«مەنىڭ اعالارىم» سەرياسىنان

«الماس قىلىش قىن تۇبىندە جاتپاس»
قازاق ماقالى

قازاقتا  شوت-امان ءۋاليحاندى بىلمەيتىن ادام سيرەك. باسىم كوپشىلىگى مەملەكەتىمىزدىڭ ايشىقتى ءرامىزى – ەلتاڭبانىڭ اۆتورى رەتىندە تانيدى. اعا بۋىن اڭىزعا اينالعان ءباھادۇر ابىلاي حان اۋلەتىنىڭ ۇلكەنى رەتىندە ارداق تۇتسا، زيالى قاۋىم ساۋلەتشى، تاريحشى، ءتىپتى اقىن، دراماتۋرگ رەتىندە قۇرمەتتەيدى. بۇگىنگى اڭگىمە الۋان ونەردى مەڭگەرگەن سەگىز قىرلى ساڭلاق جايلى بولماق.

اعامىزبەن العاش رەت وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىندا تانىستىم...

(سۋرەتتە: ساۋلەتشى شوتا ءۋاليحانوۆ)

قاي قوعامدا، قاي مەملەكەتتە بولسىن جازۋشىلار قاۋىمى ازات ويدىڭ، ەركىن پىكىردىڭ ورتاسى سانالادى. كەڭەس كەزەڭىندەگى تولىپ جاتقان شەكتەۋلىكتەرگە قاراماستان قازاق قالامگەرلەرى زامانا شىندىعىن كەيدە كوركەمدەپ، كەيدە استارلاپ ايتىپ قالۋعا تىرىساتىن. مۇلگىگەن قوعامدىق وي-سانانى وقتا-تەكتە سەرپىلتىپ، سىلكىنتىپ جىبەرەتىن ماتەريالدار قالامگەرلەر باسىلىمى «قازاق ادەبيەتىندە» اراگىدىك بولسا دا جاريالانىپ تۇردى. ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ 4-كۋرسىن تامامداعان جىلدىڭ جازىندا ءبىز شىعارماشىلىق پراكتيكادان ءوتۋ ءۇشىن ءدال وسى گازەتكە كەلدىك.

وداقتىڭ ءۇشىنشى قاباتىنداعى ۇياداي عانا بولمەدە ورنالاسقان «عىلىم جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەر» دەپ اتالاتىن ءبولىمدى اقىن ءارى اۋدارماشى اۋباكىر نالىباەۆ اعامىز باسقاردى. اۋكەڭ سول كەزدەگى قازاق زيالى قاۋىمى ىشىندەگى كىتاپحاناسى ەڭ باي جازۋشىلار قاتارىنان بولاتىن. ءار باسىلىمى كىتاپ الەمىندەگى ەرەكشە جاڭالىق رەتىندە قابىلداناتىن شەتەلدىك اۆتورلاردىڭ قولعا ىلۋدە ءبىر تۇسەتىن ەڭبەكتەرى اۋباكىر اعامىزدىڭ كىتاپحاناسىنان وپ-وڭاي تابىلاتىن. ول بۇل «قازىناسىن» ءازىل-قالجىڭعا جەڭدىرىپ، قولدى ەتىپ جىبەرۋگە اۋەس قاتارلاستارىمەن بولماسا دا، بىزبەن ەركىن ءبولىستى.

ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ تۋرا قارسىسىندا كەيىن اۋكەڭنىڭ ورنىن باسقان، ول كەزدە «اققابانىڭ تولقىنى» اتتى العاشقى جيناعىن عانا شىعارىپ ۇلگەرگەن جاس جازۋشى ديداحمەت ءاشىمحانوۆ وتىردى. سول جىلدارى ديداش اعامىز الەۋمەتتىك وچەركتەردى بۇرقىراتا جازدى. ءوزىمىز كۇندە كورىپ جۇرگەن كىپ-كىشكەنتاي ماسەلەلەردەن ءاپ-ساتتە تاۋداي پروبلەمالار تۋدىراتىن. قاعازباستىلىق جايلاعان قوعامدا توننالاپ ىسىراپ بولاتىن قات دۇنيە جايلى سول جازدا جازىلعان «قاعازدار، اپپاق قاعازدار» اتتى وچەركى ءالى كۇنگە دەيىن جادىمدا قالىپ قويىپتى.

ۇياداي كابينەتتەگى ءۇشىنشى نويان سول كەزدىڭ وزىندە-اق كەسەك تۋراپ، تىكە تارتاتىن جاس سىنشى ءامىرحان مەڭدەكە ەدى.

الماتىنىڭ جايماشۋاق كۇندەرىنىڭ بىرىندە ايقارا اشىلعان ەسىكتەن ىشكە  ورتا بويلى، بەكزات كەلبەتتى، قيمىل-قوزعالىسى ەركىن جىگىت اعاسى: «سالەم بەردىك، مىرزالار!»، – دەپ ساڭقىلداي سويلەپ كىرىپ كەلدى دە، ەشكىمنەن رۇحسات سۇراماستان بىردەن تورگە وزدى.

جىعا تانىماسام دا، «مىرزالار» دەگەن مىعىم سوزىنەن-اق تەگىن ادام ەمەس ەكەندىگىن شامالادىم. ويتكەنى بۇل قازاقتىڭ جاقسىسى مەن جايساڭىنا عانا ايتىلاتىن ايبىنى دا، ايتىلۋى دا وزگەشە «مىرزالار» ءسوزى رەسمي قولدانىستان قاعا بەرىس قالىپ، ونىڭ ورنىن ەركەك-ايەل، بالا-شاعا جاپاتارماعاي پايدالاناتىن «جولداستار» تارتىپ العان زامان بولاتىن. كەسەك مىنەزدى قازاقتىڭ «مىرزالار» دەگەن ءبىر-اق اۋىز سوزىنەن بولمەدەگى ءتورت ازامات بىردەن بويى-باسىن جيناپ، ەڭسەسىن تىكتەپ ۇلگەردى.

– سىزدەرگە ءبىر تاريحي ماتەريال اكەلدىم. مۇندا شوقان تۋرالى، شوقاننىڭ تۋعان ءىنىسى، مەنىڭ اتام – ماقى جونىندە تىڭ دەرەكتەر بار. ءبىز شوقاننىڭ ءوزىن تانىعانىمىزبەن، ونىڭ وسكەن، ونگەن  ورتاسى جايلى ءبىلىمىمىز ازداۋ. سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىراتىن ۋاقىت جەتتى، – دەپ قوناعىمىز ماسەلەنى ارىدەن باستادى. ۇسىنىلىپ وتىرعان ماقالادان باس رەداكتوردىڭ ابدەن حاباردار ەكەندىگىن شەگەلەي ءتۇسۋدى ۇمىتپادى. قوشتاساردا كوتەرىڭكى لەپپەن ايتىلعان «امان-ساۋ بولىڭدار، مىرزالار!» دەگەن ءسوزى تاعى دا ءبارىمىزدىڭ جان سارايىمىزدى جادىراتا ءتۇستى.

شوقان مەن ونىڭ تۋعان ءىنىسى ماقىنىڭ ەسىمى اتالعاندا-اق قوناعىمىزدىڭ كىم ەكەنىن اڭعارساق تا اۋباكىر اعامىز:

– بۇل شوتا ءۋاليحانوۆ (ول كەزدە ەسىم-سويى سولاي جازىلاتىن) دەگەن اعالارىڭ. ونىڭ ءار كەلىسى ءبىز ءۇشىن ۇلكەن ولجا. بۇگىنگى ولجانى مۇحتاردىڭ قانجىعاسىنا بايلايىق. تەزىرەك قاراپ شىعىپ، نومەرگە دايىندا. تۇسىنبەگەن جەرىڭ بولسا، اۆتورعا تەلەفون شالۋعا بولادى. اڭقىلداعان، اشىق ادام، – دەپ تاپسىرمانى قىسقا قايىردى.

اعامىز ۇسىنعان ماتەريالدى الدەنەشە رەت قىزىعا، قۇنىعا وقىپ شىقتىم. اۋدارماسى قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن كەيبىر تەرميندەردى قازاقشالاعانىم بولماسا، اۆتورلىق نۇسقا تۇگەلىمەن ساقتالدى. ادەبي گازەتتىڭ ستيلىنە ساي «ەسكىنىڭ كوزى – تاريحتىڭ ءوزى» دەگەن ادەمى اتاۋ بەرىلگەن ماقالا «قازاق ادەبيەتى» ايقارماسىنىڭ 1981 جىلعى 28 تامىزداعى نومەرىندە جارق ەتە قالدى.

سول كۇنى-اق قولى اشىق، پەيىلى كەڭ شوت-امان اعامىز: «تالاي ارۋاقتى ارداقتاعان مىرزالارعا ءۋالي حان اۋلەتى داستارحانىنان سارقىت» دەپ توڭكەرىلگەن قازى-قارتالارعا كوك مويىن، قىزىل مويىندى قوسا تىركەپ، بولىمدەگى جىگىتتەردى بەك ريزا ەتكەنى دە ءالى ۇمىتىلا قويعان جوق.

ۇلى حاننىڭ ۇرپاقتارى

ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنە ەرەكشە جاقىن قازاقتىڭ ۇلى عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعان ءىنىسى ماقىنىڭ شوبەرەسى، ابىلاي حاننىڭ التىنشى ۇرپاعى شوت-امان ىدىرىسۇلى ءۋاليحان اعامىزبەن قىرىق جىلعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلعان سىيلاستىق تۋرا وسى جۇزدەسۋدەن باستالىپ، ءبىر-بىرىنە رۋحى جاقىن، ىشتەي ۇعىنىسقان، اعالى-ءىنىلى، ءتىپتى اكەلى-بالالى جاندارعا عانا ءتان جاراسىمدى قارىم-قاتىناسقا سوزىلاتىنىن ول كەزدە ەكەۋمىز دە بولجاي الماعان ەدىك.

بۇگىندە ەلىمىزدەگى بارلىق مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت، اسكەري ءبولىم، ءتۇرلى مەملەكەتتىك مەكەمە اتاۋلىنىڭ تورىندە شوت-امان ءۋاليحان جاساعان ەلىمىزدىڭ ايبىندى سيمۆولى – ەلتاڭبا قويىلعان. تەك وسى ەڭبەگىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ ەسىمىن تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنا وشپەستەي ەتىپ جازدى. بىراق ءبىزدىڭ بۇگىنگى ماقساتىمىز – اسىلدىڭ سىنىعى، تۇلپاردىڭ تۇياعى سانالاتىن تۇعىرلى تۇلعانىڭ ءومىرى مەن ونەرىنىڭ وزگە دە قىرلارىنا ءۇڭىلۋ.

شوت-امان ارىدەن تارتساڭ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا بىردەي داڭقى كەتكەن قاھارلى شىڭعىس قاعاننىڭ ۇرپاعى. شوقاننان باستاپ مارعۇلانعا دەيىنگى عالىمدار ەڭبەگىن سارالاي كەلىپ، اعامىزدىڭ ءوزى تۇزگەن شەجىرەگە ساي ونىڭ اتا تەگى: «شىڭعىس حان – جوشى حان  – توقاي تەمىر – ءوز تەمىر – قوجا – بادىعۇل وعلان – ورىس حان – قۇيىرشىق حان – باراق حان – ءاز جانىبەك – جادىك –شىعاي حان – ەسىم حان – جاڭگىر حان – ءۋالي باقى – قانىشەر ابىلاي – كوركەم ءۋالي – ابىلاي حان» بولىپ تاراتىلادى. شىڭعىستان ابىلايعا دەيىن ارتىق-كەمى جوق تۇپ-تۋرا 18 اتا.

كەڭەس وداعى كەزىندە جارىق كورگەن وقۋلىقتار مەن تاريحي زەرتتەۋلەردە قىتاي مەن رەسەي ورتاسىنان قيىننان قيىستىرىپ جول تاپقان كەمەڭگەر ابىلاي تۋرالى «ەكى ءجۇزدى ساياسات ۇستانعان قازاق بيلەۋشىسى» دەگەن جالتاق، جايداق پىكىر ۇستەمدىك ەتىپ كەلدى.

ءتۇپ-تامىرىن قازار بولساڭ، بۇل تەزيس پاتشالىق رەسەي زامانىندا باسىلعان ورىس ەنتسيكلوپەديالارىنان باستاۋ الدى. ماسەلەن، 1895 جىلى جارىق كورگەن  «بروكگاۋز-ەفرون» ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگىنىڭ 29-تومىندا: «ورتا جۇزدە ايلاكەر دە اقىلدى سۇلتان ابىلاي تۇتاس جارتى عاسىر بويى ەڭ ىقپالدى ادام بولدى. ول جوڭعاريانى قىتاي باعىندىرىپ  العانعا دەيىن جوڭعارلاردىڭ قىتايمەن ارازدىعىن شەبەر پايدالانىپ، تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ كەلدى»، – دەپ جازىلعان. ءوزى حان بولسا، ءوزىنىڭ باستى ماقساتى ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ بولسا، وندا تۇپكى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن  ابىلاي ايلاكەر بولماعاندا كىم بولۋ كەرەك؟! وكىنىشكە وراي ابىلايعا وتارشىلار تاڭعان ءدال وسى سىڭارجاق باعا كەڭەس زامانىندا جارىق كورگەن كوپتەگەن ەڭبەكتەردە كورىنىس تاپتى.

دانىشپان جىراۋ بۇحارەكەڭ ايتقان «وگىز تەرىسى تالىستاي» بايتاق  جەرىمىز ءۇشىن بۇگىنگى ۇرپاق قازاقتىڭ بارلىق حاندارىنا ءدان ريزا بولسا دا، جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر شاعىندا تاريح ساحناسىنا شىعىپ، ەلىنىڭ ەتەك-جەڭىن بۇتىندەپ كەتكەن ابىلاي الدىنداعى قارىزىمىز شاش ەتەكتەن. ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىر قولعا تيگەن تاۋەلسىزدىك تۇسىندا عانا وسى بورىشىمىزدى بىرتىندەپ وتەي باستادىق. بۇعان دا شۇكىرشىلىك دەيىك.

قازىر ابىلاي ەسىمى مەكتەپتەرگە، ۋنيۆەرسيتەتكە بەرىلىپ، بەينەسى ۇلتتىق ۆاليۋتاعا شىعارىلدى. الماتى مەن كوكشەتاۋدا ەڭسەلى ەسكەرتكىشتەرى بوي كوتەرىپ، 300 جىلدىق تويى اتاپ ءوتىلدى. «ابىلاي حان» اتتى ەسىمنامالىق ەنتسيكلوپەديا شىعارىلىپ، دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىلدى. جىلدار بويى شاڭ باسقان ارحيۆتەردە جاتقان ابىلاي حان تۋرالى ولەڭ-جىر، تاريحي داستاندار جارىققا شىعىپ، ارنايى زەرتتەۋلەر جازىلدى. سولاردىڭ قاي-قايسىسىندا بولماسىن حان اۋلەتىنىڭ ۇلكەنى، ىزدەۋشىسى، جوقشىسى رەتىندە  شوت-امان اعامىز ءجۇردى. ءار كەزەڭدە جازعان عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىمەن ءوزى دە ابىلايتانۋشى، شوقانتانۋشى عالىمعا اينالدى.

جاستايىنان اكەسىنىڭ جورىقتارىنا قاتىسىپ، 40 جاسىندا تاققا وتىرعان ابىلايدىڭ ۇلى – ءۋالي حان 1781-1819 جىلداردا ورتا ءجۇزدى جەكە دارا بيلەدى. ءۋالي حاننىڭ سارعالداق قوجا نەمەرەسى ايعانىم حانىمنان تۋعان ۇلى شىڭعىس 7 رەت قاتارىنان اعا سۇلتان رەتىندە سايلانىپ، حالقىنا دا جاعىپ، پاتشانىڭ دا قىبىن تابا بىلگەن ءوز زامانىنىڭ ولجالى قايراتكەرى بولدى.

ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك: مۇراعاتتا 1863 جىلى تولتىرىلعان شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ فورمۋليارلىق ءتىزىمى ساقتالعان. قۇجاتتا ونىڭ 1834-1863 جىلدار اراسىندا امانقاراعاي، قۇسمۇرىن جانە كوكشەتاۋ وكرۋگتەرىنە 8 رەت اعا سۇلتان بولىپ سايلانعانى جازىلعان. اعا سۇلتاندىققا يە بولعان ادامعا مايور شەنى قوسا بەرىلەتىن بولسا، ول پولكوۆنيككە دەيىن جوعارىلاعان. جالپى قازاق دالاسىندا وسى لاۋازىم ەنگىزىلگەن ۋاقىت ارالىعىندا بىردە ءبىر ادام ءدال مۇنداي ناتيجەگە قول جەتكىزە العان جوق. قۇجات راسىمدەلگەن جىلى ونىڭ جاقىپ، ابىلماقىجان، ماحمۇد، مۇحامەديا (شوقاننىڭ ەسىمى وسىلاي كورسەتىلگەن), ساقىپكەرەي، نۇرمۇحامەد، راحيا، نۇريدا، ءشاربان، ءاپيا ەسىمدى قىزدارى بار دەپ كورسەتىلگەن.

(سۋرەتتە: اعا سۇلتان شىڭعىس ءۋاليحانوۆ)

شىڭعىس سۇلتان اتاقتى شورمان ءبيدىڭ قىزى زەينەپكە ۇيلەنىپ، ودان 7 ۇل، 6 قىز سۇيگەن ەكەن. ۇلدىڭ ۇلكەنى شوقان بولسا، ودان كەيىنگىسى شوت-امان اعامىزدىڭ تۋعان اتاسى – ماقى (تولىق نىسپىسى – ابىلماقىجان، ءوز قولىمەن تولتىرىلعان ورىس ءتىلدى رەسمي قۇجاتتاردا – «ابدۋل-ماكاجان» دەپ كورسەتىلگەن).

شوقان ومىرىنەن حاباردار كوزى قاراقتى وقىرمان ماقىنىڭ قۇلاق پەن تىلدەن ايرىلعان زاعيپ جان بولعاندىعىن بىلەدى. شىندىعىندا ماقى انادان ون ەكى مۇشەسى بىردەي ساۋ بولىپ تۋىپتى. جەتى جاسىندا سۇزەكپەن اۋىرىپ، تالىقسىپ كەتكەن ساتىندە نادان ەمشىلەر ولدىگە ساناپ، سۋىق بولمەگە شىعارادى. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە ولىك جونەلتۋگە دايىندىق جاساۋ ءۇشىن تاستاي بولمەگە كەزدەيسوق كىرگەندەردىڭ ءبىرى ونىڭ ءتىرى ەكەنىن بايقاپ، اتا-اناسىنا حابار بەرەدى. جابىلا ەمدەپ، بالانى اجالدان الىپ قالسا دا، ماقى ەستۋ، سويلەۋ قابىلەتىنەن ءبىرجولاتا ايرىلادى.

زاعيپ بولسا دا جاس كۇنىنەن زەرەكتىگىمەن قاتارىنان ىلگەرى كەتكەن ءىنىسىن ەرەكشە جاقسى كورگەن شوقان اكەسى شىڭعىسقا ايتا ءجۇرىپ، ونى 1855 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەگى مىلقاۋ بالالارعا ارنالعان كوركەمسۋرەت ۋچيليششەسىنە تۇسىرەدى. ماقى 11 جىل قاتارىنان پەتەربۋرگتە وقىپ، شوقان قايتىس بولعان سوڭ 1866 جىلى عانا ەلىنە ورالادى.

شوقان ءىنىسىنىڭ وقۋىن قاداعالاپ، وعان ۇنەمى قامقورلىق كورسەتتى. ايگىلى قاشعار ساپارىنان كەيىن سانكت-پەتەربۋرگكە كەلگەندە ونى ۋچيليششە باسشىلارى مەن وقىتۋشىلارىنا ەرەكشە تابىستاعان. بۇل دەرەكتەردى ءبىز شوقاننىڭ اكەسى شىڭعىسقا جازعان حاتتارىنان تابامىز. سولاردىڭ بىرىندە كەزەكتى كەزدەسۋدەن سوڭ ءىنىسى ءوزىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن 6 كىتابىن رۇحساتسىز الىپ كەتكەنىن جازادى. مۇنىڭ ءوزى ماقىنىڭ ۋچيليششە وقۋ باعدارلاماسىمەن شەكتەلىپ قالماي، شوقان اعاسى سياقتى عىلىم-ءبىلىمنىڭ الۋان سالاسىنا قۇمارتقان زەردەلى جاس بولعاندىعىن اڭعارتادى.

ماقى اعامىز پەتەربوردا العان مول ءبىلىم، ەۆروپالىق ءتالىم-تاربيە مەن تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا ومىردەن كوپ مۇقتاجدىق، قاعاجۋ كورە قويماپتى. ومبىدا ءىس جۇرگىزۋشى، كارتوگراف، سۋرەتشى بولىپ ونشاقتى جىل قىزمەت ىستەگەن سوڭ، ءبىرجولا ەلگە ورالىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىن شىڭعىس اۋلەتىنىڭ اتا قونىسى سىرىمبەتتە وتكىزىپتى. كەيىن ۇيلەنىپ، ىدىرىس، قاسىم، سادۋاقاس اتتى ءۇش ۇل، بەس قىزدىڭ اكەسى بولادى. پەرزەنتتەرىنىڭ ءبارى دۇنيەگە امان-ساۋ كەلىپ، ومىردەن ءوز ورنىن تاۋىپتى.

مۇراعاتتاردا ماقىنىڭ دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى گ.ا.كولپاكوۆسكيگە 1883 جىلى 5 ساۋىردە جازعان عارىزناماسى ساقتالعان. وندا ماقى 7 جاسىندا زاعيپ بولىپ، 10 جاسىندا پەتەربۋرگتەگى ۋچيليششەگە كەلىپ تۇسكەنىن، ونى ويداعىداي بىتىرگەن سوڭ ءتۇرلى كەڭسە قىزمەتتەرىن اتقارعانىن جازادى. وتستاۆكاعا شىقسا دا ۇيدە قول قۋسىرىپ وتىرماي، ءالى دە جۇمىس ىستەۋگە ابدەن جارايتىنىن ايتا كەلىپ، وزىنە لايىق قىزمەت بەرۋىن سۇرايدى. گەنەرال-گۋبەرناتور ونى جىلدىق جالاقىسى 500 سوم بولاتىن لاۋازىمعا تاعايىنداۋ تۋرالى بۇرىشتاما سوققان.

شوقاننىڭ دوسى كولپاكوۆسكيدىڭ وسى دەمەۋىمەن «كوللەگيالىق رەگيستراتور» بولىپ تاعايىندالعان ماقىعا 1884 جىلدىڭ 4 جەلتوقسانىندا شەنەۋنىك اتتەستاتى تولتىرىلعان. مۇراعاتتا ساقتالعان بۇل قۇجاتتاعى كەيبىر وتباسىلىق ماعلۇماتتاردى كەلتىرە كەتەر بولساق، وندا ماقىنىڭ 1884 جىلى 1 ماۋسىمدا تۋعان ىدىرىس اتتى ۇلى، 1881 جىلعى زۇعيرا، 1880 جىلعى ءاسما جانە 1877 جىلعى اجار ەسىمدى قىزدارى بولعاندىعى كورسەتىلگەن. قۇجاتتا ماقىنىڭ 1866-1883 جىلدار اراسىندا باياناۋىلدا، اتباساردا، كوكشەتاۋدا، اقمولادا ءتۇرلى كەڭسە قىزمەتتەرىن اتقارعانى، 1871 جىلدىڭ 16 اقپانىندا وعان ۇكىمەتتىك سەناتتىڭ ارنايى بۇيرىعىمەن كوللەگيالىق رەگيستراتور شەنى بەرىلگەنى جازىلعان. مۇنداي لاۋازىم يەسىن قاراماعىنداعىلار «مارتەبەلىم» ياعني «ۆاشە بلاگوروديە» دەپ كوتەرمەلەي سويلەيتىن اجەپتاۋىر بەدەلى بار شەن بولاتىن.

شوقاننىڭ سۇيىكتى ءىنىسى ماقىنىڭ دۇنيەدەن وزۋىنا وراي، سول كەزدەگى جالپىۇلتتىق باسىلىم – «قازاق گازەتى» 1916 جىلى 16 ماۋسىمدا قازاناما جاريالاپ، وندا: «بۇل كىسىنىڭ ونەر-ءبىلىمى مىلقاۋ تۇگىل، ءتىلى بار ادامدا جوق ەدى. پلان ءتۇسىرۋ، سۋرەت سالۋ، رۋسشا-مۇسىلمانشا نەشە ءتۇرلى ماشىق جازۋلار، كەستە تىگۋ، ويۋ سەكىلدىلەر. اعاش ىسىنە كەلگەندە اعاشتان ءتۇيىن تۇيەتىن شەبەر ەدى. ساعات ىستەۋگە دە شەبەر. قول ونەرىنەن ءبىر ءىسى ومسكىدە بولعان كورمەگە ءتۇسىپ، ماقتاۋ مەدال بەرىلگەن. كوپ بولماسا دا از ۋاقىت ۇكىمەت قىزمەتىندە  دە بولعان. مارقۇمنىڭ مىنەز-قۇلىعى، تاقۋالىق تازالىعى باسقا كىسىدە سيرەك تابىلاتىن ەدى. اعاسى شوقان قانداي ەسكە تۇسسە، بۇل كىسى دە سونداي ەسكە تۇسەتىن ادام»، – دەپ جازادى. ۇلكەن ونەر يەسى ماقى ءۋاليحانوۆتىڭ بىزگە جەتكەن سۋرەتىندەگى ءتۇر-تۇلعاسى، كەسكىن-كەلبەتى، شاش قويىسى، ساقال-مۇرتىن باستىرۋى، كيىم كيىسى، ويلى جۇزىنە قاراپ-اق ونىڭ بەكزات بولمىسىن اڭعارۋ ەش قيىنعا سوقپايدى.

(سۋرەتتە: اكەلى-بالالى ماقى مەن ىدىرىس ءۋاليحانوۆتار)

شوت-امان اعامىز ماقى ءۋاليحانوۆتىڭ ۇلكەن ۇلى ىدىرىستان تارايدى. ىدىرىس ماقىۇلى ءۋاليحانوۆ ترويتسك قالاسىنداعى  راسۋليا مەدرەسەسىن تامامداعان سوڭ بار عۇمىرىن ۇستازدىق قىزمەتكە ارناعان. اتاقتى ادەبيەتشى عالىم ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ پەن اقىن جۇماعالي ساين ءدال وسى ىدىرىس اعامىزدىڭ شاكىرتتەرى ەكەن.

شوت-امان اعامىزدىڭ اناسى ءناۋبات اپامىز دا ورىس جىلنامالارىندا «شەمياكا» دەپ اتالاتىن اتاقتى سامەكە حاننىڭ تۇقىمى، ارقا جۇرتىنا داڭقى اسقان قوڭىرقۇلجا تورەنىڭ ءابدىلدا دەگەن نەمەرەسىنىڭ قىزى.

ىدىرىس پەن ءناۋباتتىڭ العاشقى بالالارى شەتىنەي بەرگەن سوڭ دۇنيەگە كەلگەن ۇلىنىڭ اتىن قازاقي ىرىمعا ساي «تۇرسىن» دەپ قويادى. بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتتىرىپ، شوقان اتاسىنداي اسا تالانتتى، ونەرلى جاس بولىپ وسكەن تۇرسىن تىم ەرتە، نەبارى 22 جاسىندا دۇنيە سالىپتى.

تۇرسىننان كەيىن اراعا 7 جىل سالىپ دۇنيەگە كەلگەن شوت-امان اعا ەسىمىنىڭ دە قىزعىلىقتى تاريحى بار. جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ كىندىگىن جەتىم بالاعا شوتپەن كەستىرىپ، نارەستەنىڭ يتكويلەگىن 30 ايەلدىڭ ەتەگىنەن وتكىزىپ، امان قالسىن دەگەن ىرىممەن اتىن «شوت امان» قويادى. ەسكىلىكتى نانىم-سەنىم بويىنشا جاڭا تۋعان بالانى الۋعا كەلگەن اجال يتكويلەگى 30 ايەلدىڭ باۋىرىنان وتكەن بوبەكتىڭ كىمنەن تۋعانىن بىلە الماي اداسىپ قالادى ەكەن. وسىلايشا شوت-امان اعامىزدىڭ ءومىرى دۇنيەگە كەلگەن كۇنىنەن باستاپ-اق تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستەن باستالىپتى.

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 

قازاق ادەبيەتى گازەتى. № 11, جۇما. 12 ناۋرىز، 2021 جىل

جالعاسى بار...

Abai.kz