭ، مارات تاجينمەن كورشى بولاسىڭ. اناۋ - سونىڭ جەرى»، - دەدى سەرىگىم. «وزىڭە قانداي جەر كەرەك، ماعان ايت. 10 سوتىق دەيسىڭ بە، جوق، 10 گەكتار جەر الام دەيسىڭ بە، تاۋىپ بەرەم. قالانىڭ ىشىنەن كەرەك دەسەڭ دە، سىرتىنان كەرەك دەسەڭ دە تابىلادى. شۇكىر، جەر كوميتەتىندەگىلەردىڭ بارلىعىن تانيمىن»، - دەدى. ايتپاقشى، الگى جەر بازار، جەكە بيزنەسكە ارنالعان ەكەن. تۇرعىن ءۇي سالۋعا ارنالماعان. بىراق جەر يەسى ساسپادى. «ءۇي سالام دەسەڭىز، ءۇي سالۋعا ارنالعان دەپ وزگەرتىپ بەرەمىز، انىق الاتىن بولساڭىز، 2 اي كۇتەسىز»، - دەدى. نوباي-نۇسقاسى ساۋدا-ساتتىق كەشەنىن سالۋ ءۇشىن دەپ جاسالعان جەردىڭ جوسپارىن وزگەرتە سالۋ تۇك تە ەمەس سياقتى، بايقاساق. بۇل تىرلىك الگى، ءازىل-سىقاق تەاترىندا ايتىلاتىن: «جۇماق دەسەڭ جۇماققا جىبەرەمىز، توزاق دەسەڭ دە ەرىك وزىڭدە، تەك اقشاسىن تولەسەڭ بولدى، ول جاقتا دا تانىستار وتىر عوي»، - دەيتىن ءازىل اڭگىمە ەسىمىزگە ءتۇسىپ كەتتى. مۇندايلارعا سالساڭ، قۇدايدى دا ساتىپ الۋعا بار.

ايتپاقشى، كەزىندە پارلامەنت «جەر كودەكسى» تۋرالى زاڭ قابىلداعاندا اتقامىنەرلەرىمىز حالىققا ءتيىمدى بولاتىن  ۇسىنىس-پىكىرلەردى ەلەۋسىز قالدىردى. ەسەسىنە، كەيىننەن قازاقتىڭ پايدالانۋعا جارامدى جەرلەرىنىڭ ءبىرازى «ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا» كەتتى. ال قاراپايىم اۋىل قازاعى «باياعى جارتاس، سول جارتاس» دەگەندەي، ءالى كۇنگە دەيىن باسپاناعا زار بولىپ، كورىنگەننىڭ ەسىگىن سىعالاۋمەن كۇن كەشىپ ءجۇر. ءسىرا، قازاقتار  «جەر داۋى، جەسىر داۋى» دەگەندى بەكەر ايتپاعان. جەرمەن ويناۋعا بولمايدى. اكىم-قارالاردىڭ وسىنى تۇسىنەتىن كەزى بولعان شىعار!

«حالىق ءسوزى» گازەتى