«...ەرتەدە تۇركىستاندى تۇران دەسكەن،
 تۇراندا ەر تۇرىگىم تۋىپ وسكەن.
 تۇراننىڭ تاعدىرى بار تولقىمالى،
باسىنان نە تاماشا كۇندەر كەشكەن...»
م. جۇماباي

ارىستان، جولبارىس دەگەندى ەستىگەندە "قازاق وسى جىرتقىشتاردى قايدان ءبىلدى ەكەن؟" دەگەن سۇراق ەرىكسىز تۋاتىنى راس. قازىر ءوزىمىز National Geographic Channel, Nat Geo Wild سەكىلدى ارنالاردان عانا كورەتىن جانۋارلاردىڭ كوبى ورتا عاسىرلارعا دەيىن ازيا اۋماعىندا دا تىرشىلىك ەتكەن، ولاردىڭ اراسىندا اڭ پاتشاسى دا بار – دەسەك بالالارعا ەرتەگى ايتقانداي بولامىز. بىراق، ەرتەدە تۇران بەرتىن كەلە تۇركىستان اتانعان قازىر قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان، قازاقستان سەكىلدى بەس مەملەكەت سىيىپ جاتقان الىپ تەرريتوريادا جىرتقىشتىڭ ءتۇر-ءتۇرى بولعانى راس. 1917 جىلى وسىنىڭ بارىنە يەلىك ەتىپ قالۋ ءۇشىن تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرعان، بولاشاقتا "ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى" ۇرپاقتى كوكسەگەن ارىستار بولشەۆيكتەر كۇش العان 1932 جىلى دا قازاقتىڭ ءار تاسىن، ءار اڭىن ساقتاپ قالۋدى كوكەسىپ جاعىراپيا ءپانى وقۋلىعىنا بالقاش بارىسى تۋرالى مالىمەتتەر ەنگىزگەن. ازيا ارىستانىنىڭ جۇرناعى ۇندىستانداعى ۇلتتىق باقتاردا ءالى كەزدەسەدى. ال جولبارىس سىر مەن امۋداريا بويىندا، بالقاش-الاكول ويىندا، تارباعاتاي جونىندا بەرتىنگە دەيىن جورتىپ جۇرگەن. سودان بولار بۇل حايۋان تۋرالى اۋىز ادەبيەتىندە دەرەك مولىراق. "قامبار باتىر" جىرىنداعى:

سول ۋاقىتتا جولبارىس
تۇگىنىڭ ءبارىن جاتقىزىپ،
قۇلاعىن جىمىپ جاپىردى.
كورىكتەي اشىپ اۋىزىن،
ىرىلداپ جامان اقىردى.
داۋسى جەردى كوشىرىپ،
نار ماياداي باقىردى.
بۇركىتتەي جازىپ تىرناعىن،
تۇلپارعا بارىپ اسىلدى... – دەلىنسە، مۇحتار ماعاۋيننىڭ "شاقان-شەرىسىندەگى"  شاقان-تۇركىستاندىقتىڭ تراگەدياسى تۇتاس قازاقتىڭ زارىن ايتتى. مىسال كوپ، وتە كوپ. جولبارىس جايلى دەرەك وتارلاۋ ساياساتى كەزىندە قازاق دالاسىن بارلاعان رەسەيلىك ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىنىڭ جازبالارىندا دا كەزدەسەدى. "ۆەرنەنسكي گراجدانين", ي.ف.بلارامبەرگ، ل.س.بەرگ، ا.ك.گەينستەردىڭ  جازبالارى تۇران جولبارىسىنىڭ تاريحىن زەرتتەيمىن دەگەندەرگە باعىت بەرىپ كەلەدى.

(كارازين ن.ن. (1842-1909 ج) سالعان سۋرەت. تۇران جولبارىسى اتىلعان ءسات)

"ۆەرنەنسكي گراجدانين" دەگەن بۇركەنشەك ەسىممەن تاريحتا قالعان كارپوۆ بونيفاتي ارحيپوۆيچ دەگەن (1825-1892) ەساۋل ەكەن. قاپ تاۋى مەن قيىر شىعىستا، تۇركىستاندا اسكەري قىزمەت اتقارعان، اڭشى بولعان كارپوۆتىڭ "مانتىق – جولبارىس جويۋشى" دەگەن وچەركى بار، پاتشالىق رەسەي زامانىندا "پريرودا ي وحوتا" جۋرنالىنا باسىلعان، ال 1967-جىلى ءدال وسىنداي اتاۋمەن شىققان ارنايى جيناققا ەنگەن (50-بەت). كارپوۆ ءحىح-عاسىردىڭ ورتا شەنىندە سىر بويىنا اسكەري قىزمەتكە كەلگەن كازاكتاردىڭ قالاي جولبارىس اۋلاۋدى كاسىپ ەتكەندەرىن باياندايدى. وقيعا ارال تەڭىزىنەن جەتپىس شاقىرىم جەردە، رايىم كولى بويىنا بەكىنىس سالىپ، (كەيىننەن ول بەكىنىستى گەنەرال-گۋبەرناتور وبرۋچەۆ قازالىعا كوشىردى), حيۋالىقتار مەن دالا قازاقتارىنىڭ ورتاسىن ءبولىپ تاستاعان كازاك جاساعىنىڭ باسىنان وتكەن. بەكىنىستە 1500 اسكەري بولىپتى، كارپوۆتىڭ ايتۋىنشا سولاردىڭ اراسىندا ناعىز مەرگەن، ورال كازاگى ساپىنا قوسىلعان مانتىق دەگەن قالماق جىگىتى دە قىزمەت ەتكەن. سول مانتىق ون ەكى جولبارىس الىپتى، ون ءۇشىنشىسىن قامىس ىشىندە قاماعاندا ءوزى دە، جانىنداعى سەرىكتەرى دە اۋىر جارالانادى.

"مانتىق ەكى شۇرىپپەنى بىردەن باستى... قاق ماڭدايدان اتپاق بولعاندا كوزى الدادى ما، الدە قولى قالت ەتتى مە ەكى وق تا جولبارىستىڭ كەۋدەسىنە، تاماعىنان ءسال تومەن ءتيىپ، جارالادى. جەڭىل جاراقاتقا دولدانا تۇسكەن جىرتقىش مانتىقتى الىپ ۇرىپ، قانجارىن سۋىرۋعا مۇرسات بەرمەي شايناي باستادى. باقىرعان داۋىسقا تەز-اق جەتكەن وزگە اڭشىلار جولداستارىن قۇتقارۋعا داتتەرى بارماي قورقاقتاپ تۇرىپ قالدى. جاندالبالاساعان مانتىق تىزەگە كوتەرىلىپ، جولبارىستى ارتقى ەكى اياعىنان وراي تارتىپ قۇلاتتى-اق، بىراق قاھارلى شەرى قايتا كۇش الىپ، جۇلمالاي بەردى. وسى كەزدە مانتىقتىڭ:

– باۋىرلار، قۇرىدىم، اتىڭدارشى! ماعان تيسە دە اتا بەرىڭدەر، اتىڭدارشى! – دەگەن جان داۋسى شىقتى". ۆەرنەنسكي گراجدانين. "مانتىك – يستريبيتەل تيگروۆ", (اۋدارعان – س.ءا.)   

جولبارىس جۇلىم-جۇلىم ەتكەن مانتىق كوپ ازاپ شەگىپ، بەس كۇننەن كەيىن كوز جۇمعان. وسى تۇستا مانتىق دەگەن ماساقباي دەگەن قازاقتىڭ ءپروتوتيپى، ورىس وفيتسەرى قاساقانا بۇرمالاعان، ­- دەگەن دە پىكىر بارىن ايتا كەتەيىك. ماساقباي مەڭگىلتاەۆ دەگەن اڭشىنىڭ بولعانى دا راس ەكەن. مىسالى 1860 جىلى سىرداريا قازاقتارى جايلى بەرىلگەن ەسەپتە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اڭشىلىعى تۋرالى، يت جۇگىرتىپ، قاقپان قۇرىپ، قۇس سالاتىنى ايتىلا كەلىپ، جولبارىستى قالاي اۋلاعانى دا باياندالىپتى. اڭشىلاردىڭ اتاقتىسى دەپ تورتقارا ماساقباي اتالعان: يز تيگروۆىح جە وحوتنيكوۆ يزۆەستەن تولكو ودين ديۋرتكارينەتس ماساكباي مەنگليتاەۆ، دا ي توت سوستاريلسيا لي، يلي پوتومۋ، چتو پوسلەدني يز ۋبيتىح تيگروۆ نەمنوگو پوميال ەگو، وتكازالسيا وت وپاسنوگو زاباۆيا. ۆ پروشەدشەم گودۋ ۋبيتو بىلو كيرگيزامي تيگروۆ — 10, پورانەننىح تيگرامي ۆ پروشلوم گودۋ بىلو ۆسەگو 6 چەلوۆەك، يز نيح تروە ۋمەرلو. (تسگا رك، ف. 383, on. 1, د. 166, لل. 9-16 وب.)

مانتىق قازا تابادى، ال ماساقباي مەڭگىلتاەۆ قارتايىپ، اڭشىلىقتى قويعان؟ ەكەۋى ەكى كەيىپكەر دە بولۋى مۇمكىن نەمەسە بونيفاتي كارپوۆ كوركەمدەپ جىبەردى. پاتشالىق رەسەيدىڭ ۇلكەن جانە كىشى شەندى وفيتسەرلەردىڭ بۇنداي جازبالارىندا كازاكتاردىڭ جولاقتى جىرتقىش اۋلاعانىنان بولەك تە، اسا قىزىقتى تام-تۇمداعىن تاريحي مالىمەتتەر بارشىلىق. ءبىر كەشتە قامالدان ۇزاپ بارىپ 80 قىرعاۋىل اتاتىنبىز، ءبىر اپتا جورتىپ 50-60 قابان اتاتىنبىز، – دەگەندەي مىسالدار سول زاماندا سىر بويىنىڭ اڭ-قۇسقا وتە باي بولعانىن بىلدىرەدى. بىلتەلى ءشيتىسى عانا بار جەرگىلىكتى قازاق اسا قاجەتتىلىك بولماسا اڭ اتپاعان. قامىس ىشىندەگى جولبارىس پەن قاراپايىم قازاق اراسى تىنىش بولىپ، وقتا-تەكتە ادامعا، مالعا شاۋىپ مازا بەرمەگەنىن اۋىل ازاماتتارى قاقپان قۇرۋ، كەرەگە قۇرسانىپ جارالاپ، اشۋلى اڭدى نايزالاپ الۋ سەكىلدى تاسىلدەرمەن جويىپ وتىرعان.

"كيرگيزى تاكجە بوياتسيا زۆەريا ي تولكو ۆ رەدكيح سلۋچاياح (كوگدا حيششنيك پرينەسيوت وسوبەننو بولشيە ۋبىتكي) رەشايۋتسيا وحوتيتسيا نا نەگو. پرەجدە، كوگدا حوروشيە رۋجيا بىلي ۋ نيح رەدكوستيۋ، پراكتيكوۆالاس وحوتا س كلەتكوي، ۋستروەننوي يز ناديوجنوگو ماتەريالا; ۆ نەيو زاحوديلي نەسكولكو وحوتنيكوۆ ي، پەرەدۆيگايا ەيو، ناپراۆلياليس ك لوگوۆيششۋ. زۆەر وبىكنوۆەننو كيدالسيا نا كلەتكۋ، ساديلسيا نا نەيو، ي ۆ ەتو ۆرەميا ەگو ۋبيۆالي. پوزجە، س پوياۆلەنيەم رۋجەي، ستالي ۋبيۆات زۆەريا ي پۋلەي، ينوگدا جە ۋپوترەبليالي وتراۆۋ".

"پولنوە گەوگرافيچەسكوە وپيسانيە ناشەگو وتەچەستۆا. XVIII-توم. كيرگيزسكي كراي. س.-پب. 1903"

بۇل جەردەگى "كلەتكاسى" كادىمگى كيىز ءۇي كەرەگەسى، ول ءتاسىلدى "شاحان-شەرىدە" جالايىر جىگىتتەرى قولدانادى. قازاقتا جولبارىس اۋلاۋدىڭ مۇنان دا باسقا بىرنەشە امالى بار. ورىس وفيتسەرى ە.ت.سميرنوۆ 1875 جىلى "جۋرنال وحوتى" دەگەن باسىلىمنىڭ 1-2 سانىندا شىققان "وحوتا نا تيگروۆ نا سىر-دارە" دەگەن اڭگىمەسىندە: ىلە مەن شۋدىڭ قالىڭ قامىسىنان جولبارىس بايقاپ قالسا قارا-قىرعىزدىڭ جۇرەك جۇتقان اڭشىلارى تۇسكى ىستىقتى توسىپ، ەڭبەكتەپ بارىپ بىلتەلى مىلتىقپەن اتىپ الادى. ونداي باتىل اڭشىلار تۇركىستاننىڭ وڭتۇستىگىندە جوق، – دەپ جازىلعان. بۇنى قازاقتى كەمسىتە وتىرىپ وشتەستىرۋدىڭ ءتاسىلى دەۋگە بولار، سەبەبى سىر بويىندا دا جولبارىس اۋلاعان باتىرلار جايلى اڭىز-اڭگىمە كوپ. ماسەلەن، جوعارىدا ايتىلعان "قامبار باتىر" جىرىن جەتىاسار مادەنيەتىنە جاتقىزادى. ءوزىن جولبارىستان امان الىپ قالعان باتىرعا قىزىن قوسقان التىاسار حان تۋرالى دا اڭىز بار.

قازاقتاردىڭ تاعى ءبىر ءتاسىلى جەمتىككە قاقپان قۇرىپ، ول قاقپاندى جۋان دوڭبەككە، بورەنەگە بايلاپ تاستاۋ ەكەن. ارانعا ۇرىنعانىپ، اشۋلانعان اڭ قاقپاندى دوڭبەگىمەن سۇيرەي جونەلەدى. اڭشىلار  ىزىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، سىلەسى قاتقان جىرتقىشتى نە ۇرىپ، نە شانشىپ، نە اتىپ الادى. بۇل ءالى دە قاسقىرعا قولدانىلادى، اياعىن شايناپ تاستاماسىن دەپ سۇيرەتپە بايلاپ قويىپ السىرەتەدى.

ەڭ قورقىنىشتى جانە قازاق حالقىنىڭ جاۋجۇرەكتىگىن دالەلدەيتىن ءبىر امال – سول قولدى ارقانمەن وراپ، وڭ قولعا قانجار ۇستاپ جولبارىستىڭ جاتاعىنا بارىپ، قاسقايىپ تۇرۋ. جىرتقىش تىرناقپەن وسىپ جىبەرمەۋى ءۇشىن اڭشىنىڭ دەنەسىنە وگىز تەرىسىنەن قاباتتاپ كوبە كيگىزەدى ەكەن. اڭ اتىلعاندا ارقان ورالعان قولدى توسىپ، شايناتادى. سوندا قانجارمەن جارىپ جىبەرۋگە بولادى. جىرتقىش سالماعىنا شىداماي بارا جاتسا سەرىكتەرى جەدەل جەتىپ سەلەبە سىلتەۋى كەرەك. بۇل – تاۋەكەلدى كوپ كەرەك ەتەتىن ايلا. سىر بويىنان جولبارىس اۋلاپ جۇرگەن ساربازدارىنان قازاقتاردىڭ بۇل ولەرمەندىگىن ەستىگەندە گۋبەرناتور الەكساندر پەروۆسكي قاتتى قايران قالىپتى. جولبارىسقا شىققاندا جولداسىڭ سەنىمدى بولۋى كەرەك. اكەم ابىكەن سارىبايۇلى "ايۋدا قىرىق ادامنىڭ كۇشى، ءبىر ادامنىڭ جۇرەگى بار، جولبارىستا ءبىر ادامنىڭ كۇشى، قىرىق ادامنىڭ جۇرەگى بولادى. جولبارىستى جالاڭ قولمەن اعايىندىلار عانا الا الادى ەكەن. بوتەن ادام ساعان اتىلعان اڭنىڭ سۇسىنان قورقىپ، قاشىپ كەتەدى", – دەپ ءبىر اڭىز باستاۋشى ەدى...    قازاقتىڭ تارعىل مىسىقتان قايمىقپاعانىن قالامگەر  مولداحمەت قاناز اعامىز "تاعدىرى تالكەك تۇران شەرىلەرى" دەگەن ماقالاسىندا دا ايتىپ: ...كوزگە تۇسكەن دەرەكتەرگە جۇگىنەتىن بولساق، جولبارىس سوققان قازاقتاردىڭ ءتىزىمى بىلاي بولىپ شىعادى: 1848 جىلى 63 جاستاعى ورىنباي سۇگىروۆ رايىمدا ءبىر جولبارىس ولتىرگەن. جولبارىس ءبىر قولىن شايناپ تاستاپ، سول جاراقاتىنان ولگەن. 1858 جىلى اسان رۋىنىڭ 30 جاستاعى جىگىتى تورتاي قۇندىزوۆ ءبىر جولبارىس جىعىپ، وسى ارپالىستا وڭ قولىن شايناتىپ العان.  43 جاستاعى تورتقارانىڭ سەيىتقۇلى ءسابيت الىبەكوۆ 1 جولبارىس العان; 31 جاستاعى تورتقارانىڭ سەيىتقۇلى قويشىباي شىنىباەۆ 1 جولبارىس; 32 جاستاعى بايانوۆ 1 جولبارىس; 1853 جىلى 63 جاستاعى كىشكەنەنىڭ قۇتتىعى ۇركىنباي سۇگىروۆ 1 جولبارىس سوققان; 1853 جىلى 33 جاستاعى كىشكەنەنىڭ اسانى تولەپ قۇندىزوۆ 1 جولبارىس العان; 20 جاستاعى كىشكەنەنىڭ قۇرمانايى ماقان قويشىباەۆ 1 جولبارىس; 1861 جىلى جىلاندى دەگەن جەردە كەرەيت ەسكەن وسەرباەۆ 1 جولبارىس; 1860 جىلدىڭ 20 اقپانىندا توعاناەۆ بارلىباي رايىمنىڭ تالدارىق دەگەن جەرىندە 15 ادام بولىپ قاۋمالاپ، 1 جولبارىس العان; 1860 جىلدىڭ 18 جەلتوقسانىندا ەركىنباي ءدۇرمانوۆ 1 جولبارىس العان; 1862 جىلدىڭ 8 ناۋرىزىندا رايىمدا قادىربەرگەن تاسبولاتوۆ 1 جولبارىس سوققان. اڭشىلاردىڭ بارلىعى دا ءار جەرلەرىنەن جاراقاتتانعان، ­- دەپ جازعان. جەتىسۋدىڭ  اقسۋىنداعى  "جولبارىس سوققان" اتالعان جەردىڭ تاريحىن ساكەن ءشارىپوۆ قاعازعا بىلاي ءتۇسىرىپتى.

...ساپ ەتتى ساۋرىق قولى ناق تاماقتان،
ءبىلىندى قۋانباعى وڭ قاباقتان.
تىك تۇردى، جىعىسپادى، كوپ الىستى،
قاپسىرىپ جولبارىستا سول قول جاقتان.

وڭ قولىمەن ەزگىلەدى كەڭىردەكتى،
جۋاسىپ جولبارىستىڭ رەڭى كەتتى.
سونىمەن ساۋرىق باتىر جاۋىن جەڭدى،
ەل كوڭىلىن شوشىپ قالعان تىنىش ەتتى... بۇل دا شاشامەن 19 عاسىردىڭ اياق شەنىندەگى وقيعا، ساۋرىق مالعا شاپقان جىرتقىشتى الىپتى. قازاق حالقى جولىققان اڭدى عانا سوعىپ، ارنايى قىرماعان. ال، وزدەرىن جابايىلار ءامىرشىسى سەزىنىپ، سوڭعى ۇلگىدەگى مىلتىق ۇستاپ كەلگەن وتارلاۋشىلارعا ءبارى تاڭسىق ەدى، اڭدى قىناداي قىرىپتى، ودان باسقا ەرمەك تە جوق ەدى. شەرىنىڭ تاعدىرى سول كەزدەگى شەرلى قازاقتىڭ تاعدىرىنا ۇقساس. ءدال وسى جازالاۋشى اسكەرلەر كىرىپ، ولارعا ىلەسە كەلگەن مۇجىقتار ورنىعىپ العاندا جەر تارىلدى. وسى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تۇركىستان ماڭىندا 25 دەرەۆنيا پايدا بولىپ، 1300 وتباسى كوشىپ كەلىپتى. ءار وتباسىدا بەستەن ادام بار دەسەڭ التى جارىم مىڭ قاراشەكپەندى قازاق دالاسىن قاپتاپ، 10 دەسياتينادان جەر الدى. دوڭىز اۋلادى، قۇسىن اتتى، جەرىن جىرتتى، قامىسىن ورتەدى. ءار تۇسقا فورپوستار سالدى. قاراشەكپەندى جىلدان جىلعا كوبەيدى. قازاق جايىلىمسىز قالدى، شەرىنىڭ ازىعى ازايدى. ءسويتىپ اۋىلداردى تورىپ، ۇساق مال، يتتەردى الىپ كەتەتىن بولىپتى. ءحىح عاسىردىڭ باسىندا-اق باتىس پەن شىعىس، سولتۇستىككە تۇمسىق سۇعىپ الىپ قازاق رۋلارىنىڭ ءورىسىن تارىلتقان وتارشى جىلانداي جورعالاپ اقمەشىت، تاشكەن ماڭىنا يەلەنىپ جاتقان 1848-49 جىلى  28 ادام جولبارىسقا جەم بولىپتى. ونى گۋبەرناتور پەروۆسكيدىڭ 1849 جىلى قاراشادا اسكەري مينيستر كنياز دولگورۋكوۆقا جازعان حاتىنان بىلەمىز.

ۋپراۆلەنيە وتدەلنوگو ورەنبۋرگسكوگو كورپۋسا 2 وكتيابريا 1851 گ. № 5606

ميلوستيۆىي گوسۋدار كنياز ۆاسيلي اندرەەۆيچ!

يسپراۆليايۋششي دولجنوست ناچالنيكا ارالسكوگو ۋكرەپلەنيا مايور داماس ۆ كونتسە 1849 گ. دونەس پرەدمەستنيكۋ موەمۋ، چتو س پريبليجەنيەم نا زيموۆكۋ ك سەمۋ ۋكرەپلەنيۋ كيرگيزسكيح اۋلوۆ، ۆ وكرەستنوستياح ونوگو پوياۆيليس تيگرى ۆ بولشوم پروتيۆۋ پرەجنەگو چيسلە. كرومە يسترەبلەنيا لوشادەي ي درۋگوگو سكوتا، ۆسترەچا س سيمي حيششنىمي زۆەريامي ۆسەگدا پوچتي وكانچيۆالاس سمەرتيۋ كوگو-ليبو يز كيرگيز، كوتورىح، كاك وكازالوس پو سوبراننىم سۆەدەنيام، ۆ تەچەنيە 1848 ي 1849 گگ. زاەدەنو تيگرامي دو 28 چەلوۆەك. ۆ نويابرە 1849 گودا كيرگيزى، كوچەۆاۆشيە ۆ 4-ح ۆەرستاح وت ۋكرەپلەنيا، وبراتيليس ك مايورۋ داماسۋ س ۋبەديتەلنويۋ پروسبويۋ يزباۆيت يح وت وگرومنوگو تيگرا، كوتورىي ەششە ناكانۋنە ۋۆلەك ي زاەل ودنوگو يز نيح. مايور داماس رەشيلسيا سدەلات وبلاۆۋ ي زۆەر، وكرۋجەننىي ۆ گۋستىح ي ۆىسوكيح كامىشاح وحوتنيكامي يز سولدات ي كازاكوۆ ۆ چيسلە 40 چەلوۆەك، بىل يزرانەن ي ۋبيت; ودناكو جە پرەجدە توگو ون ۋسپەل پورانيت ريادوۆىح: حارچەۆسكوگو ي كونستانتينوۆا ي كازاكا حۋسايموۆا. دۆوە يز سيح نيجنيح چينوۆ پري پولزوۆاني ۆ لازارەتە ۋكرەپلەنيا سوۆەرشەننو ۆىزدوروۆەلي، ا ريادوۆوي كونستانتينوۆ پو سلۋچايۋ بولەە تياجەلىح ران ليشيلسيا لەۆوي رۋكي، كوتورايا پري لەچەني ەگو ۆ لازارەتە وتنياتا ۆىشە لوكتيا، ي پو مەديتسينسكومۋ وسۆيدەتەلستۆوۆانيۋ پري ينسپەكتورسكوم سموترە ۆ پروشلوم گودۋ كونستانتينوۆ نازناچەن ۆ 4-ي رازرياد نەسپوسوبنىح س پريچيسلەنيەم نا كازەننوە سودەرجانيە ي پو رازرەشەنيۋ دەجۋرنوگو گەنەرالا گلاۆنوگو شتابا ە. ي. ۆ. وت 1-گو فەۆراليا س. گ. زا № 1251 ۋۆولەن وت سلۋجبى. پو ۆوزۆراششەني كونستانتينوۆا ۆ ورەنبۋرگ ي پرەد وتپراۆلەنيەم ەگو نا رودينۋ يا پريكازال ۆىدات ەمۋ يز سۋمم كورپۋسنوگو شتابا 25 ر. سەرەبروم ۆ ناگرادۋ زا وكازاننۋيۋ يم نەۋستراشيموست، ا و سەم دوۆولنو زامەچاتەلنوم سوبىتي دوۆوجۋ دو سۆەدەنيا ۆاشەگو سياتەلستۆا، پوتومۋ چتو و نەم سۆوەۆرەمەننو گوسپودينۋ ۆوەننومۋ مينيسترۋ دونەسەنو نە بىلو...

پروشۋ ۆاشە سياتەلستۆو پرينيات ۋۆەرەنيە ۆ يستيننوم موەم پوچتەني ي پرەداننوستي.

ۆاسيلي پەروۆسكي

تۇران جولبارىسىنىڭ تەرىسىنە وسى دالا گۋبەرناتورى پەروۆسكي قاتتى قىزىعىپتى، ارنايى پارمەن بەرىپ، ءار تەرىگە 25 سومنان سىيقى تاعايىنداعان. بۇنىڭ قانداي اقشا ەكەنى تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن مىناداي مىسال كەلتىرەيىن:   حح عاسىر باسىندا رەسەي يمپەرياسىن گەنەرالدارى ايىنا 500-1000 سوم، سولداتى نەبارى 1 سوم جالاقى العان. كيەر كيىم، ىشەر اسى مەملەكەت موينىندا بولعاندىقتان وسىعان كونگەن. ياعني، تۇرمىس قاجىتقاندار ساربازدىققا جازىلىپ، جان باققان. ال، 25 سومعا ول زاماندا باقانداي 30 تاۋىق، نەمەسە، 27 ۇيرەك ساتىپ الۋعا، وتباسىڭدى ءبىراز ۋاقىتقا جوقشىلىقتان قۇتقارۋعا بولاتىن ەدى. 30 تيىنعا اسحانادان تويىپ اس ىشەسىڭ. سوندىقتان كرەپوستنويلىقتان قۇتىلىپ، جانىن باعۋ ءۇشىن سولدات بولىپ قيىرعا اتتانعاندارعا جولاقتى شەرىنى اتىپ، تەرىسىن وتكىزۋ ۇلكەن تابىس ەدى. قاۋىپتى ەكەنىنە قاراماستان جولبارىس اۋلاۋشىلار كومانداسىنا تىلەنۋشىلەر كوپ بولدى. ونىڭ ۇستىنە سۇرانىس تا سۇمدىق ەدى. قۇلپىرعان تەرىلەردى ورىنبورعا، كەيىن پەتەربورعا دەيىن  الدىرعان. رەسەي اقسۇيەكتەرى: ءار باتىل كيرگيزدىڭ تورىندە ءىلىنىپ تۇرعان اڭنىڭ تەرىسى نەگە ءبىزدىڭ تابانىمىزدىڭ استىندا جاتپايدى؟! – دەپ ەكىلەنەدى.

(ل. بارششەۆسكيدىڭ تۇسىرگەن سۋرەتى. "كوماندا وحوتنيكوۆ نا تيگروۆ" دەپ اتالادى.1894 جىلدىڭ 4-قاڭتارىنان باستاپ ءبىر اي بويى ارال، قاراقالپاقستان اۋماعىندا جولبارىس اۋلاعان پورۋچيك كولۋشەۆتىڭ كومانداسى. سۋرەتتە ساربازداردان بولەك  32 ءيتتىڭ ىشىنەن امان قالعان"تسىگان", "جۋچكا" دەگەن  ماقۇلىقتاردىڭ دا اتى جازىلعان.)

بيولوگ-ەكولوگ ۆيتالي پروحوروۆ "تۋرانسكي تيگر – توچكا پوستاۆلەنا" دەگەن عىلىمي زەرتتەۋىندە  1810-1940 جىلدار ارالىعىندا اۋلانىپ، تىركەلگەن جولبارىستار تۋرالى جازادى، وعان كاۆكاز، قاراقالپاقستان، تۇركمەنستان سەكىلدى ەلدەردەن اتىلعان جىرتقىشتار دا ەنگەن، سونىڭ اراسىندا وسكەمەن بەكىنىسىن سالۋعا كەلگەن وتارشىلار شىعىستان اۋلاعان 13, سىرداريا-تۇركىستان ماڭىنان 7, ىلە اڭعارىنان اتىلعان 9 جولبارىس بار.ەسكەرتە كەتەتىن ماسەلە، ءتىزىم پاتشالىق رەسەيدىڭ جازالاۋشى اسكەرى ورنىققان كەزدەن عانا باستاپ جۇرگىزىلگەن. مىسالى شىعىستاعى اۋلانعان جولبارىس ەسەبى 1810 جىلدان، سىر بويى 1849, ال ىلە-قاراتال 1891 جىلدان جۇرگىزىلگەن. وسى ارقىلى-اق وتارشىنىڭ قازاق دالاسىن قالاي ساتىلاي باسقانىن بايقاۋعا بولادى. جارايدى، بۇل باسقا اڭگىمە. جوعارىداعى مالىمەتتەردى قىرىلعان اڭنىڭ ازى عانا دەپ قابىلداۋ كەرەك، ويتكەنى  مانتىق مەرگەننىڭ ءوزى ءبىر جىلدا ون ءۇش جولبارىس اۋلاعانى تۋرالى كۋاگەرلەر جازباسى بار، وعان قازاق اڭشىلارى اتىپ، ورىس كوپەستەرىنە تەرىسىن ساتقان جىرتقىشتاردى قوسىڭىز.  وسىندايدا "تۇران جولبارىسى قانداي بولدى ەكەن؟" – دەگەن سۇراق تۋاتىنى ورىندا. بيولوگتار ونىڭ تەرىسى قىزعىلت ەمەس، اشىق سارى، قارا جولاقتارى ۇزىن بولعانىن جازادى. ال، ۇزىندىعى مەن سالماعىن كارپوۆ جازىپ قالدىرعان. "كوگدا يا پريەحال ۆ فورت، تيگر ۋجە لەجال پوسرەدينە پلوششادي. ەتو بىل ودين يز سامىح بولشيح زۆەرەي: ون ۆەسيل 11 پۋدوۆ 22 فۋنتا ي يمەل ۆ دلينۋ وت حۆوستا دو ۋشەي 2 ارشينا 14 ۆەرشكوۆ. بولەە كرۋپنىح تيگروۆ يا ۆ جيزني نە ۆيدال". قازىرگى ەسەپكە شاقساق جولبارىستىڭ سالماعى 181 كەلى، ۇزىندىعى 2 مەتر 20 سانتيمەترگە جۋىق! سالىستىترامىلى تۇردە ايتا كەتەيىن تۇراندىق جولبارىسقا ۇقسايدى دەلىنەتىن بەنگال جولبارىسىنىڭ تۇرقى 275 سم، ورتاشا سالماعى 225-230 كەلى، امۋر جولبارىسى 180-250 كەلى، قۇيرىعىنىڭ ۇشىنا دەيىنگى ۇزىندىعى 3 مەتردەن اسىپ جىعىلادى. جىرتقىشتىڭ قاي ءتۇرى بولسىن سالماعى جاعىنان 20-30 كەلىگە اۋىتقي بەرەدى ەكەن. سوندىقتان ەساۋىل كارپوۆ كورگەنىن  تۇران جولبارىسىن دا سول زاماندا قامىس اراسىنان كۇندەي كۇركىرەگەن جولاقتىلاردىڭ ورتاشاسى دەپ ەسەپتەۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە بالقاشتىڭ جاعاسىندا، قاراتالدىڭ ساعاسىندا وتىرعان كوپبىرلىك اۋىلىندا سادۋاقاس وتاربايۇلى دەگەن ادامنىڭ 1939 جىلى جولبارىس العانى تۋرالى مالىمەت بار. ولكەتانۋشى قاراشا قارامان اعامىزدىڭ 2010 جىلدىڭ 12 ناۋرىزىندا "ەگەمەن قازاقستانعا" جاريالانعان "جولبارىس سوققان سادۋاقاس باتىر" دەگەن ماقالاسىندا ول شەرىنىڭ سالماعى 210 كەلى، قۇيرىعىنىڭ ۇشىنا دەيىنگى  ۇزىندىعى 4 مەتر 10 سانتيمەترگە جەتكەنى كەلتىرىلىپتى. جولبارىستىڭ تەرىسى مەن سادۋاقاس باتىردى الماتىعا الدىرىپ سۋرەتكە ءتۇسىرىپتى. سۋرەت "قاسيەتتى قاراتال" كىتابىندا جاريالانعان ەكەن.

(سادۋاقاس وتاربايۇلى  مەن جولبارىس تەرىسى.)

1866 جىلدىڭ تامىزىندا پەروۆسككە (اقمەشىت) نەبارى 3 كۇنگە كەلگەن گ.گەينس "ۆ فورتە پەروۆسكوم" دەگەن جولجازباسىندا ون توعىزى كۇنى اڭعا شىققاندارىن، سول كەزدە قامىس اراسىنان جولبارىس جولىعىپ، جەتى ءيتتى جارالاعانىن، جىرتقىش تەك سەگىزىنشى وقتان كەيىن سۇلاپ تۇسكەنى جايلى جازادى.

1852 جىلى اقمەشىتتى العاشقى بولىپ شابۋىلداعان، ورىس باسقىنشىلىعىنا قارسى سوعىسقان اتاقتى مارال يشاندى "جالعان اۋليە" اتاعان، گەنەرال-لەيتەنانت يوگانن (كەيىننەن يۆان) بلارامبەرگتىڭ مەمۋارىندا «پريكليۋچەنيا س تيگروم نا ياكسارتە» دەگەن تاراۋ بار. ول سىرداريانى  كونەشە ياكسارت اتاعاندى ءجون كورگەن ەكەن. ء"بىز حيۋالىق، قوقاندىقتارمەن عانا ەمەس، وتە ءجيى كەزدەسەتىن قاتىگەز دۇشپانىمىز جولبارىستارمەن دە سوعىسۋعا ءماجبۇر بولدىق", –دەيدى بلارامبەرگ. ناقتى سانىن ايتپاسا دا وتە كوپ اڭ قىرعاندارىن جازىپتى.

اتاقتى جيھانگەز سەمەنوۆ-تيان-شانسكي دە 1856 جىلى بارناۋىل، سەمەي، قاپال، ۆەرنىي بەكىنىسى ارقىلى ىستىكولگە اتتانعان ساپارىندا تالعار شاتقالىنان ءبىر جولبارىس اتىپ العاندارىن جازادى. جولبارىس ءبىر كازاكتىڭ سول قولىن شايناپ، ءبىر ءيتتى جارىپ تاستايدى. الگى كازاك مۇگەدەك بولىپ قالادى. 2017 جىلى پەتەربوردا «پيوتر پەتروۆيچ سەميونوۆ-تيان-شانسكي – گەوگراف، ستاتيست، جيھانگەز» دەگەن كورمە ءوتتى. شارا عالىمنىڭ تۋعانىنا 190, تاڭىرتاۋعا ەكسپەديتسيا جاساعانىنا 150 جىل تولۋىنا ورايلاستىرىلعان ەكەن. ورىس گەوگرافيالىق قاۋىمداستىعى ۇيىمداستىرعان كورمەدەگى كوپ سۋرەت پەن جادىگەرلەردىڭ اراسىندا ەلەڭ ەتكىزگەندەردىڭ ءبىرى عالىمنىڭ كابينەتىنىڭ ەكسپوزيتسياسى ەدى. اياق استىندا ازۋى اقسيعان جولبارىس تەرىسى جاتىر. قازىرگى الماتىنىڭ ءدال تۇبىنەن، ەسىك كولىنىڭ ماڭىنان اۋلانعان تۇران جولبارىسىنىڭ تەرىسى...

(پ.پ. سەمەنوۆ-تيان-شانسكيدىڭ كابينەتىندەگى تۇران جولبارىسىنىڭ تەرىسى)

"وسى ساتتە جولبارىس كازاكقا اتىلىپ، قۇرباندىعىن يىعىنان جۇلقا تىستەپ العا سۇيرەي جونەلدى، مۇنى يت ىلەستىرگەن ءۇشىنشى كازاك بايقاپ، الدىن كەس-كەستەي جۇگىردى. ۇلگەرمەگەندەي ەدى، جولبارىس ەكى سوقپاقتىڭ قيىلىسار تۇسىنان وتە بەرگەندە يت جەتىپ، جوتاسىنان الا ءتۇستى. شەرى اۋزىنداعى جەمتىگىن تاستاي سالا، ارقاسىنداعى بالەكەتتى شايناپ تاستاماققا شىر اينالدى. ءيتتى جارىپ تاستادى. وسى كەزدە اجالدىڭ قوس وعى قاتار تيگەن، وسىعان قاراماستان جىرتقىش ەتەكتەگى وزەنگە دەيىن بارىپ، سۋدان ءبىر-ەكى جالاپ، جاعاعا سوزىلا جاتىپ دەم شىعاردى".  پ.س. تيان-شانسكي "تيان-شانعا ساياحات" 69-بەت. مىنە، عالىم جازباسىندا وسىلاي سيپاتتالعان ءتۇز تاعىسىنىڭ تەرىسىن كازاكتار جيھانگەزگە تارتۋ ەتىپ، ول قازاق دالاسىنان ەستەلىك ەسەبىندە كابينەتىنىڭ ەدەنىنە توسەپ جۇرگەن ەكەن.    

جالپى، قازاق دالاسىندا جىرتقىشقا سوڭعى پانا بولعان – جەتىسۋ ءوڭىرى. وسىندايدا جولبارىس – قازاق ازاتتىعى بولىپ ەلەستەيدى ەكەن، ويتكەنى ورىس وتارشىلارى ءدال وسى ولكەنىڭ قازاقتارىن ەڭ سوڭىنان باعىندىرىپ، ۇلتىمىز بەن جەرىمىز تۇتاس بودان بولدى. شۋدىڭ بەرگى بەتى، ىلە-قاراتال وڭىرىندەگى شەرىگە قاتىستى مالىمەت بارشىلىق. ول جايلى ايتپاس بۇرىن قاي وڭىردە جولبارىس شامامەن قاي جىلدارى جويىلعانىن تىزبەلەيىك. 1966 جىلى "ناۋكا" باسپاسىنان اتاقتى بيولوگ-زەرتتەۋشى ا.ا. سلۋدسكيدىڭ "ۆلادىكا دجۋنگلەي" دەگەن كىتابى شىقتى، سونىڭ  "راسپروسترانەنيە ي چيسلەننوست تيگرا ۆ سسسر" دەگەن تاراۋىندا قازاقستانداعى جولبارىستار تۋرالى مالىمەتتەر بىلاي كەلتىرىلەدى:

– قىزىلوردا ماڭىنداعى جولبارىستار 1945 جىلى تولىق جويىلعان، اڭشىلاردان قۇتىلعاندارى تورعاي، سارىسۋعا قاراي اۋىپ كەتكەن.

–  تالاس  پەن  شۋ وزەنى بويىنداعى جىرتقىشتار شامامەن 1937 جىلى قۇرىپ ءبىتىپتى.   

–  پاۆلودار، كوكشەتاۋ، اقمولا بەكىنىستەرى ماڭىنداعى، تارباعاتاي، زايسان، قارا ەرتىس بويىنداعى اڭدار ءحىح عاسىردا-اق  قۇرىعان.

–   جەتىسۋدا 1894-1899 جىل اراسىندا ءار جىلى 10-16 جولبارىستان اتىپ وتىرعان. سوعان قاراماستان بالقاش-الاكول اۋماعىنداعى جىرتقىشتار 1935 جىلى دا كەزىگىپ تۇرعان. عالىم اقىرعى جولبارىستىڭ ءىزىن بالقاشتىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنان 1948 جىلى دا كورىپتى. 

وسى تاراۋداعى ءبىر فوتورسۋرەتتى اتاپ وتپەسە بولمايدى. ا.ا. سلۋدسكي 1960 جىلدىڭ 5 ماۋسىمىندا ىلە بويىنداعى جەلتوراڭعى دەگەن جەردەگى توعاي اراسىنان جۋىردا وتكەن اڭ ءىزىن بايقاعانداي بولادى. ءۇمىتى اقتالمايدى.  سودان "جۋىردا جولبارىس جورتقان جەر" دەپ الگى جيدە مەن توراڭعى توعايىن سۋرەتكە تارتىپ الىپتى. مۇمكىن. بالقاش ماڭىندا مۇستافا ءابدىراحمانوۆ دەگەن ءبىر قازاق 1957 جىلى دا جولبارىس اتىپ العان دەگەن اڭگىمە بار.  كىم ءبىلسىن، سارىەسىك-اتىراۋدىڭ ۇشى-قيىرسىز قۇمىنىڭ  ورتاسىندا ادام اياعى باسپاعان توعاي، قامىسى قالىڭ كول كوپ. ول جەرگە ات تۇگىلى وسى زاماننىڭ مىقتى تەحنيكاسىمەن جەتۋدىڭ ءوزى ازاپ. مۇمكىن، سول توعايدىڭ ىشىندە جالعىز-ىلىك جولبارىس  جولىعىپ تا قالار؟ – دەگەن ءۇمىت شىراعى ءالى سونبەگەن.   2008 جىلى قر اشم ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار الەمى كوميتەتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى ساكەن دىلداحمەت  جەلى ارقىلى: «عاجاپ! ءۇستىرت مەملەكەتتىك تابيعي قورىعىنىڭ قىزمەتكەرلەرى كەرەمەت جاڭالىقتى حابارلادى. قورىق اۋماعىندا قابىلان پايدا بولدى»، – دەپ سۇيىنشىلەدى ەمەس پە، جولبارىس سەكىلدى مىسىقتۇقىمداسقا جاتاتىن قابىلاننىڭ (لەوپارد) سۋرەتى فوتوقاقپانعا ءتۇسىپ قالىپتى، بۇل دا ءبىزدىڭ مەملەكەتتە جويىلىپ كەتكەن اڭدار ەسەبىندە ەدى. ونىڭ ۇستىنە قازىردە رەسەيدىڭ ورتالىق ازياعا ارنالعان WWF باعدارلاماسى اياسىندا  415 مىڭ گەكتار جەرگە ىلە-بالقاش رەزەرۆاتى قۇرىلىپ، جيىرما جىل شاماسىندا قالىڭ اراسىندا قايتا جولبارىس جورتىپ جۇرەتىندەي ەتەمىز دەگەن باستاما ءجۇرىپ جاتىر. امۋر جولبارىسى بەتپاقتىڭ ازىناعان بورانى مەن اپتابىنا شىداي ما، بۇرىنعىداي ەمەس حالىق قالىڭ، قونىس كوپ، قامىس اراسى ورگەن مال، قالاي بولادى؟ دەسەدە ءبىر كۇندەرى بالقاشتىڭ قالىڭ نۋىنان، سىر مەن تالاس، شۋىڭنان، قارا ەرتىستىڭ بويىنان، تۇراننىڭ تۇتاس ويىنان قۇيقاڭدى شىمىرلاتار  كۇركىرەگەن ءۇن ەستىلسە قايران قالۋعا بولماس.

سەرىك ابىكەنۇلى، جۋرناليست

Abai.kz