جانداربەك زىكىريا. رۋلىق، تايپالىق جۇيەنىڭ ورتاعاسىرلىق قازاق قوعامىنداعى ءرولى
قازاق تاريحىندا ءالى شەشىمى تابىلعان ماسەلەنىڭ ءبىرى - ورتاعاسىرلىق قازاق قوعامىنداعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمدار ماسەلەسى. رۋ، تايپالاردىڭ قازاق حالقى قۇرامىندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالۋى نەنىڭ بەلگىسى؟ ارتتا قالعاندىق پا، الدە بۇل جۇيەلەردىڭ ەرەكشە قىزمەتى بولدى ما؟ ماركستىك تۇجىرىم بويىنشا رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ بولۋى - قوعامنىڭ دامۋ دارەجەسى ءالى تومەن دەڭگەيدە ەكەندىگىن بىلدىرەدى. ك. ماركس ادامزات تاريحىن قوعامدىق فورماتسيالارعا ءبولدى جانە ول ويىن بىلاي تۇجىرىمدادى: «وندىرىستىك قاتىناس جيىنتىعىندا قوعامداعى قوعامدىق قاتىناستارد قۇرايدى جانە ول دامۋدىڭ بەلگىلى ءبىر ساتىسىنا ساي بولادى.» جانە مىناداي فورماتسيالارعا ءبولدى: العاشقى قاۋىمدىق قۇرلىس; انتيكالىق، قۇل يەلەنۋشىلىك كەزەڭ; فەوداليزم ءداۋىرى، كاپيتاليزم ءداۋىرى; كوممۋنيستىك قوعام.[1] ەگەردە ءبىز وسى قاعيدانى مويىندار بولساق، وندا ءبىز ءالى دامۋ دەڭگەيى تومەن دارەجەدەگى حالىق ساناتىنا قوسىلامىز. شىندىعىنا كەلگەندە وسى كۇنگە دەيىن ءبىز مۇنى مويىنداپ كەلگەن حالىقپىز. مىسالى، قازاق حالقىنىڭ XVII-XVIII عع. قوعامدىق قۇرلىسىن ەكونوميكالىق تۇرعىدان زەرتتەگەن س. تولىبەكوۆ سول كەزەڭدەگى قازاق قوعامىن بىلايشا سيپاتتايدى: «كوچەۆوە وبششەستۆو كازاحوۆ XVII-XVIII ۆۆ. بىلو پاترياحالنو-فەودالنىم يلي پولۋفەودالنىم... ۆسە كلاسسى ەتوگو وبششەستۆا وتليچاليس سۆوەي نەدورازۆيتوسيۋ، نەزرەلوستيۋ... ودنيم يز حاراكتەرنىح پريزناكوۆ كوچەۆوگو وبششەستۆا كازاحوۆ ۆ XVII-XVIII ۆۆ. بىلو تو، چتو كلاسسوۆىە وتنوشەنيە ۆ نەم يمەلي پاتريارحالنو-رودوۆۋيۋ وكراسكۋ. ۆسيا جيزن بىلا پرونيزانا رودوۆىم ناچالوم، داجە بوربا كلاسسوۆ ۆ بولشينستۆە سلۋچاەۆ پروتەكالو كاك بى ۆ فورمە بوربى زا رودوۆىە ينتەرەسى»2. قازاق حالقى وسى تۇجىرىمدارعا قاراعاندا، جابايى نەمەسە جارتىلاي جابايى حالىق بولىپ شىعادى. وكىنىشكە وراي، بۇل پىكىر وسى كۇنگە دەيىن تولىعىمەن تەرىستەلگەن جوق. الايدا، ارەكەتسىز دە ەمەسپىز. مىسالى، ەتنوگراف ج. ارتىقباەۆ رۋ، تايپالار تۋرالى مىناداي تۇجىرىم جاسايدى: «ساياسي-مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ باستاۋى - رۋلىق-يەرارحيالىق جۇيە.»3 جاقىندا «اقيقات» جۋرنالىندا پروفەسسور م. ءابىلتاين «قازاقتىڭ رۋلىق قوعامى» اتتى ماقالا جاريالاپ، قازاق تاريحىنداعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ قازاق تاريحىنداعى ءرولىن سارالاي كەلە بىلاي دەيدى: «سونىمەن، ءبىز ورتا عاسىردا قازاق حالقى رۋلىق قوعامدا ءومىر ءسۇردى دەگەن تەوريالىق بولجام ايتىپ وتىرمىز. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، رۋلىق قوعام يدەياسىن ماركسيستىك فورماتسيالىق تەوريادا تۇجىرىمدالعان فەودالدىق فورماتسيانىڭ بالاماسى رەتىندە ۇسىنىپ وتىرمىز»4. دەمەك، بۇل وتاندىق تاريحشىلار اراسىندا قازاق قوعامىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بارلىعىن، ول وزگە حالىقتاردىڭ تاريحي تاجىريبەسى نەگىزىندە جاسالعان تەوريا ەركىنە كونە بەرمەيتىنىن سەزىنۋ كۇن ساناپ ءوسىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى.
ەگەردە ءبىز تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋلىق، تايپالىق جۇيەسىندە سوڭعى مىڭ جىلدا بولعان وزگەرىستەرىگە تالداۋ جاسار بولساق، وندا جوعارىدا ج. ارتىقباەۆ ايقان پىكىردىڭ دۇرىستىعىنا تولىق كوز جەتكىزەمىز. تۇركىلەردەگى رۋلىق، تايپالىق جۇيە - كونەدەن كەلە جاتقان تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ تىرەگى. رۋلىق، تايپالىق جۇيە ىدىراۋى تۇركىلىك مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسىنىڭ ىدىراۋىنا اكەلەتىنىن، ونىڭ ورنىنا مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ ابسوليۋتتىك بيلىككە نەگىزدەلگەن پارسىلىق جۇيەسى قالىپتاساتىنىن كەزىندە ۆ.ۆ. بارتولد ايتقان بولاتىن5.
VIII تۇركى حالىقتارىنىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋى تۇرىكتەردىڭ جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋىنە ىقپالىن تيگىزدى. تۇركى حالىقتارى ءوزىنىڭ ءتىلىن، ءداستۇرلى مادەنيەتىن، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن جوعالتىپ قويعان جوق. سولارمەن بىرگە، كونەدەن كەلە جاتقان تۇرىك مەملەكەتتىگىنىڭ قالىپتاسقان جۇيەسىنەن دە ايرىلدى. وعان تۇرىك حالىقتارىنىڭ ىشكى قوعامدىق قاتىناستارىن رەتتەيتىن جۇيەنىڭ شاريعات ۇكىمدەرىنىڭ الماستىرۋى تىكەلەي ىقپال ەتتى. بۇل بىرتىندەپ تۇركىلىك ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ قولدانىستان شىعارىلۋىنا اكەلدى. كونەدەن كەلە جاتقان نەكەلىك قاتىناس وزگەرتىلىپ، ەكزوگامدىق قاتىناستار ەندوگامدىق قاتىناسپەن الماستىرىلدى. رۋلاس، قانداس ادامدار اراسىنداعى نەكەلىك قاتىناستار وسى كەزگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەن رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ ىدىراۋىنا اكەلدى. رۋلىق، تايپالىق جۇيە تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزى بولاتىن. مەملەكەت باسشىسى - حاندى وسى رۋلىق، تايپالىق جۇيە باسشىلارى سايلاپ قوياتىن. حان ءار كەزدە مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى وسى رۋ، تايپا باسشىلارىمەن كەڭەسە وتىرىپ شەشەتىن جانە ءار رۋ، تايپا ەرىكتى اسكەر شىعارىپ، مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس بولاتىن. يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركىلەردە رۋلىق، تايپالىق جۇيە ىدىراعان سوڭ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسى دە كۇيرەدى. حان بيلىگى بۇرىنعىداي بۇكىل قوعام وكىلدەرى تىكەلەي ارالاسا الاتىن كوللەكتيۆتىك بيلىك جۇيەسى بولۋدان قالىپ، ورنىنا جەكە بيلەۋشىنىڭ ابسوليۋتتىك بيلىگىنە نەگىزدەلگەن، مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسى كەلدى. بۇل مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ پارسىلىق جۇيەسى ەدى.
تۇركى دۇنيەسىنىڭ باسىنا وسىنداي اۋىر كەزەڭ تۋعاندا تاريح ساحناسىنا قوجا احمەت ياساۋي سىندى ۇلى تۇلعا شىقتى. ول سوپىلىق ءىلىمدى تۇركىلەر اراسىنا اكەلۋ ارقىلى يسلامداعى يماندى ءوز دارەجەسىنە كوتەردى. تۇركىنىڭ جوعالعان ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن ءتىلىن قايتا ءتىرىلتتى.
قوجا احمەت ياساۋي نەگىزىن سالعان سوپىلىق جول تۇركى حالىقتارىندا يسلام ءدىنىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى بولىپ قالىپتاستى. تۇركى حالىقتارى ءۇشىن يسلام دىنىندە ياساۋي جولىنان تىس جول قالمادى. ول جولدىڭ شەڭبەرىنەن شىعۋ تۇركى مادەنيەتىنەن باس تارتۋ باس تارتۋ بولاتىن. سوندىقتان كەزىندە يسلام ءالنمى قوجا احمەت ءياساۋيدى «قتۋب ال-اقتاب» دەپ اتادى. بۇل ءسوزدى قازاقتىڭ جالپاق تىلىنە اۋدارعاندا تۇركى دۋنيەسىنىڭ «تەمىرقازىعى» دەگەندى بىلدىرەتىن ەدى. ياساۋيا تاريقاتىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىمەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلى مەن ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرى، ءداستۇرلى مادەنيەتى تولىعىمەن قايتادان قالپىنا كەلتىرىلدى. تۇركى دۇنيەسى جەكە حالىق رەتىندە تاريح ساحناسىنان شىعىپ قالۋ قاۋىپىنەن ارىلدى جانە ءوز دامۋىنىڭ كەلەسى كەزەڭىنە اياق باستى.
قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمى تۇركى حالىقتارىنىڭ تەك رۋحاني، مادەني دەربەستىگىن عانا قايتادان قالپىنا كەلتىرۋىپ قويعان جوق. سونىمەن بىرگە، تۇركى حالىقتارىنىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە ىقپالىن تيگىزدى.ياساۋي جولى وزبەك حان تۇسىندا جوشى ۇلىسىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياسىنا اينالدى. 1320 جىلى ياساۋي جولىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالۋى حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرىپ قويعان جوق، سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىڭ بۇكىل قۇرىلىمدىق جۇيەسىن قايتا قۇرۋعا ىقپال ەتتى. بۇرىنعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر ىدىراتىلىپ، ورنىنا رۋحاني نەگىزدە بىرىكتىرىلگەن رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر دۇنيەگە كەلدى. قاندىق پرينتسيپ تەك جەتى اتا دەڭگەيىندە قالدىرىلدى. قازىرگى كۇنگە دەيىن قازاق اراسىندا ساقتالىپ كەلە جاتقان «ەنشىسى بولىنبەگەن قازاق»، «قاسىڭداعى ايەلىڭدى سۇراسا كەلسەڭ قارىن بولە شىعادى» دەگەن ناقىل سوزدەر استارىندا حالىقتىڭ ءبىر كەزدەگى قاندىق جاقىنداعى جاتىر. ولار جۇزدەرگە توپتاستىرىلىپ، مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن قۇرادى. بۇل ءبىر جاعىنان مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ كونە تۇركىلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرسا، ەكىنشى جاعىنان ياساۋي جولىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن تولىق قايتالادى. رۋ، تايپا، جۇزدەردى باسقارۋ تولىعىمەن ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قولىنا - بيلەرگە بەرىلدى. قازىرگى كۇنى تاۋكە حان قۇردى دەپ جۇرگەن بيلەر كەڭەسى العاش رەت وسى وزبەك حان كەزىندە قالىپتاسقان بولاتىن. شىڭعىس حان «ياساسى» مەن يسلام ءدىنى شاريعاتى تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني، مادەني، قۇقىقتىق سۇرانىسىن تولىق قاناعاتتاندىراتىنداي ەتىپ جاسالعان بولاتىن. بيلەر-ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى بار كۇشىن جوشى ۇلىسىندا ەڭ ادىلەتتى قوعامدى ورناتۋعا سالدى. پايعامبار داۋىرىنەن كەيىنگى ەڭ ادىلەتتى قوعام وسى جوشى ۇلىسىندا ورنادى. ءابسوليۋتتى بيلىك حاندا دا، بيدە دە، باتىردا دا بولعان جوق. ويتكەنى، بۇل قوعام بىرىنە-ءبىرى تاۋەلدى، ءبىرىنىڭ ءبىرىنسىز كۇنى جوق، وتە بەرىك قوعام بولاتىن. سونىمەن بىرگە، حان تەك شىڭعىس حان اۋلەتىنەن سايلانۋى ءتيىس بولدى جانە حان بيلىگىنىڭ كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىم قالىپتاستىرىلدى. سول كەزدەگى جوشى ۇلىسىنداعى قوعامدىق قۇرلىس مودەلىن بىلاي ويشا سىزىپ كورسەتۋگە بولادى. كەرەگە - قارا حالىق; ۋىق - رۋ، تايپا، جۇزدىك قۇرىلىمداردىڭ باسشىلارى-ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى، قوجالار; شاڭىراق - حاندىق بيلىك. بۇل جۇيە XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن، قوقان بيلەۋشىلەرىنە قارسى كۇرەسكەن اقىن مادەلى قوجانىڭ قاناي داتقاعا ايتقان سوزىندە بىلايشا بەينەلەندى:
داتقا-ەكە، وسى جەردە تۋىپ ەدىم.
ساعان كەلگەن جاۋلاردى قۋىپ ەدىم.
شاڭراعىڭدى شايقالتپاي ۇستايتۇعىن،
سەن كەرەگە بولعاندا مەن ۋىق ەدىم.
بۇلاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ قولىندا ءابسوليۋتتى بيلىك بولعان جوق. ءابسوليۋتتى بيلىك تەك زاڭنىڭ قولىنا بەرىلدى. زاڭ بارىنەن دە جوعارى تۇردى. سول سەبەپتى بۇل مەملەكەت ودان كەيىنگى عاسىرلاردا التىن وردا اتاندى. بۇل مەملەكەتتىڭ بەرىكتىگى - ونىڭ رۋحاني بەرىكتىگىنە تىكەلەي بايلانىستى بولدى. وسال جەرى دە وسى رۋحانيلىققا تاۋەلدى ەدى. بۇل مەملەكەت حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ىدىراتۋ مەملەكەتتى ىدىراتۋ ەدى. مۇنى مەملەكەتتىك بيلىكتەن شەتتەتىلگەن جوشى ۇرپاقتارى جاقسى ءتۇسىندى.
1342 جىلى وزبەك حاننىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋى التىن وردا مەملەكەتى ءۇشىن قاسىرەتتى بولدى. وزبەك حان ورنىنا تاققا وتىرعان جانىبەك مەملەكەتتىڭ بيلىك جۇيەسىن تولىق وزگەرتتى. ياساۋي جولى وكىلدەرى-بيلەردى مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىنەن ىسىرىپ، ولاردىڭ ورنىنا يراندىق ءدىن وكىلدەرىن بيلىك باسىنا قويادى. بۇل مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تىرەگى - رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى، جۇزدىك قۇرىلىمداردى ىدىراتۋ جولىنداعى ارەكەتتىڭ باسى ەدى. رۋلىق، تايپالىق جۇيە مەن ءجۇزدىڭ قۇرىلىمدار ىدىرار بولسا، وندا حان بيلىگىن شەكتەيتىن بيلەر ينستيتۋتى ىدىرايدى. ءسويتىپ حان ابسوليۋتتىك بيلىككە قول جەتكىزەدى. جانىبەك حان ءوز دەگەنىنە جەتتى. الايدا، جانىبەك حاننىڭ بۇل ارەكەتى جاقسىلىق اكەلمەدى. ناتيجەسىندە التىن وردا مەملەكەتى ىدىرادى. التىن وردا قۇرامىنداعى تۇركىلەردە وسى كەزەڭدە العاش رەت ەتنيكالىق جىكتەلۋ باستالدى. ءجۇزدىڭ قۇرامىنان شىعارىلعان رۋ، تايپالار پايدا بولدى. ونى تاتار شەجىرەلەرىنە تالداۋ جاساعاندا كورۋگە بولادى.* جالپى، تۇركى حالىقتارىنىڭ XIV ع. باسىنان كەشكەن بۇكىل تاريحي، ەتنيكالىق ۇدەرىستەرى تولىعىمەن قازاق جانە ت.ب. تۇركى حالىقتارى شەجىرەلەرىندە كورىنىس تاپقان. التىن وردانىڭ ىدىراۋى، وزبەك ۇلىسىنىڭ ۇشكە ءبولىنۋى، قازاق حاندىعىنىڭ ىدىراۋى وسى شەجىرەلەردە انىق كورسەتىلگەن. بۇلاردىڭ بارلىعىنا ءتان ورتاق زاڭدىلىق رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ ىدىراۋى. سىرتتان اكەلىنگەن ءدىني يدەولوگيانىڭ باستى نىساناسى - مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەس ءىرۋ، تايپالاردى ىدىراتۋعا باعىتتالاتىنىن، سولار ارقىلى بيلەر ينستيتۋتىن جويۋعا باعىتتالاتىنىن كورۋگە بولادى.
14 عاسىردا دۇنيەگە ناقشبانديا تاريقاتى كەلدى. بۇل تاريقات ءوزىنىڭ داستۇرلىك ەرەكشەلىگى جاعىنان سوعدى-تاجىك، پارسى مادەنيەتىنە نەگىزدەلدى جانە «احل ال-سۋننا ۋا جاما'ا» تاريقاتى دەپ اتالدى. ول X-XII عع. كونفورميستىك باعىتتاعى عۇلامالار تاراپىنان جاسالىنعان شاريعات ۇكىمدەرىن باسشىلىققا العان تاريقات رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىققانىن بىلدىرەتىن ەدى جانە ول عاسىرلارعا سوزىلعان ەۆرازيا كەڭىستىگىندە بيلىك يەسى بولعان تۇركىلەرگە، تۇركىلەردىڭ رۋحاني تىرەگى ياساۋي جولىنا قارسى باعىتتالعان ەدى. ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ ماۋارانناحرداعى XVI عاسىرداعى وكىلى قوجا احرار «شىڭعىس حان ياساسىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرامىن»- دەۋىنىڭ ءوزى ناقشبانديلەردىڭ باستى قارسىلاسى كىم ەكەنىن انىق اڭعارتادى. ەڭ باستىسى رۋلاس، قانداس ادامدار اراسىنداعى نەكەلىك قاتىناستارعا سالىنعان تىيىم الىنىپ تاستالدى. كەرىسىنشە، حالىق اراسىندا قانداس ادامدار اراسىنداعى نەكەگە قولداۋ كورسەتىلدى. بۇل مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تىرەگى بولعان رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى ىدىراتۋعا تىكەلەي ىقپال ەتەتىن فاكتور ەدى. ول ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسىن، بيلەر ينستيتۋتىن كۇيرەتەتىن، حاندى ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتكىزەتىن بىردەن-ءبىر قۇرالعا اينالدى. بۇل حاندار ءۇشىن اسا قاجەتتى يدەولوگيا بولىپ كورىندى. ولارعا ياساۋي جولى تۇركىلىك مەملەكەتتى باسقارۋدا ەشقاشان ابسوليۋتتىك بيلىك بەرمەيتىن. سوندىقتان ولار ناقشبانديا تاريقاتىنا قولداۋ كورسەتە باستادى. وزبەك ۇلىسىنىڭ ۇشكە ءبولىنۋى، قازاق حاندىعىنىڭ كۇيرەۋى حان اۋلەتىنىڭ ناقشبانديا تاريقاتىنا قولداۋ كورسەتۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. تەك قازاق حاندىعى ەمەس، شايبانيلەر مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋى دە، نوعاي ورداسىنىڭ كۇيرەۋى دە وسى ناقشبانديا تارقاتىن مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالدىرعاننان باستاپ ءجۇز مەرزىمدى قۇرايدى. وسى ارالىقتا ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداعان حالىق ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن تولىق اجىراپ، رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەرىن تولىق ىدىراتىپ، وزگە مادەنيەتتى قابىلداپ ۇلگەرەدى ەكەن. ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن اجىراعان حالىق سىرتقى دۇشپانداردىڭ وڭاي ولجاسىنا اينالادى. قازاق حاندىعىنىڭ ىدىراۋى دا «جەتى جارعىدا» وسى ناقشبانديا تاريقاتىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرىپ، ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنەن اجىراتۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
تاۋكە حان تاققا وتىرعان سوڭ رۋحاني تۇتاستىعى ىدىراپ، ءارتۇرلى سوپىلىق تاريقاتتار سوڭىنا ەرگەن رۋ، تايپالاردىڭ اراسىنداعى اۋىزبىرلىكتى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلدى جانە ول «جەتى جارعى» زاڭىندا تولىق كورىنىس تاپتى. بۇل زاڭدا سىرتتاي قاراعاندا، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ جولدارى دا، نەكەلىك قاتىناس تا وزگەرگەن جوق. وزگەرگەن تەك ءدىني يدەولوگيا مەن سول ءدىني يدەولوگيانى جۇرگىزۋشى قوجالار اۋلەتى بولدى. باسقاشا ايتقاندا، ياساۋيا تاريقاتى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندەگى رولىنەن اجىراپ، ورنىن ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىنە بوساتۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇرىنعى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ يەسى بولعان قوجالار رۋحاني بيلىكتەن شەتتەتىلىپ، قازاق حالقىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىنەن شىعارىلىپ تاستالدى. بۇرىن قۇقى حان اۋلەتىمەن تەڭ بولعان، حالىقتىڭ رۋحاني جەتەكشىسى، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرعان، مەملەكەتتەگى زاڭ بيلىگى مەن حاندى سايلاپ قويۋ قۇقىن قولىندا ۇستاعان بيلەر جاي حالىقتىڭ قاتارىنا قوسىلدى. بۇرىن ادەت جولى دا، ءدىن جولى دا ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قولىندا بولعان بولسا، ەندى ءدىن ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ قولىنا بەرىلىپ، ادەت جولى ءار رۋدىڭ، تايپانىڭ ءوز ىشىنەن شىققان، ادەت جولىن جەتىك مەڭگەرگەن تۇلعالارعا بەرىلدى. الايدا، ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرى ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرى سياقتى حالىقپەن بىرگە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جوق. تەك جىلىنا ءبىر رەت كەلىپ، زەكەت جيناۋمەن شەكتەلدى. بۇل قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ بۇزىلماي ساقتالۋىنا ىقپالىن تيگىزدى. ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قاتارىنا تۇركىلىك مادەنيەتتەن باس تارتىپ، پارسىلىق مادەنيەتتى قابىلداعان بۇرىنعى ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى دە قوسىلدى. ول قوجا اۋلەتتەرى «ازيزان» قوجالار نەمەسە قىسقارتىپ «ازلەر»، «ازدەر» دەپ تە اتايدى. ولاردىڭ قاتارىنا قازىرگى كۇنى تۇركىستان، سايرام سياقتى قالالارداعى وزبەكتەنگەن، بىراق ءوز شەجىرەلەرىن قوجا احمەت ياساۋيمەن بايلانىستىراتىن قوجالاردى جاتقىزۋعا بولادى. بۇلار ءوز قولدارىنداعى ۋاقفتىق مۇلىكتەردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن سونداي جولعا بارعانىن بايقاۋعا بولادى. ال ءوز جولىنان باس تارتپاي، ياساۋي جولىنا ادال بولعان قوجا اۋلەتتەرى قازاق حالقى قۇرامىنان مۇلدە شىعارىلىپ تاستالدى نەمەسە وزدەرى كەزىندە ءپىر بولعان رۋلاردىڭ قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتتى. قازىرگى كۇنى قازاق شەجىرەلەرىن تالداپ كورسەڭىز، ولاردىڭ اراسىنان بۇرىن ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى بولعان قوجالاردىڭ بار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. بۇل «جەتى جارعى» زاڭىنىڭ قازاق قوعامىنا ەنگىزگەن باستى جاڭالىعى وسى بولاتىن. ال ادەت، عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ «جەتى جارعىدان» دا بۇرىن سولاي بولعانىن ا.ي. لەۆشين بىلاي باياندايدى: «سەي زولوتوي ۆەك، و كوتوروم ۆسپومينايۋت وني سو ۆزدوحامي، ەست تسارستۆوۆانيە زنامەنيتوگو حانا تياۆكي.
كيرگيزى بولشوي ي سرەدنەي وردى ۋتۆەرجدايۋت، چتو نارودنىە زاكونى يح گورازدو درەۆنەە حانا تياۆكي ...». دەمەك، تاۋكە حان قازاق قوعامىنا ونشالىقتى وزگەرىس اكەلمەگەنىن كورەمىز. تەك، بيلەر ينستيتۋتىنىڭ قۇرامى اۋىستىرىلدى. بۇرىنعى كەزدە ءوز شەجىرەلەرىن ازىرەت ءالىنىڭ حاۋلا اتتى ايەلىنەن تۋعان ۇلى مۇحاممەد يبن ال-حانافيامەن بايلانىستىراتىن (قوجالار) ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنەن قۇرالعان بيلەر كەڭەسى - ەندى، قازاق رۋ، تايپالارىنىڭ ءوز اراسىنان شىققان ءبىلىمدار كىسىلەردەن قۇرالدى. باسقاشا ايتقاندا، رۋحاني بيلىكتىڭ كيەلىگىنە (سوكرالنوست دۋحوۆنوي ۆلاستي) اۋىر سوققى بەرىلدى. بۇرىن حالىق ەرەكشە رۋحاني، كيەلى كۇشكە يە، جاراتۋشىنىڭ ەركىمەن حالىققا باسشىلىققا كەلگەن اۋليەلەر ۇرپاقتارىنىڭ سوڭىنا ەرگەن بولسا، ەندى وزدەرى سياقتى ءجاي كىسىلەردەن سايلانعان بيگە مويىنۇسىنۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇرىن رۋ، تايپالارعا رۋحاني جەتەكشى-بي بولاتىن كىسىلەر، وسى قوجا اۋلەتتەرىنىڭ وكىلدەرى ءبىر بەلگىلى ورتالىقتاردا تاربيەلەنىپ، حالىق اراسىنا ءىلىمى جەتىلگەن كەزدە جىبەرىلەتىن. سودان كەيىن عانا ولار حالاىق اراسىنا بارىپ بيلىك جۇرگىزەتىن. بارعان جەرىندە ول ءبيدىڭ تۋعان-تۋىسى، اعايىن جەك-جاتى جوق بولاتىن. بۇل بيگە ءار كەزدە كەز-كەلگەن داۋدى شەشۋدە تەك ءادىلىن ايتتىراتىن. وسىعان بايلانىستى قازاق اراسىندا ساقتالعان «قوجادا باۋىر جوق» دەگەن اتالى ءسوز بار. بۇل ءبىر جاعىنان ادىلدىك پرينتسيپتەرىنىڭ بۇزىلماۋىنىڭ كەپىلى بولسا، ەكىنشى جاعىنان ەنشىسى بولىنبەگەن قازاقتىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن مىزعىماستىعىنىڭ كەپىلى بولدى; ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك سانانى حالىق ساناسىنان وشىرمەۋدىڭ كەپىلى بولدى. ءار رۋ، تايپانىڭ «قازاق» دەگەن ءبۇتىننىڭ بولشەگى ەكەندىگىن ولار رۋحاني بىرلىك ارقىلى حالىققا سەزىندىرە ءبىلدى. سول سەبەپتى، نەكەلىك قاتىناستاعى جەتى اتا جولى قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى. بۇل جولدى بۇزعان جەكە ادامدار ءولىم جازاسىنا كەسىلسە، رۋىمەن، تايپاسىمەن بۇزعانداردى ءجۇزدىڭ قۇرامىنان شىعارتىپ سارت اتاندىردى.
ال، وزدەرى سول رۋ، تايپانىڭ مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن بيدەن بيگە قويىلاتىن ادالدىق پەن تازالىقتى تالاپ ەتۋ قيىن. ويتكەنى، ول ءاربىر رۋ ءبيىنىڭ، تايپا ءبيىنىڭ تۋىسى بار، باۋىرى بار. ءاربىر بي «ءوزىمنىڭ شىققان تاۋىم بيىك بولسىن» دەگەن پرينتسيپپەن دە ءوز پايداسىنا بۇرادى. ونىڭ ۇستىنە «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەن پرينتسيپ جانە بار. وسىلاردىڭ ءبارى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنا ۇلكەن نۇسقان كەلتىردى.
«جەتى جارعىنىڭ» تاعى ءبىر جاڭالىعى ءار ءجۇزدىڭ باسىنا حان سايلانۋى ەدى. «جەتى جارعىدان» بۇرىن ءار رۋ، ءار تايپا، ءار ءجۇزدىڭ باسىندا تەك ءبيى بولاتىن بولسا، ەندى ءار ءجۇزدىڭ باسىنا بيمەن قوسا حان سايلاندى. بۇل ءبىر جاعىنان شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ ساياساتتاعى ءرولىن كۇشەيتكەنىمەن، ەكىنىشى جاعىنان ەلدىڭ ىشكى تۇتاستىعىنا زيانىن تيگىزدى. بۇرىن شىڭعىس حان ۇرپاعىنىڭ قايسىسىنىڭ تاققا وتىراتىنىن بيلەر شەشەتىن بولسا، ەندىگى كەزەكتە بۇل قارادان شىققان بيلەر قولىنا بەرىلدى. ەڭ باستىسى «جەتى جارعىدا» رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمداردى بىرتە-بىرتە ىدىراتۋ تەتىكتەرى قاراستىرىلىپ، بولاشاقتا حان بيلىگىنىڭ ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتۋ جوسپارى جاسالىنعانمەن، ول ابسوليۋتتىك بيلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن قۇرىلىمدار ماسەلەسى قاراستىرىلمادى. ونى تاكە حاننىڭ وزىندە دە، ودان كەيىنگى حانداردىڭ ەشقايسىندا، كونە تۇركىلىك مەملەكەتتىكتى باسقارۋ جۇيەسى ىدىراعان كەزدە ورنىن باساتىن حان مەن ونىڭ ۋازىرلەرىنەن تۇراتىن بيۋروكراتيالىق اپپارات پەن حاننىڭ جالدامالى اسكەرى دە، سوت جۇيەسى مەن ىشكى قاۋىپسىزدىكتى قورعايتىن قۇرىلىمدىق جۇيەلەرى قالىپتاستىرىلمادى. باسقاشا ايتقاندا، «جەتى جارعى» زاڭىنىڭ مەملەكەتتىڭ كونە تۇركىلىك جۇيەسىن ىدىراتۋعا ىقپالى بولعانىمەن، جاڭا جۇيەنى قالىپتاستىرۋدا ەشقانداي ىقپالى بولعان جوق. قىسقاشا ايتقاندا، «جەتى جاعىدان» قابىلدانعاننان كەيىنگى قازاق قوعامى بۇرىنعى باسقارۋ تەتىگى، رۋحاني، مادەني تۇتاستىعى بار حالىقتان، ءارتۇرلى سوپىلىق تاريقاتتار سوڭىنا ەرىپ، رۋحاني، مادەني تۇتاستىعى بۇزىلا باستاعان، ءار رۋ، تايپا بيلەرىنىڭ سوڭىنا ەرگەن توبىرعا اينالدى. بۇل ايتىلعان سوزدەر جالاڭ بولماس ءۇشىن ناقتى مىسالدارعا كوشەيىك. مىسالى، XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ۇلى جۇزدە تولە بي ولگەن سوڭ تاشكەنت ماڭىنداعى قازاق رۋ، تايپالارى بيلىككە تالاسىپ، كەلىسىمگە كەلە الماي، بيلىكتى شايحانتاۋر ۇرپاعى ءجۇنىس قوجاعا تاپسىرعانى تاريحتان بەلگىلى.
تاۋكە حان قايتىس بولعاننان كەيىن-اق قازاق حاندىعىنىڭ كوبەسى سوگىلە باستادى. تاۋكە حان ولگەن سوڭ ونىڭ تاعىنا وتىرعان قايىپ حان 1718 جىلى ىشكى قاقتىعىستار كەزىندە قازا تابادى. 1723 جىلى جوڭعار شاپقىنشىلىعى باستالعاندا تۇركىستان تاعىنا پولات وتىرعانىمەن قازاق حاندىعىن ءبىرتۇتاس مەملەكەت دەپ ايتۋ قيىن بولاتىن. ياساۋي جولىنىڭ قازاق اراسىنان شىعارىلۋى، شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ بارىنە تاققا وتىرۋعا دەگەن ءۇمىتىن وياتتى. بۇرىن بيلەردەن اسا الماعان تورەلەر اراسىندا تاق ءۇشىن كۇرەسى باستالدى. تورەلەردىڭ ىشكى ارازدىعى، ياساۋي جولىمەن بىرگە حان بيلىگىنىڭ كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىمنىڭ قازاق ساناسىنان شايىلۋى شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ تاققا وتىرۋىنا قارسى توپتاردىڭ شىعۋىنا ىقپال ەتتى.. مىسالى، وعان قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلىم-اي» جىرىنداعى مىنا جولدار دالەل بولا الادى:
وتكەن جىل ايتەكە بي دۇنيەدەن ءوتتى،
كەلگەندە ەلۋ التى جاسقا اجال جەتتى;
«باعىنۋ ءبىر كوسەمگە دۇرىس قوي!»-دەپ
بولارىن وسى اپاتتىڭ بولجاپ كەتتى;
تورەدەن ايتەكە بي بەزىن دەدى،
قازاقتى باتىر، كوسەم باسقارماسا،
بىت-شىت قىلار جاۋ قالماق، سەزىن دەدى;
حان-سۇلتان، تورە كۇنى وتكەن دەدى،
ولاردان اقىل-ايلا كەتكەن دەدى;
قازاعىم، ءوزىڭدى-ءوزىڭ تۇتاس ەل قىل،
باسقارار ەندى ۋاقىت جەتكەن دەدى.
بۇل جولدار حان بيلىگىنىڭ كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىمنىڭ ءوز ءمانىن جوعالتقانىن اڭعارتادى جانە ول ناقشبانديا تاريقاتىن وزگەلەرگە قاراعاندا بۇحارا، سامارقاندپەن شەكتەس كىشى ءجۇز رۋلارىندا تۇركىلىك مەملەكەتتىك جۇيە تۋرالى ۇعىمنىڭ تولىعىمەن ءمانىن جوعالتقانىن كورسەتدى. بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە ابىلاي حان تاققا وتىرعانشا، قازاقتىڭ باسى بىرىگىپ، ءبىرتۇتاس ەل رەتىندە ءىس-قيمىل كورسەتە الماعانى تاريحتان بەلگىلى. ابىلاي حان تاققا وتىرعاننان كەيىن عانا قازاق ءوزىنىڭ ءبىرتۇتاس حالىق ەكەندىگىن، تۇركىستاننىڭ قازاق دالاسىنىڭ رۋحاني ورتالىعى ەكەندىگىن سەزىنە باستادى. ابىلاي حاننىڭ بۇل ەڭبەگىن م.ماعاۋين بىلاي سۋرەتتەيدى: « ... ەل بيلەۋ ىسىندە قازاق حاندىعىنىڭ ەجەلگى زاڭ جارعىلارىن قالپىنا كەلتىرگەن ابىلاي اسكەري ىستە دە وتكەندى قايتا تىرىلتەدى». شىندىعىندا، ابىلاي حان ءوز شاماسى جەتكەنىنشە قازاق قوعامىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە بارىن سالدى. ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە قايتا كوتەردى. الايدا، رۋحاني بيلىكتى تولىعىمەن قايتا كەلتىرىپ ۇلگەرمەدى. بيلەر كەڭەسىن بۇرىنعى دارەجەسىنە كوتەرە المادى. تەك كەيبىر رۋ، تايپالاردا قوجا اۋلەتتەرى ءپىر بولىپ، رۋحاني، ءدىني ماسەلەلەردى قولىنا الا الدى. وعان مىسال رەتىندە كىشى جۇزگە ءپىر بولعان تۇركىستاندىق مۇحاممەد قوجانى، بارلىق قازاق جۇرتىنا ءپىر بولعان ابد ال-جاليل قوجا مەن ۋاق تايپاسىنىڭ ءپىرى بولعان سارعالداق قوجانى، ت.ب. جەكە رۋ، تايپالارعا ءپىر بولىپ، بيلىك جۇرگىزگەن قوجالاردى ايتۋعا بولادى. بۇل جالپى قازاق جۇرتىنا تۇگەل جايىلمادى. ونىڭ ۇستىنە قولىندا شوعىرلانعان بيلىكتەن اجىراعىسى كەلمەگەن رۋ، تايپا بيلەرى ارقايسىسى ءوز بىلگەنىنشە ارەكەت ەتتى. بۇل ارەكەتتەردىڭ سوڭى ابىلاي حاننىڭ مەزگىلسىز قايتىس بولۋىنا، قازاق حاندىعىنىڭ كۇيرەۋىنە ىقپال ەتكەن باستى سەبەپ بولدى. «ابىلاي اسپاس سارى بەل» اتانعان وقيعا قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ كۇيرەۋىنىڭ باسى بولدى. قازاق قوعامىندا كيەلى سانالعان حاندىق بيلىكتىڭ قادىرى كەتتى. قازبەك ءبيدىڭ ۇلى بەكبولاتتىڭ ءۇش مىڭ اداممەن ابىلاي ورداسىنىڭ ۇستىنە باسا كوكتەپ كەلۋى، حالىق جادىنان مەملەكەتتىك سانا دەگەن قاسيەتتى ۇعىمنىڭ كەتۋىنىڭ ايعاعى دەسە بولادى. وسىعان دەيىن قازاق تاريحىندا حان ورداسىنا باسىپ كەلۋ بولعان ەمەس. حان حالقىنا جاقپاسا، حاندى ورداسىمەن قالدىرىپ، وزگە جاققا بارىپ، شىڭعىستىڭ باسقا ۇرپاعىن شاقىرىپ، حان سايلاپ، مەملەكەتتىگىن ارى قاراي جالعاستىرا بەرەتىن. مىسالى، اسان قايعىنىڭ التىن وردانىڭ حانى ءاز-جانىبەكتى تاستاپ، الاش مەملەكەتىن قۇرۋى، نەمەسە جۇمادىق حان مەن ونىڭ بەكلەربەگى بولعان عازى ءبيدىڭ وزبىرلىعىنا شىداماعان حالىقتىڭ جۇمادىقتان ءبولىنىپ، جاس ءابىلحايىردى حان سايلاۋى، ءابىلحايىر انتتى بۇزىپ وزگە ءدىني اعىمدى قابىلداپ، ۋاققاس ءبيدى، ال قارا قىپشاق قوبلاندى دايىر-قوجا-اقجول ءبيدى ولتىرگەندە ءابىلحايىردى تاستاپ، كەرەي مەن جانىبەكتى اكەلىپ، حان سايلاۋى، قازاق حاندىعىن تاريح ساحناسىنا شىعارۋى بۇل حالىقتا رۋحاني بىرلىك پەن بيلەر ينستيتۋتىنىڭ اسا قۋاتتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولعاندىعىن كورسەتەدى. قازىر تاريحتا جازىپ جۇرگەندەي قازاق حاندىعىن جانىبەك پەن كەرەي قۇرعان جوق. شىڭعىس اۋلەتىنەن كىمنىڭ تاققا وتىراتىنىن ەدىگەنىڭ «جاساسى» مەن «تورەسىنەن» سوڭ حان بولاتىن تۇلعانى تاڭداۋ دا، سايلاۋ دا تولىعىمەن بيلەردىڭ قولىنا وتكەن بولاتىن. ونى مۇحاممەد شايباني مىسالىندا كورۋگە بولادى. 1472 جىلى ەدگەنىڭ نەمەرەسى مۇسا مىرزا مۇحاممەد ءشايبانيدى شاقىرتىپ، ونى حان كوتەرۋگە ارەكەت ەتەدى. الايدا، مۇحاممەد ءشايبانيدىڭ پيعىلىن بىلگەن بيلەر مۇساعا: «كونە داۋىردەن بەرى ماڭعىت بيلەرىنە مەملەكەتتە ەركىندىك بەرەتىن. ەگەردە مۇحاممەد شايباني وسى كونە داستۇرمەن كەلىسەر بولسا، وندا جاقسى. ءبىز ونى حان سايلايمىز. بولماسا جولى اشىق.» - دەيدى. مۇسا بيلەردىڭ ءسوزىن ماقۇل كورىپ، مۇحاممەد ءشايبانيدى حان كوتەرۋدەن باس تارتادى. ال، ابىلاي حان بيلىگىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە مۇنداي بيلەر ينستيتۋتى تولىعىمەن ىدىراپ بىتكەن ەدى. مۇنى بەلگىلى ەتنوگراف ج. ارتىقباەۆ بىلايشا تۇجىرىمدايدى: «ابىلاي مەن بەكبولاتتىڭ كەلىسپەۋشىلىگىنىڭ تامىرى ارىدە. ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنا تالابى جەتىپ تۇرعان حان ءوز بيلىگىنىڭ قالتىقسىز قابىلدانۋىن وردا بيلەرىنەن تالاپ ەتۋى زاڭدى. بىراق زاماننىڭ وزگەرگەنى ايان. باياعىداي جاۋگەرشىلىك، ىرەگدەن تونگەن جاۋ جوق، ەل ميمىرت تىرشىلىك كەشىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە كىشى ءجۇز بەن ۇلى ءجۇو ىشىندە وردا ءبيى اتاعى كەلمەسكە كەتكەن ۋاقىت، حان بيلىگى دە تاتىمسىز. بەرەكە بىرلىكتى ۇستاپ تۇرعان تەك ورتا ءجۇز - نە ءوزىنىڭ بيلىگىن، نە وردا بيلىگىن جوعالتپاي.» الايدا مەملەكەتكە تىرەك بولادى دەگەن بەكبولاتتىڭ ءوزى ابىلاي حان ورداسىنىڭ ۇستىنە اسكەر اكەلسە، بيلەر ينستيتۋتىنىڭ قاي دەڭگەيدە بولعانىن كورسەتەدى.
ابىلاي ارقادان كەتىپ، تۇركىستانعا كەلىپ، ودان سامارقانتقا بارۋى، قايتارىندا تاشكەنتتە قالىپ، ازعانا كىسىمەن تۇركىستانعا قايتار جولىندا سايرامدىق سارتتاردىڭ بەس مىڭ كىسىمەن قارسى شىعۋى، سول كەزدە سول ماڭدا وتىرعان قازاقتاردىڭ ابىلايعا قول ۇشىن بەرۋگە جاراماۋىنىڭ استارىندا ءبىر عانا سەبەپ بار ەدى. ول - قازاق حالقىنىڭ ار-يمانىنىڭ تىرەگى، رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ كەپىلى، باتىسى مەن شىعىسى، وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگى ۇشسا قۇس قاناتى تالاتىن سايىن دالانى مەكەن ەتكەن قازاق دەگەن حالىقتىڭ رۋحاني وزەگى بولعان ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، ءار ءتۇرلى سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ سوڭىنان ەرۋى بولاتىن. بۇرىندارى «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ەرجۇرەك حالىق ابىلايداي ارىسىن قورعاپ قالا المادى. قورعاماق تۇگىل ورداسىنىڭ ۇستىنە ات ويناتتى. قازاق حاندىعىندا ابىلاي كەتكەن سوڭ قولىنا مەملەكەتتىك بيلىكتى ۇستاپ تۇرا الاتىن ەشقانداي ساياسي كۇش بولعان جوق. بۇرىنعى ىنتىماعى بەرىك رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمدار بولعاندا قازاق حاندىعى كۇيرەر مە ەدى؟ سان عاسىر مەملەكەتتىڭ تىرەگى بولعان بيلەر ينستيتۋتى نەمەسە مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسى «جەتى جارعىنىڭ» ىقپالىمەن ىدىراتىلدى. ناتيجەسىندە حان ولگەن سوڭ مەملەكەت يەسىز قالدى. ابىلايدىڭ ورنىنا وتىرعان ونىڭ ۇلدارى ورىس وتارشىلدارىنىڭ قولىنداعى قۋىرشاققا اينالعانىنا دا تاريح كۋا. ەگەردە سوڭىندا تىرەپ تۇرعان حالقى بولسا، ولار سونداي كۇن كەشەر مە ەدى؟ بۇل قازاقتىڭ قاسىرەتتى تاريحى. قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ وسىلاي كۇيرەۋىنە تاۋكە حان قابىلداعان «جەتى جارعى» زاڭىنىڭ شەشۋشى ءرولى بولدى. ودان كەيىنگى كەزەڭدە دە قازاق دالاسىندا رۋحاني تىكە-تىرەس وسى ياساۋيا، ناقشبانديا تاريقاتتارى اراسىندا جۇرگەنىن كورۋگە بولادى. مىسالى، دۋلات، شورتانباي، مايلىقوجا، قاشاعان سياتى اقىن-جىراۋلار شىعارمالارى بۇعان تولىق دالەل بولادى. مىسالى، مايلىقوجا اقىننىڭ مىنا ولەڭى سونىڭ ايقىن دالەلى:
بولىس، ءبيدىڭ قىدىرى ۇرى بوپ ءجۇر،
قولدايتىن ءباھاۋاددين ءپىرى بوپ ءجۇر.
زەكەتى جوق بايلاردىڭ جيعان مالىن،
جەڭ ۇشىندا پارامەن قۇرىر بوپ ءجۇر.
وكىنىشكە وراي، ءبىز بۇل قاسىرەتتى تاريحتان ساباق الا المادىق. بۇگىن ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، ەگەمەن ەل بولعاندا سىرتتان سانداعان اعىمدى اكەلىپ سايرانداتىپ وتىرمىز. ەرتەڭگى كۇنى بۇل قازاقتىڭ ءشىلدىڭ تەزەگىندەي بىتىرىپ كەتەتىنىمەن ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق. قاۋىپ، اسىرەسە، يسلام اتىن جامىلىپ كەلىپ جاتقان ۋاحاببيلەر، سالافيلەر، تابليعتار، احماديا، تار[2]اپىنان تۋىنداپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. تاريحتىڭ، تاريح عىلىمىنىڭ باستى قىزمەتى بۇرىنعى وتكەن اتا-بابالار تاريحىنىڭ جەڭىسىن ۇلگى ەتىپ، جەڭىلىسىنەن ساباق الدىرۋ بولسا كەرەك. بىزدە وسىنداي بولعان دەپ قۇر جالاۋلاتقانمەن ەشنارسە ۇتپايمىز. «جەتى جارعىنىڭ» قازاق تاريحىنداعى ءرولىنىڭ جاعىمسىز جاقتارىن ايتۋداعى ماقسات - قازاقتى تۇقىرتۋ ەمەس، كەرىسىنشە سول قاتەلىكتى ەندى قايتىپ قايتالاماساق دەگەن يگى ماقسات بولاتىن. ال، وعان ءبىزدىڭ اقىل-پاراساتىمىز جەتە مە؟ ول باسقا اڭگىمە.
جانداربەك زىكىريا،
ت.ع.ك.،
ا. ياساۋي اتىنداعى
حقتۋ-ءى
تۇركولوگيا ينستيتۋتىنىڭ
اعا عىلىمي قىزمەتكەرى
«اباي-اقپارات»
[1] ماركس ك.، ەنگەلس ف. ت. VI, ستر. 442.
2 تولىبەكوۆ س.ە. وبششەستۆەننو-ەكونوميچەسكي ستروي كازاحوۆ ۆ XVII-XVIII ۆەكاح. -الما-اتا: كاز. گوس. يزداتەلستۆو، 1959. س. 347.
3 ارتىقباەۆ ج. قوعام جانە ەتنوس. -پاۆلودار: «ەكو» عوف، 2004. 327 ب.
4 ءابىلتاين م. قازاقتىڭ رۋلىق قوعامى // «اقيقات»، № 1, 2009. 67-72 بب.
5 بارتولد ۆ.ۆ. تۋركەستان ۆ ەپوحۋ مونگولسكوگو ناشەستۆيا. سوچينەنيا. ت. I. -موسكۆا: يزداتەلستۆو ۆوستوچنوي ليتەراتۋرى، 1963. س. 369.
* بۇل ماسەلە ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان جازىلعان «ياساۋي جولى جانە قازاق قوعامى» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەكتە باياندالعان.
