ءبىز، 2020 جىلى دا 20 ميلليونعا جەتپەيتىن بولدىق. كەشە پارلامەنت الدىندا ەسەپ بەرگەن ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى ءاليحان سمايىلوۆ وسىنداي كوڭىلسىز مالىمدەمە جاسادى. عالىمدار قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ قاتارى ەلەۋلى ءوسىپ جاتقاندىعىن انىقتاپتى. ءبىر قۋانتارلىعى، بۇل باقۋاتتى قازاق ەلىنە قاپتاپ قونىستانۋشى ميگرانتتاردىڭ ەمەس، نەگىزىنەن، حالقىمىزدىڭ ءوزىنىڭ تابيعي ءوسىمىنىڭ ەسەبىنەن بولىپ وتىر ەكەن. ال ءبىر قىنجىلتارلىعى، سونىڭ وزىندە، ستاتاگەنتتىكتىڭ ەسەپتەۋىنشە، قازاقستاندىقتاردىڭ سانى 7 جىلدان كەيىن 18,7 ميلليونعا ازەر جەتپەك.

ءبىز، 2020 جىلى دا 20 ميلليونعا جەتپەيتىن بولدىق. كەشە پارلامەنت الدىندا ەسەپ بەرگەن ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى ءاليحان سمايىلوۆ وسىنداي كوڭىلسىز مالىمدەمە جاسادى. عالىمدار قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ قاتارى ەلەۋلى ءوسىپ جاتقاندىعىن انىقتاپتى. ءبىر قۋانتارلىعى، بۇل باقۋاتتى قازاق ەلىنە قاپتاپ قونىستانۋشى ميگرانتتاردىڭ ەمەس، نەگىزىنەن، حالقىمىزدىڭ ءوزىنىڭ تابيعي ءوسىمىنىڭ ەسەبىنەن بولىپ وتىر ەكەن. ال ءبىر قىنجىلتارلىعى، سونىڭ وزىندە، ستاتاگەنتتىكتىڭ ەسەپتەۋىنشە، قازاقستاندىقتاردىڭ سانى 7 جىلدان كەيىن 18,7 ميلليونعا ازەر جەتپەك.

ارينە، بۇل - ستاتيستەردىڭ بولجامى عانا. اللا بۇيىرتسا، قازاقتىڭ باسى جەتى جىل ىشىندە ءۇش ميلليوننان استامعا ءوسىپ، جيىرمادان دا اسىپ جىعىلۋى عاجاپ ەمەس. ۇلى دالامىز تالاي عاجايىپتارعا كۋا بولعان. ونىڭ ۇستىنە، مەملەكەت تە انا مەن بالا ءولىم-ءجىتىمىن ازايتۋ جولىندا جان سالۋدا. بۇعان قوسا، قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر جاسىن ۇزارتساق، بۇل - قوسىمشا ميلليوندى بەرەر مە ەدى؟! قازاقستان كوشباسشىسى ن.نازارباەۆ 2020 جىلعا قاراي ءومىر ءسۇرۋدىڭ ورتاشا ۇزاقتىعىن 72 جاسقا جەتكىزۋ مىندەتىن قويعان كورىنەدى. ازىرگە، بىلتىرعى قىركۇيەكتە «نۇر وتان» حدپ فراكتسياسىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتى-رىسىندا ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆ مالىمدەگەنىندەي، قازاقستاندا ءومىر ءسۇرۋدىڭ ورتاشا ۇزاقتىعى ەكى جىلدا ءوسىپ، ەندى 68,4 جاستى قۇراعان. بىرنەشە جىل بۇرىن بۇل كورسەتكىش نەبارى 63 جاستان اسپايتىن. ەگەر تاريحقا ۇڭىلەر بولساق، قازاقستاندىقتاردىڭ ەڭ جوعارى ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 1990 جىلى تىركەلىپتى (68,7 جاس).

سونىمەن، بۇگىندە حالقىمىزدىڭ سانى 16 ميلليون 675 مىڭ ادامعا جەتىپ وتىر. 2000 جىلدىڭ دەرەكتەرىمەن سالىستىرعاندا، قازاقستاندىقتاردىڭ قاتارى 10,6%-عا ارتىپتى. ياعني ون جىلدان استام ۋاقىتتا ون پايىزدان ءسال استامعا عانا ۇلعايعان. ستاتيستەر «قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ سانى جىل سايىن شامامەن 200 مىڭدىق قارقىنمەن وسەدى» دەگەن بولجامدى وسى مالىمەتكە سۇيەنە وتىرىپ، ەسەپتەگەن ەكەن. ايتكەنمەن، قازاقستاندىقتاردىڭ ءال-اۋقاتى جاقسارا بەرسە، جاعدايىن جاساسا، ىنتالاندىرسا، ىرزا ەتسە، قۇرساعى التىن انالارىمىزدىڭ ەتەگىنەن بالا ساۋلاماس پا؟!

دەسەك تە، ەل ۇكىمەتى ءالى دە ەسكەرۋى قاجەت ماسەلەلەر جەتەرلىك. ماسەلەن، كەيبىر ساراپشىلار شەنەۋنىكتەردىڭ كەدەيشىلىك شەگىن ەڭ تومەن دەڭگەيدە جاساندى ۇستاپ تۇرعاندىعى جونىندە پىكىر ايتادى. كەشە مەملەكەتتىڭ باس ءستاتيسى، قازاقستاندا «تاقىر كەدەي» دەپ، ايلىق تابىسى 13 مىڭ تەڭگەدەن اسپايتىندار عانا اتالاتىندىعىن جەتكىزدى: «ءاربىر ەلدە كەدەيشىلىكتىڭ ۇلتتىق شەگى دەگەن بار، - دەدى ءا.سمايىلوۆ، - قازاقستاندا ول 13 487 تەڭگەنى قۇرايدى. رەسەيدە بۇل كورسەتكىش ەكى ەسە جوعارى. قىرعىزستاندا - 11 مىڭ تەڭگەدەي». سونىمەن، ءبىر ۋاقىتتا، بار ءىس قارجىعا كەلىپ تىرەلەتىن قازىرگى زاماندا رەسپۋبليكامىزدا 20 مىڭ تەڭگەگە دە ءومىر ءسۇرۋ قيىن ەكەندىگى قۇپيا ەمەس. بىراق كەدەيشىلىك شەگى 20 مىڭعا كوتەرىلسە، كەدەيلەر سانى ارتىپ شىعا كەلمەك. وسىدان ۇرەيلەنگەن ۇكى-مەتتىڭ وعان بارۋى نەعايبىل. ال جاقسى كورسەتكىش - جان سەمىرتەدى. ارينە، شەنەۋنىكتەردىڭ جانىن!

«بىزدە كەدەيشىلىك دەڭگەيى جىل سايىن تومەندەۋدە، - دەپ مالىمدەدى ستاتاگەنتتىك توراعاسى ءا.سمايىلوۆ، - 2001 جىلمەن سالىستىرعاندا، 7 ەسە، 2006 جىلعا قاراعاندا - 3 ەسە تومەندەدى!» راس، ول اۋىلداعى كەدەيشىلىك دەڭگەيىن قالانىكىمەن سالىستىرۋعا دا بولمايتىندىعىن، ونىڭ ۇستىنە وڭىرلەر اراسىندا دا «ۇلكەن ايىرماشىلىق» بارلىعىن مويىندادى. اۋىلدا كەدەيلەر قاتارى، قالاعا قاراعاندا، 3 ەسە كوپ كورىنەدى، ال وڭىرلەر اراسىنداعى كەدەيشىلىك دەڭگەيىندەگى ايىرماشىلىقتار 5 ەسەگە دەيىن جەتەدى ەكەن.

- سونىمەن بىرگە وڭدى وزگەرىستەر بايقالۋدا، - دەپ ەلەڭ ەتكىزدى ءاليحان سمايىلوۆ. - قور كوەففيتسيەنتى دەگەن بار: ەلدىڭ ەڭ باي 10 جانە ەڭ كەدەي 10 ادامىنىڭ تابىسى سالىستىرىلادى. سوڭعى ونجىلدىقتا بۇلاردىڭ اراجىگى 1,5 ەسە تومەندەدى. بۇل ازاماتتارىمىزدىڭ ءال-اۋقاتى جاقسارىپ كەلە جاتقاندىعىن كورسەتەدى.

وكىنىشكە قاراي، اگەنتتىك توراعاسى قازاقستانداعى ەڭ باي ون ادامنىڭ كىمدەر ەكەندىگىن ايتپاي قويدى. ءبىر جاعىنان، وسى ستاتيستيكانىڭ دالدىگىنە كۇمان كەلتىرۋ دە كىنا ەمەس: ازاماتتاردىڭ تابىستارى مەن مۇلىكتەرىن جاپپاي دەكلاراتسيالاۋ جۇرگىزىلمەيتىن ەلدە ەڭ باي ون ادامدى ناقتى انىقتاۋ - بەيمۇمكىن ەمەس پە؟ ەلىمىزدە بايلار ءوز داۋلەتىن كوزدىڭ سۇعىنان قورعاپ، جاسىراتىنى بار. دەكلاراتسيا تاپسىراتىن شەندىلەر مال-مۇلكىن تۋعانىنىڭ اتىنا تىركەيدى. بۇل «جامان ادەتتى» تىيۋ ءۇشىن مەملەكەت قازاقستاندا تابىستاردى جاپپاي دەكلاراتسيالاۋدى الداعى 2013 جىلى ەندىرۋدى جوسپارلاعان. دەگەنمەن شىن مانىندە، ول 2017 جىلى عانا «ومىرگە جولداما الادى» دەگەن قارجى مينيسترلىگىنىڭ اقپارى بار.

ايقىن دا ناقتى ستاتيستيكاعا دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ وتەلمەي وتىرعاندىعىنا زاڭ شىعارۋشى بيلىك تە كەشە اتقارۋشى بيلىكتىڭ نازارىن اۋداردى. «قولدا قانشا استىق، مال باسى جانە قۇستىڭ بار ەكەندىگى، سونداي-اق اۋاعا شىعارىلاتىن لاستاۋشى زاتتار، جۇمىسپەن قامتۋ، قازاقستاندىقتاردىڭ كىرىستەرى مەن كەدەيشىلىگى، ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى بويىنشا ءدال ستاتيستيكالىق دەرەكتەر سايلاۋشىلاردىڭ ۇلكەن قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىر» دەدى ءماجىلىس اتىنان قوسىمشا بايانداما جاساعان پالاتانىڭ ەكونوميكالىق رەفورما جانە وڭىرلىك دامۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سەيىتسۇلتان ايىمبەتوۆ. مۇنىڭ سىرتىندا ول ۇدەمەلى يندۋستريالاندىرۋ بويىنشا، كەدەن وداعى ەلدەرىمەن ءوزارا ساۋدانىڭ اعىمداعى كولەمى، دسۇ-عا كىرۋ تۋرالى شىنايى اقپاراتتىق-ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرمەن قامتاماسىز ەتۋدە قاجەتتىلىك بارلىعىن جاسىرمادى. سوندىقتان دەپۋتاتتار اگەنتتىكتىڭ بارلىق مەملەكەتتىك جانە سالالىق باعدار-لامالاردىڭ ورىندالۋى، ولاردىڭ كورسەتكىشتەرى مەن ينديكاتورلارى تۋرالى مالىمەتتەردى ازىرلەۋى جانە ولاردى «تالداۋ» جۇيەسىنە ەنگىزۋى قاجەتتىگىن ايتتى.

ءبىر اتاپ وتەر جايت، جىل سايىنعى ينفلياتسيا تۋرالى رەسمي مالىمەتتەرگە قاراپايىم بۇقارا تۇگىل، دەپۋتاتتار دا ءشۇبا كەلتىرەدى ەكەن. «ازاماتتار، اسىرەسە، ازىق-تۇلىك پەن تۇتىنۋ باعاسىنىڭ توقتاۋسىز ءوسۋىن سەزەتىن حالىقتىڭ وسال توپتارى: «ينفلياتسيا دەڭگەيىنىڭ وزگەرۋى نارىقتاعى شىنايى باعاعا نەگە سايكەس كەلمەيدى؟» دەگەن سۇراقتى ءجيى قويادى، - دەدى دەپۋتات سەيىتسۇلتان ايىمبەتوۆ. - ماسەلەن،ستاتيستيكانىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، ەگەر 2011 جىلعى تامىزدا جىلدىق ينفلياتسيا 9 پايىزدى قۇراسا، اعىمداعى جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ سوڭىندا ول 4,7 پايىز دەڭگەيىندە قالىپتاستى. ياعني ينفلياتسيا 2 ەسەگە دەرلىك ازايدى. بۇل رەتتە تۇتىنۋ تاۋارلارى مەن قىزمەتتەر كورسەتۋ باعالارى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، رەسپۋبليكادا تومەندەمەي، ءتىپتى جەكەلەگەن اۋدانداردا كەرىسىنشە، ەداۋىر وسۋدە».

قالاۋلىلار قازاقستاندىق ستاتيستەردىڭ ءىسىنىڭ ءبىر كەمشىلىگىن كوزگە ءتۇرتىپ كورسەتتى. ماسەلەن، ولار سالالىق ۆەدومستۆولارداعى شەنەۋنىكتەردىڭ ۇسىنعان اقپارلارىنا سۇيەنىپ، ستاتيستيكا تۇزەدى. سوندىقتان كەشەگى جيىن قورىتىندىسىندا پارلامەنت «رەسپۋبليكانىڭ شىنايى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن كورسەتەتىن ەكونوميكا سەكتورلارى بويىنشا ناقتى تسيفرلاردى الۋ ءۇشىن ستاتيستيكا ورگاندارى ەڭ الدىمەن، تاۋەلسىز ساراپشىلاردى، الدىڭعى قاتارلى عىلىمي كادرلاردى، جاڭا يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى تارتۋعا ءتيىس» دەگەن ۇسىنىم ءبىلدىردى.

ايتپەسە باسقا مەكەمەنىڭ تەرىس اقپارى ءۇشىن وسى اگەنتتىكتىڭ تاياق جەيتىن كەزدەرى بار. ماسەلەن، كەشە دەپۋتات م.تىنىكەەۆ ستاتورگان باسشىسىنا كارىن توگىپ، ونى شاحتاعا «قۋدى». «شاحتەر-رەگرەسسنيكتەر» بويىنشا سەندەردىڭ قاراعاندى وبلىسى بويىنشا ستاتكوميتەتتەرىڭ مىناداي دەرەكتەر بەرەدى: تاۋ-قازۋ ءماشينيسىنىڭ ورتاشا جالاقىسى - 87 مىڭ، تىرەۋشى-كرەپيلششيك - 52 مىڭ، ۇڭگۋشى-پروحودچيك - 94 مىڭ. ولاردىڭ الاتىنى ەڭ كەم دەگەندە - 200 مىڭ. ونداي سانداردى سەندەر وسى بايعۇس مۇگەدەكتەرگە الەۋمەتتىك تولەمدەردى از تولەۋ ءۇشىن ادەيى كورسەتەسىڭدەر!» دەپ شۇيلىكتى قالاۋلى. ءاليحان سمايىلوۆ ناقتى كاسىپورىن جىبەرگەن ستاتەسەپتەردى كوتەرۋگە ۋادە بەرىپ قۇتىلماق بولعان. بىراق بۇعان قاناعاتتانباعان مۇحتار تىنىكەەۆ وعان، قىزمەتكەرلەرىن ەرتىپ، شاحتاعا بارۋدى، الگى ادامداردىڭ قانداي جاعدايدا جۇمىس جاسايتىندىعىن كورۋدى ۇسىندى.

ايحان ءشارىپ

«ايقىن» گازەتى