1952-جىلدىڭ سوڭىندا، وسپان باتىردىڭ ۇلكەن ۇلى شەرديمان مەن كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى تەڭ قۇقىلى كەلىسىم جاساسىپ، سوعىس توقتاتىلىپ، قازاقتاردان 30 ادام ءمانساپ الىپ، وزدەرىن ءوز ادامى باسقارۋ قۇقىعىنا يە بولعان ەدى. ماو تسزىدۋن سول كەزدە: "بۇعان دەيىنگى ەكى جاقتان ولگەن قۇربانداردىڭ ءىسى سالاۋات بولسىن، ەندى بۇل تاقىرىپ قوزعالماسىن، ۋشىقتىرىلماسىن!" دەگەن بولاتىن. بۇل جولى قىتايدى قازاق الداپ سوقتى.

نەگە دەسەڭىز، سول كەزدە ءور-التايدىڭ كوتەرىلىسشى ەلىنىڭ كوبى قۇمىل-باركول، بوعدا ايماقتارى مەن گانسۋ ولكەسى سياقتى جەرلەرگە بىتىراپ شاشىلىپ كەتكەن ەدى. شەرديمان سوعىس كەلىسىمىنە ساي، وسى بىتىراعان ەلدى التايعا قايتا جيناپ، كوشىرە باستادى. ايتپەگەندە، وسى قالىڭ ەلدىڭ باسىم كوبىن قىتاي قورشاپ الىپ، ولاردى تۇگەلدەي ساياسي ۇيرەنۋگە، كوممۋنيزمنىڭ ۇگىت-ءناسيحاتتارىن تىڭداۋعا ءتۇسىرىپ جىبەرگەن بولاتىن. سول كەزدە قىتايدىڭ "ماڭىزدى سوعىستا ەرلىك كورسەتۋگە ۋادە ەتىپ، الدىن-الا ءمانساپ تالاپ ەتۋ" جورالعىسىنا ساي، كوممۋنيستىك قىتاي تاريحىنداعى ەڭ ماڭىزدى قولباسىلاردىڭ ءبىرى جۋدىنىڭ ورىنباسارى بولۋ ءمانسابىن سۇراپ، شەرديماندى جويۋعا ۋادە العان، قىتايعا شاپقىنشىلىق جاساعان جاپوننىڭ كانتون ارمياسىمەن سوعىسقان، تانىمال ءبىر سوعىس جەتەكشىسى 5 مىڭ اسكەر باستاپ، شەرديماننىڭ كوكتوعاي اۋدانىنان اسىعىس قۇراپ-جيناعان 500 اسكەرىن جويۋ ءۇشىن التايعا كىرەدى. شەرديمان نەبارى 500 اسكەرى بولسا دا، كوشپەندىلەردىڭ دالا سوعىسىنداعى "بىتىراپ سوعىسۋ، اسكەردىڭ قالىڭ شوعىرىن ءبولىپ تاستاپ جانىشتاۋ، شىرعاعا ءتۇسىرۋ" تاسىلدەرى ارقىلى وزىنەن سانى 10 ەسە كوپ ، زەڭبىرەكپەن، تانكپەن قارۋلانعان جاۋدى قۇبىنىڭ قۇمىندا قورشاپ جويىپ جىبەرەدى. وسىدان كەيىن ورتالىق قىتاي ۇكىمەتى قاتتى تىكسىنىپ، جاڭا قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ باتىس ولكەلەرىن سوعىسسىز بەكەمدەۋ ءۇشىن كەلىسىم ۇسىنا باستايدى. سوعىس توقتاتىلىپ، وسپان باتىردىڭ سۇيەگىن قايتارىپ الىپ، كوكتوعاي اۋدانىنىڭ قالباعاي دەگەن جەرىنە اكەپ، مۇسىلمان جولىمەن ارۋلاپ جەرلەيدى. بىرنەشە جىل ىشىندە قۇمىل، ەرەنقابىرعا ايماقتارى مەن گانسۋ ولكەسىندە شاشىراپ كەتكەن كوپ قازاقتى ءور-التايعا جيناپ الادى. ارادا، ءبىراز جىلدار وتكەن سوڭ قىتاي ۇكىمەتى دامىپ، كۇشەيىپ، كەلىسىم شارتتى بۇزىپ، قۇلجا جاقتا جۇرگەن شەرديماندى ەڭبەكپەن وزگەرتۋگە ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، ول كىسى 1970جىلى قيناۋدان ولگەن. ءور-التايعا "كەن قازۋ، ەگىن شارۋاشىلىعىن دامىتۋ" دەگەن سىلتاۋلارمەن بۇقاراشا كيىنگەن اسكەرلەرىن ءۇيىپ-توگە بەرەدى. حالىقتىڭ قولىنان تەڭدىك كەتىپ، كولحوزداسۋ قىرقىندى ءجۇرىپ، حالىق قولىنداعى مالىنان ايىرىلا باستايدى. بۇل كەزدە ۋاقىت 1958جىلعا بارعان ەدى. سول كەزدە ءور-التايدىڭ قازاقتارى مىقتى بولدى. سول كەزدە ءور-التايدا وتكەن ايگىلى ءدىن باسى، اعارتۋشى، اقىن، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى كىتابى ەڭ العاش باسپادان شىققان اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ ۇلى قالمان قازى مولقى رۋىن باستاپ، ومىرىندە ەشكىم جىعىلىپ كورمەگەن دالەلقان بالۋان مەشەلۇلى قاراقاس رۋىن باستاپ، جۇكەي باتىر سارباس رۋىن باستاپ كوتەرىلىس بۇرق ەتە ءتۇستى. ولار وزدەرى سوعىسىپ عانا قويماي، ىلە، تارباعاتاي، ەرەنقابىرعا، قۇمىل ايماقتارىنداعى ۇلتشىل قازاقتاردى دا قوزعادى. تارىم ويپاتىنداعى سانى كوپ ۇيعىر حالقىن، قىزىلسۋ وزەنىندەگى قىرعىز حالقىن، پاميرداعى تاجىك حالقىن، بۋراتال مەن قاراشارى ايماقتارىنداعى تورعاۋىتتاردى، گانسۋ، چيڭحاي ولكەسىندەگى دۇڭگەن، دۇڭشياڭ(سارت), سالار(وعىز) حالىقتارىن، تيبەت جەرىندەگى تيبەتتەردى ءبىر ۋاقىتتا كوتەرىلىسكە دايىنداپ، ولاردى دا سوعىسقا كىرگىزىپ جىبەردى. تيبەتتەرمەن بۋراتالداعى بۇددا ءدىنىنىڭ ۇلكەن موناعى ارقىلى بايلانىس جاساپ تۇردى. ولار دىنگە، ۇلتقا بولىنگەن جوق، قىتايدىڭ ەزگىسىنە قارسى ۇلتتاردى ورتاق دايىندادى، ءتىپتى ىشكى موڭعولعا دەيىن ادام جىبەردى، سول كەزدە ءور-التاي قازاقتارى وسىنداي مىقتى بولدى. وسى كوتەرىلىس تۋعان وڭىرلەردىڭ جالپى كولەمى 5 ميلليون شارشى كيلومەتر جەردى قامتىپ، بۇگىنگى قحر كارتاسىنىڭ تەڭ جارتىسىنان استام جەرىن شارپىدى دا، بۇكىل قحر-نىڭ ءبىر تۇتاستىعىنا ءحاۋىپ ءتوندىردى. وسى جەر-جەردەن كوتەرىلىس جاساعان ەلدىڭ ىشىندە كوپكە دەيىن جاۋعا الدىرماي مىقتى شايقاسقان، مايدانى بەرىك بولعانى تەك كوكتوعاي -شىڭگىل اۋداندارى عانا بولدى. ىشكى قىتايداعى دۇڭگەندەردىڭ كوتەرىلىسى ساتسىزدىككە ۇشىراپ، كوتەرىلىس باسشىلارى قاشىپ وتىرىپ كوكتوعاي اۋدانىنا كەلىپ، قازاقتار ولاردى تورعىن اۋىلىنان جەر بەرىپ ورنالاستىردى، ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ تورعىن اۋىلىندا دۇڭگەن قىستاعى بار. باسقا جەردەگى كوتەرىلىستىڭ ءبارى جانىشتالدى. تيبەتپەن بايلانىس جاساپ بەرىپ تۇرعان بۋراتالداعى تورعاۋىتتان شىققان بۋددا ءدىنىنىڭ موناعى ولىمگە وكىم ەتىلدى. سول كەزدە سارباس رۋىن سوڭىنا ەرتكە جۇكەي باتىر شونجى اۋدانىنان 3500 ادامدى باستاپ، كوكتوعايعا كوشىپ كەلىپ كوتەرىلىسكە كىرگەن ەدى. كوكتوعايدان كوتەرىلگەن ەل وڭتۇستىك ءشولدى دالاداعى قارامايلى تاۋىنىڭ قۇستۇمسىق كەرىشىندە 4500 قىتاي اسكەرىن العاشقى شايقاستىڭ وزىندە قورشاپ جويعان. كوتەرىلىس بارىسىنداعى جالپى ەكى جىل ىشىندە قىرىلعان جاۋ 20 مىڭنان اسىپ كەتكەن. كوتەرىلىستىڭ سوڭعى كەزىندە قىتاي اسكەرى ول كىسىنى تورعىننىڭ كوكتال جازىعىندا تۇتقىندادى. جۇكەي باتىر ءۇرىمجى تۇرمەسىندە جان ءۇزدى. قالمان دا ۇستالدى. قالمان ءوزى ءدىني كوسەم ءارى اقىن ەدى. قالمانمەن بىرگە تۇرمەدە جاتقان قىتايدىڭ ءبىر جازىقسىز جالامەن جاپا شەككەن مادەنيەت قايراتكەرى قالماننىڭ ولەڭدەرىن قىتاي تىلىنە اۋدارعان. قالماننىڭ "مۇڭلى قالام" دەپ اتالاتىن داستانى قازاق ىشىنە كەڭ تاراعان.

وسى كوتەرىلىستە ءۇرىمجى قالاسىنىڭ تۇبىنە بارىپ، جاۋدىڭ الۋى مۇلدەم قيىن بولعان بوعدا تاۋىنداعى قۇزار-شىڭعا بارىپ بەكىنگەن بازارباي، ماجير باتىرلاردىڭ توبى كوپ ۋاقىت جاۋدى شىعىنعا ۇشىراتىپ تۇردى. التايدا دالەلقان بالۋان تاۋ اراسىنا كىرىپ الىپ، ەكڭ جىلعا تاياۋ ۋاقىت پارتيزاندىق سوعىس جۇرگىزىپ، جاۋعا الدىرمادى. ەڭ سوڭىندا قىتاي ۇكىمەتى دالەلقاننىڭ كارى شەشەسىن تاۋ ىشىنە الىپ بارىپ، شەشەسى كوپ جالىنىپ، ۇكىمەت ادامدارىن باستاپ بۋرىلتوعاي اۋدانىنداعى شاعمان دەگەن كىسىنىڭ اكەسى كوككوز دەگەن جەرشىلدىگىمەن تانىمال بولىپ، قىتايدىى اسكەرىنە جول باستاپ جۇرگەن ادام "تۇرمەگە قامامايمىز، كوتەرىلگەن قازاقتارعا جالعاستى ءمانساپ بەرىپ وزدەرىن ءوزى باسقاراتىن قىلامىز" دەپ الداپ، اقىرى باتىر شەشەسى ءۇشىن اشىققا شىعىپ ۇستالدى.

دالەلقان بالۋان ۇستالىپ كەتكەننەن كەيىن دە، باعىنباي تاۋ ىشىندە تىعىلىپ، پارتيزاندىق سوعىس جۇرگىزگەن ەرجۇرەك توپتار، 1960جىلدىڭ باسىندا ات جۇرە المايتىن، بەلدەن اساتىن قالىڭ قاردىڭ ىشىندە قورشاۋدا قالىپ، كوتەرىلىس وسىلاي اياقتالدى.

دالەلقان بالۋان ۇستالعان سوڭ ۇرىمجىدەگى تىزەسىنە دەيىن سۋ كەلىپ تۇراتىن، سۋى ەشقاشان توقتامايتىن سۋ تۇرمەدە ازاپتالدى، كۇن كوزىن كورسەتپەيتىن تاس مەڭىرەۋ قاراڭعى تۇرمەدە نەشە جىل جاتتى. ءۇرىمجى تۇرمەسىنەن كەيىن، بالۋان تارىم جازا لاگەرىنە ايدالدى. سۋ تۇرمەدە دە، تارىمدا دا ءبىر ۋاقىت نامازىن قازا قىلماپتى. ول جەردە ءجۇرىپ يەن دالاداعى ادامدارعا ءحاۋىپ توندىرگەن بويى 2 مەتردەن اساتىن كىسىكيىكپەن الىسىپ ونى جەڭىپ، ساياسي جەڭىلدىك الدى. دالەلقان بالۋاننىڭ بالا-ەرتىس وزەنى بويىنداعى اراسانداعى "جۇرەك سۋى" دەگەن جەردە كوتەرگەن بالۋانتاسى 900 كيلوگرامنان اسادى. ەشبىر وق شىعىن قىلماي، جاعالاسىپ ءجۇرىپ ەكى ايۋ ۇستاپ،اياقتارىنان شاندىپ بايلاپ بەرگەن.

دالەلقان بالۋاننىڭ ەت جاقىنى بولىپ تابىلاتىن اقىن احات راسۋلۇلىنىڭ دەرەگىنە ساي، سول كەزدە التايدا سەرىك قوجابايۇلى دەگەن بالۋان شىعىپ، ول كۇرەستەن بۇكىل قحر-نىڭ ءۇش مارتە چەمپيونى بولادى. قىتاي ەلىندە ونىڭ الدىنا جارىستا ەشكىم تۇسپەگەن. بىراق، سەرىكتەن دە كۇشى ارتىق، ومىرىندە جاعالاسقان ادام بالاسى ءسۇرىندىرىپ كورمەگەن، دالەلقان بالۋان ەدى. بىراق، دالەلقان ساياسي قايراتكەر قىتايدىڭ جاۋى بولعان سوڭ ارىسقا ءتۇسىپ جۇرەتىن ورايى كەلمەگەن. سەرىك قوجابايۇلى سوقىرى شەكتەن وپەراتسيا بولىپ كۇرەسكە جاراماي قالعاندىقتان، جاپونيانىڭ باس بالۋانىنا سالاتىن ادام تابىلماي، سول كەزدە دالەلقان بالۋاندى الىپ بارىپ، "جارىس بىتكەنشە سەنىڭ اتىڭ سەرىك بولادى" دەپ، سەرىك دەگەن جالعان اتپەن ارىسقا سالعاندا، دالەلقان جاپونيا بالۋانىن كوتەرىپ باسىنان اسىرىپ لاقتىرىپ جىبەرگەن. ەڭ سوڭىندا بەيبىت زامان جەتىپ، 1984جىلى 25 جىلدىق اۋىر جازاسىن وتەپ كوكتوعايعا كەلگەن كەزدە، البا-جۇلبا بولعان ءتۇرىن ايەلى تانىماي قالىپتى دا، شەشەسى عانا تانىپتى. ەڭ سوڭىندا 1998جىلى 68 جاسىندا، تاڭ نامازىن وتەپ، وڭ جاق بەتىنە الاقانىن توسەپ، قۇران وقىپ جاتىپ ۇيىقتاعان كۇيى و دۇنيەگە جانى اۋىرماي اتتاندى. مىنە وسىنداي ەرلەر بولعان!

كوكبورى مۇباراك قيزاتۇلى

Abai.kz