«ناۋرىز» مەكەرەكەسى اياسىنداعى
«تاريحقا تاعزىم» كۇنىنە وراي

ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ تاريحي داۋىرلەردە، ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا    الاتىن ورنىن ايعاقتايتىن ماڭىزدى جازبا دەرەكتەر قاتارىن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جازبالارى قامتيدى. پارسى كۇنتىزبەسىندە «ناۋرىز» اي اتى ەمەس، جىلدىڭ باسى فارۆاردين ايىنىڭ 1-ءشى كۇنى، جاڭا كۇننىڭ اتى، ياعني قازاقتار بۇل كۇندى «ۇلىستىڭ (جىلدىڭ) ۇلى كۇنى» دەيدى. ناۋرىز مەرەكەسى ەرتە زاماننان تۇركى دۇنيەسىنە ورتاق  مۇراعا اينالعانىمەن، ءار حالىق بۇل مەرەكەنى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ادەت-عۇرىپتارىنا، ءداستۇرلى تۇرمىستارىنا، ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتارىنا ساي بەيىمدەگەن. قازاق حالقىنىڭ دا ناۋرىز مەرەكەسىن ءوزىنىڭ ءداتۇرلى شارۋاشىلىعىنا ساي قالىپتاستىرعانىن بىزگە كەلىپ جەتكەن جازبا دەرەكتەر، اۋىزشا دەرەكتەر مەن عۇرىپتار دالەلدەيدى.

ەسكى يۋليان كۇنتىزبەسى بويىنشا شىعىستىق جاڭا جىلدىڭ ءبىرىنشى كۇنى 9 ناۋرىزعا، جاڭا گريگوريان كۇنتىزبەسىندە 22 ناۋرىزعا سايكەس كەلگەن. الاش زيالىلارى تۇركى حالىقتارى مۇرات ەتكەن شىعىستىق جاڭا جىلدىڭ جاڭا كۇنىندە  ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ءمان-ماعىناسى تۋرالى ءوز ويلارىن جازىپ، حالىقتى قۇتتىقتاپ وتىرعان. 1926 جىلى كەڭەستىك ۇكىمەت  ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ءدىني سيپاتى بار دەپ، رەسمي تيىم سالعانىمەن الاش قايراتكەرلەرى ناۋرىز تاقىرىبىنان اجىراعان ەمەس.

بەيىمبەت مايلين «ناۋرىز كۇنى» ولەڭىن 1926 جىلى، ناۋرىز تويلاۋعا رەسمي تيىم سالىنعاننان كەيىن «ناۋرىز تىلەگى» ولەڭىن 1927 جىلى، «جاڭا تىلەك» ولەڭىن 1928 جىلى جازعان.

«قازاق» گازەتى شىعىپ تۇرعان ۋاقىتىندا (1913-1918) ءار جىل سايىن 9 ناۋرىزدا گازەتتىڭ باس ايدارىن ناۋرىز تاقىرىبىنا ارناعان. 9 ناۋرىزدا جاريالاناتىن رەداكتسيالىق قۇتتىقتاۋ ماقالالارىنىڭ اۆتورلار قاتارىندا احمەت بايتۇرسىن، ءاليحان بوكەيحانۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى بولدى. «ماديار» ەسىمىنەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلى «قوش كەلدىڭ، ناۋرىز!» اتتى جازباسىن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1923 جىلى №75 سانىندا جاريالاعان. ماعجان جۇماباەۆتىڭ «ناۋرىز» جازباسى دا جىلدىڭ جاڭا كۇنىنە وراي جازىلىپ، «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىندا جاريالانعان.

الاش قايراتكەرلەرىنىڭ «ناۋرىز» ھاقىنداعى جازبالارىنىڭ ماڭىزدىلىعى - ولاردىڭ ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا، وزدەرىنىڭ كوزىمەن كورگەن، ءداستۇرلى ناۋرىزدىڭ بولمىسىن دالمە-ءدال بەرۋىندە. ولاردىڭ جازبالارىنان «كورىسۋ»، «جاسىڭ قۇتتى بولسىن» دەپ ايتۋدىڭ، ناۋرىز كوجەدە ەت پەن اعارعاننىڭ بولۋىنىڭ ءمانىنىڭ جاۋابىن تابا الامىز (ماقالا ىشىندە اسا نازار اۋدارىلاتىن سوزدەر اۆتور تاراپىنان قويۋ ارىپپەن بەرىلدى – اۆت.).

ماعجان جۇماباەۆ: «قازاقتىڭ جاڭا جىلى ءدىن اسەرىنەن تازا. بۇل كۇنى ەشبىر قۇلشىلىق، ءدىن ادەتتەرى جاسالمايدى. بار بولعانى ەل ءبىر-بىرىمەن كورىسىپ, «جاسىڭ قۇتتى بولسىن!» دەيدى»، - دەپ كورسەتكەن. «جاسىڭ قۇتتى بولسىن!»، - دەپ قۇتتىقتاۋ ءداستۇرلى وڭىرلەردە، وسى كۇنگە ەش وزگەرىسسىز جەتكەن. اڭىز بويىنشا، جىل – جاڭا تۋعان بالا، ول كۇن ساناپ ءوسىپ، ءۇش ايدان سوڭ جىگىت بولادى، كۇز تۇسكەندە قارتايىپ، بۋرىل باس بولادى،  قىس ءتۇسىپ قار استىندا قالعاندا كارىلىكتەن ولەدى، وسىلايشا ون ەكى اي بىتۋىمەن ەسكى جىلدىڭ ءومىرى دە بىتەدى. جاڭا جىل قايتا تۋىلعاندا، سول تۋىلعان كۇندى قۇتتىقتاپ، قۋانعاندى قۇشاعىنا الىپ سىي-قۇرمەت جاساۋ ءار ادامنىڭ مىندەتى بولعان ەكەن. بۇل اڭىزدان «جىلدىڭ» ادام كەيپىندەگى مودەلىن اڭعارۋعا بولادى. قازاقى ورتادا ناۋرىز مەرەكەسىندە ءبىر-بىرىنە «جاسىڭ قۇتتى بولسىن»، - دەپ ايتۋىنىڭ سەبەبىن وسىمەن بايلانىستىرادى.

«قازاق» گازەتىنىڭ 1914 جىلعى 9 ناۋرىزداعى №53 سانىنىڭ بەتاشارى رەتىندە جاريالانعان «ناۋرىز» اتتى رەداكتسيالىق ولەڭدە مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ قولتاڭباسى انىق كورىنەدى.

«سالەم بەردىك جاس ناۋرىز, جىلدىڭ باسى!
جۇرتتىڭ كۇتكەن مىنەكەي ىقىلاسى!

مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ايتىپ وتىرعان «جاس ناۋرىز» جىل باسى بوپ سانالعان ەسكىشە 9 ناۋرىز، جاڭاشا 22 ناۋرىز. ال، «قارت ناۋرىز» دەپ قازاقتار 1 ناۋرىز، ياعني جاڭا جىلدىڭ ءبىرىنشى كۇنىن ەمەس، ايدىڭ ءبىرىنشى كۇنىن ايتقان. جوعارىدا ايتقان «جىل» اڭىزىنا سايكەس جاڭا تۋىلعان جىل، ون ەكى ايدا تەز ءوسىپ قارتايادى. كوكتەم ايىنىڭ ءبىرىنشى كۇنىنىڭ قازاقى تانىمدا «قارت ناۋرىز» اتانۋى دا وسى اڭىزبەن بايلانىستى. كوكتەم ەرتە تۇسەتىن وڭتۇستىك وڭىردە  1 ناۋرىزدان باستاپ-اق كوكتەۋلىك قونىسقا كوشكەن.

بايىرعى قازاقتار «جاڭا جىل» ءسوزىن، جىل باسى ناۋرىزعا بايلانىستى قولدانعان. ساكەن سەيفۋللين 1917 جىلى جازعان «جاڭا جىل» اتتى ولەڭ جولدارىندا:

«جاڭا جىلدى قارسى اپ تۇر،
كارى جاس تا، بالا دا»، - دەۋى قازاقتاردىڭ ناۋرىز مەرەكەسىنە «جاڭا جىل» اتاۋىن قوسا قولدانعانىن ناقتىلاي تۇسەدى.

مىرجاقىپ دۋلاتۇلى «جاڭا تىلەك» جازباسىن 1917 جىلى 9 ناۋرىزدا «قازاق» گازەتىندە جاريالاعان.

«جاڭا جىلدا جاڭا تىلەك تىلەيىك،
ەسكى جىلدى ەسكەرە دە جۇرەلىك،
كەپ جۇرمەسىن قايتا اينالىپ تۇنەرىپ،
كوزىڭ جاستى، كوڭىلىڭ قاياۋ الاشىم!..

...بۇگىن حالىقتىڭ قۋانىشى كەڭ كۇنى،
كۇن مەنەن ءتۇن – تارازىنىڭ تەڭ كۇنى.
«قۇت-بەرەكە بولماسا ەكەن كەم كۇنى»
دەپ تىلەيىك، قولىڭ جاي-اۋ الاشىم!» (مىرجاقىپ دۋلاتۇلى. جاڭا تىلەك.)

***

«قۇتتى بولسىن، ناۋرىزىڭ!
جاڭا تىلەك، جاڭا جىل.
سامارقاننىڭ تاسى ەرىگەن –
ناۋرىزدىڭ تويى، - دەدى، - بۇل...» (بەيىمبەت مايلين. ناۋرىز كۇنى)

***

«...جاڭا جىل – تىلەك كۇنى، ءومىر باسى،
تويىنسىن بۇگىنگى كۇن جاس بالالار!..» (بەيىمبەت مايلين. ناۋرىز تىلەگى)

***

«...جىل باسى شارۋانىڭ ناۋرىز بۇگىن،
ارقادان تۇسىرگەندەي قىستىڭ جۇگىن...»
«...شارۋا جاڭا جىلىڭ – ناۋرىز كەلدى،
ەسەن ساۋ بارسىڭ با دەپ سالەم بەردى..». (بەيىمبەت مايلين. جاڭا تىلەك)

ءاليحان بوكەيحانۇلى «قىر بالاسى» دەگەن تانىمال بۇركەنشىك اتىمەن «قازاق» گازەتىنىڭ 1914 جىلعى 9 ناۋرىزداعى №53 سانىنا ناۋرىز مەرەكەسىنە وراي جاريالاعان «جاڭا جىل» اتتى جازباسىن شىعىس جاڭا جىلى تارالعان ەجەلگى شىعىس ەلدەرىنىڭ كۇنتىزبەلىك بىلىمدەرىن تالداۋعا ارناعان. سول ۋاقىتتاعى قولدانىستاعى يۋليان كۇنتىزبەسى مەن ءالى قولدانىسقا ەنبەگەن گريگوريان كۇنتىزبەسى اراسىنداعى 13 كۇندىك ايىرماشىلىقتى تالداۋى بويىنشا  شىعىستىڭ جاڭا جىلىنىڭ 9 ناۋرىزعا سايكەس كەلۋىن ءتۇسىندىرۋدى ماقسات ەتكەنى انىق كورىنەدى. قىر بالاسى: «بۇل كۇندى پارسى تىلىندە «ناۋرىز» دەيدى، جاڭا جىلدىڭ باسى دەيدى...ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جاڭا جىلى مارتتا بولعانى اداسقان ەمەس. جاڭا جىل مارتتا بولسا كۇن مەن ءتۇن تەڭ بولعاننان باستاۋ كەرەك. ەسكى ستيلدە بۇل كۇن 9-شى مارت بولادى», - دەپ كۇنتىزبەلىك ءبىلىمدى ورتاعا سالادى.

مىرجاقىپ دۋلاتۇلى: «ناۋرىز قازاقتىڭ شىن ماعىناسىنداعى ۇلت مەيرامى. ناۋرىزدى كۇنشىعىس جۇرتتارىنىڭ كوبى،  ءۇندىستان، يران، اۋعانستان، بۇحار، كاۆكاز، تۇركىستاندىقتار مەيرام ەتەدى. بىراق بۇلاردىڭ ءبارىن سالىستىرعاندا ناۋرىزدى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ مەيرام ەتۋى ايىرىقشى سىيىمدى، ارتىقشا دالەلدى...ورازا، قۇربان ايتتارىن ەسەپكە الماعاندا، ءبىزدىڭ قازاق-قىرعىزدا جالعىز-اق مەيرام بار، ول ناۋرىز»، - دەگەن (قوش كەلدىڭ، ناۋرىز!».

«كەلگەنىڭە قۇتتىقتاپ ءبىرىن-ءبىرى،
قۋانىشتا، كورىسىپ كارى، جاسى.
كوڭىلى تۇگەل ادامنىڭ سەن كەلگەن سوڭ،
سامارقاننىڭ ەلجىرەپ تۇر كوك تاسى» (ناۋرىز. قازاق گازەتى، 1914, №53, 9 ناۋرىز)

كورىسۋدىڭ ءمانى، جاڭا جىلدان، جاڭا كۇننەن تىلەك تىلەۋ، قىستان امان-ەسەن شىققاندارىنا تاۋبە كەلتىرۋ. «ناۋرىزدا سامارقاننىڭ كوك تاسى دا ءجىبيدى» دەپ ادامدار ءبىر-بىرىنە مەيىرىمىن قۇشاق ايقاستىرىپ، كورىسۋمەن بەكىتكەن. «سامارقاننىڭ كوك تاسى دا ءجىبيدى» ءسوزىنىڭ استارىندا ادام مەن تابيعات اراسىنداعى قارىم-قاتىناسى دا  جاتىر. ەرتەدە سىر جانە اقتوبە قازاقتارى  اراسىندا ناۋرىزدا سامارقاننىڭ كوك تاسى ءجىبيدى دەپ، اتا-بابالارىنىڭ مازارىنىڭ باسىنا كوكتاس (ەسكەرتكىش) قويۋعا تاس اكەلۋگە تۇيەمەن سامارقانعا اتتانعاندار بولعان ەكەن. ونى جەرگىلىكتى جەردە سامارقان تاس، قايراق تاس دەپ تە اتاعان. سامارقاننىڭ كوك تاسى ءۇشىن  ساۋدا كەرۋەنىنە ەرىپ كەتكەن.

(سامارقاننان ناۋرىزدا اكەلىنگەن كوكتاس. مۇلكىلان اۋليە قورىمى. 18 ع. سىر ءوڭىرى ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسياسى)

ناۋرىز كوجە عۇرىپتىق اس تۋرالى

«ناۋرىز كوجە» اتاۋىنا يە بولعان عۇرىپتىق ءمانى بار اس ءپىسىرۋدى دە، قازاق حالقى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىنا ساي بەيىمدەگەنىن جازبا دەرەكتەر ايعاقتايدى.  الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جازبالارىن نەگىزگە الساق، قازاق حالقى ناۋرىز كوجەگە باس سالۋعا ەرەكشە ءمان بەرگەن. ناۋرىز كوجەگە دەپ ارنايى مال سويماعان، ونى «پىشاق قانداماۋ»، - دەيدى. ياعني، ناۋرىزعا دەيىنگى سويىلعان مالدىڭ باسىن ساقتايدى. قازاق حالقىنىڭ باس، شەكە تارتۋ ءراسىمى ناۋرىز كوجەمەن بىرگە جۇرگەن عۇرىپ بولعان. باستى ناۋرىز كوجەگە سالىپ العاننان كەيىن تارتۋدىڭ تۇپكى مانىندە مال باسىنىڭ بۇتىندىگىن مەڭزەۋ جاتىر.

ماعجان جۇماباەۆتىڭ «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىندا جاريالاعان «ناۋرىز» جازباسىنان ناۋرىز كوجە عۇرىپتىق اسىنىڭ بايىرعى قوعامداعى ەرەكشەلىگىن، ياعني كوجەگە باس سالۋ عۇرپىنىڭ ءمانىن بىلەمىز. ماعجان: «جاڭا جىل كۇنى قازاق ادەتىنشە ءار ۇيدە قازان-قازان كوجە پىسىرەدى. كوجەنىڭ ىشىنە قىسقى سوعىمنىڭ تەك باسى سالىنادى. كوجەگە كوپ ءسۇت قۇيىلادى. باستى شەكەنى قارتتار ءمۇجىپ، قۇلاقتى بالالارعا كەسىپ بەرىپ، باسقا جۇرتتار كوجەنى تالاپ ىشەدى... بۇل كوجە ءىشۋ ء(سۇت قۇيعان) – كەلە جاتقان جازبەن ۇشىراسىپ، قارسى الىپ، اس ءىشۋ رەتىنەن اققا (سۇتكە) كوشۋ. كوجەگە تەك باس سالىپ اسىپ جەۋ – قارلى قىسپەن،  قىس تاماعى ەتپەن (قىزىلمەن) قوشتاسۋ»، - دەپ ءتۇسىندىرىپ كەتكەن.

باس تارتۋ ەرتەدە ناۋرىز  داستارحانى ءمازىرىنىڭ ءبىرى بولعانىن «قازاق» گازەتى بەتتەرىندەگى قۇتتىقتاۋ ماقالالار ايعاقتاي تۇسەدى: «...ناۋرىز تۋعاندا مەيرام قىلىپ باس اسىپ، قازان-قازان كوجە ىستەپ اۋىلدان اۋىلعا، ۇيدەن ۇيگە، ءجۇرىپ كارى-جاس، قاتىن-قالاش ءبارى دە ءماز بولىپ كورىسىپ, ارالاسىپ قالۋشى ەدى» (ناۋرىز. قازاق گازەتى، 1913, №5, 9 ناۋرىز); «... باس سالىپ ەت اسىپ، بيداي كوجە ىستەپ، اتقا ءمىنىپ اۋىلدان اۋىلعا ءجۇرىپ، ءبىرىن-ءبىرى قۇتتىقتاپ، كەرىسىپ، اسقان ەتتەرىن جەپ، كوجەلەرىن ءىشىپ، ناۋرىز كۇنىن ءتاۋىر شاتتىقپەن وتكىزۋشى ەدى» (ناۋرىز قۇتتى بولسىن!. قازاق گازەتى، 1914, №53, 9 ناۋرىز)

«...- ايتپاقشى ەنە، ناۋرىزعا،
استىڭ با كوجە، ەتىڭدى؟»
« - اسقان بولدىم بىردەڭە
كوك اتتىڭ سالىپ شەكەسىن...»
«...قىنىنان پىشاق سۋىرىپ،
شال قولىنا باستى الدى...» (بەيىمبەت مايلين. ناۋرىز كۇنى. شىعارمالار. الماتى: قازىعۇرت، 2004. 256-257 بب.)

***

«- قاتىن تۇر، كوجەڭدى اس، باسىڭدى سال،
كەلەيىن تۇسكە شەيىن مەن جايىپ مال». (بەيىمبەت مايلين. ناۋرىز تىلەگى. شىعارمالار، 307 ب.)

***

«كوجەسىن قىپ، كۇيبەڭدەپ، باسىن اسىپ،
بەرمەك ھاركىم بارىنشا قوناقاسى.» (ناۋرىز. قازاق گازەتى، 1914, №53, 9 ناۋرىز)

الاش قايراتكەرلەرى ايتىپ وتىرعان، ناۋرىز كوجەمەن باستىڭ بىرگە بەرىلۋ عۇرپىنىڭ ەرتەدە كەڭ قولدانىستا بولعانىن ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ قولجازباسى ايعاقتايدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ «ناۋرىز» جازباسىندا: «بايىرعى قازاق قوعامىندا «ناۋرىزناما» جاساۋعا شاماسى كەلمەگەندەر، جالعىز قوي سويسا دا ناۋرىز كۇنى اۋىلعا ءدام تاتتىرام دەپ قامدانعان»،  - دەگەندە ناۋرىزعا دەيىنگى سويىلعان مال جايىندا ايتىلعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. سەبەبى، ناۋرىز جاڭا جىل مال تولدەيتىن ۋاقىتقا تۋرا كەلگەن، بۇل ۋاقىتتا قازاقتار مال سويماۋعا تىرىسقان.

باس، شەكە تارتۋ قازاق حالقىنىڭ قوناقاسى بەرۋ سالتىنىڭ باستى عۇرپى بولعانىمەن، ناۋرىزعا دەپ باس ساقتاۋ، ناۋرىز كوجەگە باس سالۋ عۇرپى بۇل كۇنى جويىلىپ كەتكەن. ناۋرىز كوجەنى اسىلعان ءسۇر ەتتىڭ سورپاسىنا جاساۋى، اعارعان قوسۋى قازاقتىڭ ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىمەن بايلانىستى.

ناۋرىز كوجە ىشىلگەن سوڭ قاريالار: «اۋىز اقتان ارىلماسىن، قىزىلدى ۋاقىتىمەن كورسەتسىن، جاس قۇتتى بولسىن!»، - دەپ باتا بەرگەن. «قىزىلدى ۋاقىتىمەن كورسەتسىن», - دەپ باتا قىلعاندا، الداعى جىلداعى سوعىمعا جەتكىزسىن دەپ، نيەت قىلعان.  مىرجاقىپ دۋلاتۇلى: «قازاقتا ايران كوپ، ورىستا مەيرام كوپ», - دەپ، اعارعاننىڭ ناۋرىز كوجەنىڭ باستى اتريبۋتىنا بايلانىستى ايتقان (قوش كەلدىڭ ناۋرىز!).

ناۋرىز بەن جاز

كونە تۇركىلەر، قازاقتار «ناۋرىز» مەرەكەسىن «جىل باسى» رەتىندە عانا ەمەس، تابيعاتتىڭ جاڭارۋى رەتىندە دە تويلاعان. «ناۋرىزدان سوڭ جاز دەيمىن» نەمەسە «ناۋرىزدان سوڭ جازدايمىن» دەگەندە  «ناۋرىزدىڭ» كوكتەم مەزگىلىنىڭ جاڭارۋىن مەڭزەگەن. سول سەبەپتى، قازاقتار حالىقتىق بىلىمدەر جۇيەسىنە سايكەس ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ كەلۋىن، شارتتى تۇردە  كوكتەم مەن جازدى بىرىكتىرىپ، تابيعاتتىڭ قۇلپىرىپ، جاڭارۋىنا وراي، «جاز كەلدى» دەپ سيپاتتاعان.

«قازاق» گازەتىندەگى «ناۋرىز قۇتتى بولسىن!» اتتى رەداكتسيالىق قۇتتىقتاۋدا  جاڭا جىلدىق «جاز» تانىمى بەرىلگەن. «9-شى مارتتا ءتۇن مەن كۇن تەڭەلەدى. سودان كەيىن كۇن ۇزاتىپ جىلى بولا باستايدى. كۇن جىلىعا اينالعانى -  جازعا اينالعانى. سوندىقتان 9-نشى مارت جاز باسى بولىپ تابىلادى. جاز بولسا دۇنيە جاڭالانادى....جىلدىڭ ءتورت توقساننىڭ ىشىندە دۇنيەنى جاسارتىپ، جاڭالايتىن توقسانى – جاز....قىسقان قىس ءوتىپ، جايلى جاز كەلگەنى، ادام تۇگىل قيمىلداعان، قىبىرلاعان جاننىڭ ءبارى مەيرام ەتەتىن ءبىر مەزگىل.... قىس قايعىسىن وتكىزىپ، جازعا ءىلىنىپ، كوڭىلدەرى جادىراپ، مالدارى بالالاپ، ءىرى مالعا ءتول قوسىلىپ، اۋقاتتارىنىڭ ارتقانى قازاقتىڭ كوزىنە كورىنەتىن مەزگىل - جاز» (1914, №53). بۇل جازبادا «جاز» تانىمىن ناۋرىزداعى مالدىڭ تولدەيتىن ۋاقىتىن سيپاتتاۋمەن اشىپ كورسەتكەن.

مىرجاقىپ دۋلاتۇلى جىل مەزگىلدەرىنە ارناعان پروزالىق شىعارمالارىن «جاز. جاز كەشى. شىلدە. كۇز. قىس» تاقىرىپتارىنا ءبولىپ، كوكتەم تابيعاتىن – جاز، جازدى – شىلدە دەپ سيپاتتاۋى دا ءداستۇرلى حالىقتىق ءبىلىمدى يگەرۋىنە بايلانىستى.  جىل مەزگىلدەرى تۋرالى بۇل جازبالارى 1924 جىلى ورىنبوردا جارىق كورگەن «وقۋ قۇرالى» كىتابىنا ەنگەن.

«ۇيدەن شىعىپ بالالار،
«جاز بولدى، مىنە!» دەسىپ تۇر.
ساعىندىرعان جاز جەلى
وڭتۇستىكتەن ەسىپ تۇر»

«ساعىندىرعان جاز جەلى،
قۇشاقتاپ بەتتەن ءسۇيىپ تۇر».
«جازبەن كەلگەن قۇستار ءجۇر،
شاتتانىپ جىرلاپ سۇڭقىلداپ»     (ساكەن سەيفۋللين. جاڭا جىل)

***

«جاز ءيىسى بۇگىن كەلدى، جان جايلاندى،
كەشەگى كورگەن بەينەت ارتتا قالدى
ومىرگە جاڭا جولدار اشاتۇعىن
جاڭا جىل – بۇگىنگى كۇن جازدىڭ الدى!» (بەيىمبەت مايلين. ناۋرىز تىلەگى).

***

«كۇن شىرايى، كەلىن-اۋ،
جاز بوپ قالعان سەكىلدى». (بەيىمبەت مايلين. ناۋرىز كۇنى)

***

«كەلىپتى جىلدىڭ قۇسى،
كۇندە شۋ كولدىڭ تۇسى.
كۇن جىلى ىزعارى جوق،
جاز شىعىپ، كەتكەن قىسى»

«ويىن-توي بولىپ جاتقان،
ەل كوشىپ-قونىپ جاتقان،
جاز شىعىپ، جازعىتۇرى،
اناۋ مال تولىپ جاتقان» (مىرجاقىپ دۋلاتۇلى. ناۋرىز).

مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ناۋرىزعا قاتىستى بارلىق جازباسىندا ناۋرىز كۇنىندەگى تابيعاتتىڭ بۋسانۋىن «جاز» تانىمىمەن بەرۋدەن اينىماعان: «...قىس قانداي قىسىلسا، جاز سونداي جازىلاتىن، جادىرايتىن شارۋاشىل، ەڭبەكشىل قازاق وتكەنىنە، جازدىڭ جەتكەنىنە قالايشا وزگەلەردەن ارتىق قۋانباسىن، جازدىڭ باسى جاڭا كۇن -  ناۋرىزدى قالايشا مەيرام ەتپەسىن..» (مىرجاقىپ دۋلاتۇلى. قوش كەلدىڭ، ناۋرىز!»).

سونداي-اق،  قازاقتىڭ ناۋرىزداعى «جاز» تانىمىندا، ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋدى قىس مەزگىلىندە ۇيىمداستىرۋدىڭ قيىندىعى، قىستىڭ قاتاڭ سىنىنان مالىمەن بىرگە، امان شىققانى، قىس قاقارىنان شىققاندا جىلى كوكتەمنىڭ «جازداي» بولۋ اسەرى جاتىر.  قىستىڭ قاتتى بولۋى جۇتقا اكەلىپ سوعىپ، مال باسىنىڭ ازايۋىنا تىكەلەي اسەر ەتكەن. قىستا بولاتىن جۇت مال وسىرگەن قازاق ءۇشىن ەڭ ۇلكەن قاۋىپ-قاتەر ەدى.

«اسپاندا كۇننىڭ نۇرى،
ماقپالداي جەردىڭ ءتۇرى،
قۋانىش مال مەن جاندا،
قىس شىققان ولمەي ءتىرى», - (مىرجاقىپ دۋلاتۇلى. ناۋرىز. جاڭا جىل).

ساكەن سەيفۋللين 1917 جىلى 22 ناۋرىز كۇنى قازاق حالقىنا  جولداعان قۇتتىقتاۋ سوزىندە: «ەسكى جىل ءوتىپ جاڭا جىل، جاڭا جاز كەلدى»، - دەپ، ناۋرىزداعى تابيعاتتىڭ جاڭارۋىن، حالىقتىق تانىمعا سايكەس «جاز» دەپ سيپاتتاعان.

ماعجان جۇماباەۆتىڭ «جىل مەزگىلدەرى» اتتى توپتاماسىنداعى «جاز» اتتى ولەڭى  «سامالىق» قۇسىن سيپاتتاۋىمەن قۇندى. ءارى بۇل شىعارمانى حالىقتىق دۇنيەتانىمدا «ناۋرىز قۇسى» دەپ تانىلعان «سامالىق» جايىنداعى بىردەن ءبىر جازبا دەرەك دەسەك بولادى. بۇل ولەڭىندە ماعجان جۇماباەۆ ناۋرىز عۇرىپتارىن سامالىق قۇسپەن تىلدەسۋ ارقىلى جەتكىزگەن.  «سامارقاننىڭ كوك تاسى، ءجىبىدى مە، كوردىڭ بە؟» دەپ سۇراۋى كوكتەم قۇسىنىڭ ۇشىپ كەلۋى ناۋرىز، ياعني جاڭا كۇننىڭ كەلۋىمەن بايلانىستى ەكەنى كورىنەدى:

«جىل قۇسىن كورگەندە:
سامالىق! سامالىق!
كوك قۇس كوزىن اشتى ما،
اياعىن جەرگە باستى ما؟
سامالىق! سامالىق!
سامارقاننىڭ كوك تاسى
ءجىبىدى مە، كوردىڭ بە؟

الاش قايراتكەرلەرى احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ جوعارىدا ايتىپ وتكەن «قازاق» گازەتىندە 1914 جىلعى  ناۋرىز مەرەكەسىمەن رەداكتسيالىق قۇتتىقتاۋىندا ناۋرىزدىڭ قازاق حالقى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدىلىعىن تۇسىندىرە وتىرىپ، كەلەسىدەي قورىتىندى جاسايدى: «سونشا ءسۇيىنىشتى، قىزىقتى جاقسى مەزگىلدىڭ باسى 9-نشى مارت بولسا، بۇل كۇندى مەيرام ەتپەگەندە، قانداي كۇندى قازاق مەيرام ەتەر؟».

ال، ماعجان جۇماباەۆتىڭ «بۇل مەيرامدى تۇرمىسپەن، عىلىممەن بايلانىستىرىپ، قوعامعا يگى ءىس جاسايتىن،...مەيرام ەتۋ كەرەك», - دەگەن ويى وسى كۇنى ىسكە اسقانداي.

تاتتىگۇل كارتاەۆا،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، ەتنوگراف

Abai.kz