قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
سول جەكسەنبى دەمالىسىنىڭ ەرتەرەك بەرىلەتىن كەشكى تاعامىنا تالاسا-تارتىسا كەپ كىرىپ، القىنا باس قويىپ ەدىك. دەم الىس كۇندەرى تاماق ەكى-اق ۋاقىت بەرىلەتىندىكتەن گاڭفاندى1 پىشەنگە كىرگەن اش سيىرشا جاپىرىپ-جايپاپ جاتقانبىز. ۇيعىر كلاستارىنىڭ ءبىر ۇستەلىندەگى سەگىز وقۋشى بىردەي بۇقتى، ۇستەل استىنا باستارىن تىعا لوقسىپ، قۇسا باستادى. ءبىز ورە تۇرىپ، قاراسا قالدىق.
- مەللي2 ساباقتاستار، جەمەڭدەر! - دەپ ايعايلاي سالدى بىرەۋى. الدىلارىنداعى تەگەنەدە تۇرعان گاڭفاننان جىلقى تەزەگىندەي ءبىر نارسەنى ساقبىمەن قىسىپ ۇستەل ۇستىنە قويا سالدى. بىرنەشە ۇيعىر جىگىت ەسىك جاقتاعى ۇستەلدەن اس پىسىراتىن ۇيگە شىعا جونەلىستى.
- «تىشقان!» «تىشقان!» - دەگەن سۋىق كۇبىرلەر ەستىلىپ تۇر. ۇيعىر، قازاق ساباقتاستار اراسىنان لوقسۋشىلار كوبەيە ءتۇستى دە، حانزۋ ساباقتاستاردىڭ كەيبىرەۋىنەن ولارعا قارسى يانات سوزدەر كوبەيە ءتۇستى.
- «سىڭكۋ!»، «يەرىن!»3...
IV
سول جەكسەنبى دەمالىسىنىڭ ەرتەرەك بەرىلەتىن كەشكى تاعامىنا تالاسا-تارتىسا كەپ كىرىپ، القىنا باس قويىپ ەدىك. دەم الىس كۇندەرى تاماق ەكى-اق ۋاقىت بەرىلەتىندىكتەن گاڭفاندى1 پىشەنگە كىرگەن اش سيىرشا جاپىرىپ-جايپاپ جاتقانبىز. ۇيعىر كلاستارىنىڭ ءبىر ۇستەلىندەگى سەگىز وقۋشى بىردەي بۇقتى، ۇستەل استىنا باستارىن تىعا لوقسىپ، قۇسا باستادى. ءبىز ورە تۇرىپ، قاراسا قالدىق.
- مەللي2 ساباقتاستار، جەمەڭدەر! - دەپ ايعايلاي سالدى بىرەۋى. الدىلارىنداعى تەگەنەدە تۇرعان گاڭفاننان جىلقى تەزەگىندەي ءبىر نارسەنى ساقبىمەن قىسىپ ۇستەل ۇستىنە قويا سالدى. بىرنەشە ۇيعىر جىگىت ەسىك جاقتاعى ۇستەلدەن اس پىسىراتىن ۇيگە شىعا جونەلىستى.
- «تىشقان!» «تىشقان!» - دەگەن سۋىق كۇبىرلەر ەستىلىپ تۇر. ۇيعىر، قازاق ساباقتاستار اراسىنان لوقسۋشىلار كوبەيە ءتۇستى دە، حانزۋ ساباقتاستاردىڭ كەيبىرەۋىنەن ولارعا قارسى يانات سوزدەر كوبەيە ءتۇستى.
- «سىڭكۋ!»، «يەرىن!»3...
گومينداندىق ۇستازدار كەلگەننەن بەرى حانزۋ ساباقتاستاردىڭ ءبىر قىدىرۋى ۇلتتىق وقۋشىلارعا وسى تىلدەردى تىم ءجيى قولداناتىن بولعان; قازاق وقۋشىلارعا بۇل «سىيلىقتارعا» قوسىمشا «تۋفي!»1 اتتى ايىرىم «سىباعا» تاعى بار بولاتىن. ۇستازدار الدىندا ولاردىڭ ءسوزى يناۋاتتى بولعاندىقتان، جەرگىلىكتى ۇلت وقۋشىلارى تىلگە ءتىل قايتارۋدى مۇلدە قويىپ ەدى. وسى كەزەكتە دە ەشكىم جاۋاپ قايتارا الماي، ول ياناتتاردى ەلەۋسىز قالدىردى.
ەكى ۇيعىر وقۋشى ەكى قۇلاعىنان ۇستاعان سەمىز حانزۋ اسپاز بورساڭداي كىردى وسى كەزدە. قۇلاقتان ۇستاۋشى وقۋشىلارعا حانزۋ ساباقتاستاردىڭ ەكەۋى قاتار اقىردى:
- قويا بەر! ... بوسات!.. جىرتقىش!...
ۇيعىر وقۋشىلاردىڭ ءبىر جۋانى ورىندىعىنا شىعا حانزۋشالاپ ولارعا ەسكەرتۋ ايتتى:
- ساباقتاستار، سەندەر ارالاسپاڭدار!... تىشقاندى اسپازدىڭ ءوز كوزىنە كورسەتىپ قانا قويا بەرەمىز!
قۇلاقتاپ العان ەكى وقۋشى اسپازدى تىشقان جاتقان ۇستەلدىڭ الدىنا اپاردى دا، ءوزى بىتەۋ پىسىرعان جانۋارىن ەكى كوزىنە ەكى ءسۇرتتى. سول-اق ەكەن، حانزۋ ساباقتاستار شۋ ەتە ءتۇستى دە، بىرنەشەۋى ۇمتىلا بەردى. توسقاۋىلعا قاتار تۇرا قالعان ۇيعىر ساباقتاستار، كيمەلەسە كەتتى ولارمەن، قۇلاقتاۋشى ەكەۋىنە جىبەرە قويمادى. ۋ-شۋ ايعاي، اقىرۋ-كىجىنۋلەر اراسىنان سارت-سۇرت جۇدىرىقتار ەستىلەدى. حانزۋ ساباقتاستاردىڭ دەنى اتتانىسقا كەلگەندە ۇيعىرلارعا قازاق پەن موڭعول وقۋشىلاردىڭ ءبىر بولىگى كومەكتەستى. حانزۋ ساباقتاستار كوپ ەدى. الگى قۇلاقتاۋشى ەكەۋگە تۇس-تۇستان شابۋىلداپ، تالاماي، تاپالاماي قويار ەمەس.
بالۋاندارىمىز بەن باتىرلارىمىز كوپ - ءبىزدىڭ جاۋىنگەر كلاسس قىبىرسىز، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. قانىمىز قىزباي تۇرعان جوق، قان دەسى قاستاستىق ءوز ىشىمىزدە بولعاندىقتان، ءبىرىمىزدىڭ اڭىسىمىزدى ءبىرىمىز بايقاپ، اڭدىسىپ تۇرمىز. ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى ايتقانداي، «ەكى قول ءبىرىن ءبىرى ۇستاپ»، قىبىرلاتپاي تۇر. باعانا جاتاقحانادا بولعان ءوزارا «سوعىسىمىزدىڭ» ۇشىعى ءالى شىققان جوق قوي. وسى كەشتە اشىلاتىن «تۇرمىس تەكسەرۋ» جيىنى تاعى دا قاعىندىرىپ جىبەرمەسىنە كىم كەپىل. سونىڭ ءحاۋپى دە تەجەي بەردى ءبىزدى.
ۇلكەن زالداعى ۇلى ءدۇبىرلى جۇدىرىق ەندى قىزىپ، ورىندىقتار مەن ىدىس-اياق تا شايقاسقا قاتىناسار كەزەڭگە جەتكەندە كىرگەن ۇزىن بويلى ۇيعىر جياۋگاڭ[1] اقىرىپ-اقىرىپ جىبەردى. اسكەري باسشىدا بولاتىن سۇستى سەس وسى كىسىنىڭ قالىڭ قاباعى مەن ۇڭىرەيگەن شۇڭعىل كوزىنە تۇگەلىمەن ۇيالاعان ەدى. اقىرىپ-اقىرىپ جىبەرگەندە وسىنىڭ ىزعارى اتىلىپ-اتىلىپ كەتكەندەي ءبۇرىپ، سوعىس ءورتىن تارپىپ وشىرە قويعانداي سەزىندىك.
ءاشىم جياۋگۋان حانزۋ ساباقتاستارعا قاتتى زەكىدى. ۇرىس باستالا بەرگەندە-اق سىتىلىپ كەتكەن اسپازدى قايتا شاقىرتىپ الىپ، كوپشىلىك الدىندا ۇرسىپ شىعاردى. ەدىرەيىپ-كۇدىرەيىپ العان وقۋشىلاردى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن اسحاناعا ءبىر ۇيعىر اسپاز قوسۋدى مەكتەپ كەڭسەسىنەن تالاپ ەتەتىندىگىن ايتتى. جياۋگۋاننىڭ بۇل رايىنا رازى بولسا دا، كوپشىلىك تاس اياقتاعى گاڭفاندارىن توڭكەرىپ-توڭكەرىپ تاستاپ شىقتى.
حانزۋ ساباقتاستاردىڭ مالىمدەۋىمەن ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى دە القىنا جەتتى. اسحانا زالىنا كىرىپ شىعا سالا ىسقىرىق تارتىپ، جاتاقحانا الاڭىنا ەرەكشە جيىن شاقىردى. جوقتاۋ ۋاقىتى ءالى جەتە قويماسا دا، ءار كلاستىڭ ءوزدى-ءوز ءتىزىمى بويىنشا جوقتاپ الدى دا، ساقىلداي جونەلدى.
ءاشىم بۇگىن كەزەكشى جياۋگۋان بولعاندىقتان كەتپەي، ءۇنسىز قاراپ تۇر ەدى، مەڭگەرۋشى ساقىلداعان سايىن تۇكسيدى. ويتەتىنى، مەڭگەرۋشىنىڭ ءسوزى جياۋگۋاننىڭ اسحاناداعى سوزىنە بۇكىلدەي قاراما-قارسى شىقتى، ۇيعىر وقۋشىلارعا «قۇيرىقسىز ەسەك»، «ءمۇيىزسىز سيىر» دەگەن انىقتامالار جاساپ، سولارىنىڭ «عىلميلىعىن» دالەلدەي باستاعاندا، ءاشىم قولىنداعى ءتۇپ-ءتۇزۋ شىبىعىن لاقتىرىپ تاستاي جونەلدى. ءتىپ-تىك باساتىن اسكەري ءجۇرىسىنىڭ تىم نىعىزدىعىنان قاتتى اشۋلانعانى بايقالادى. شىڭ شىسايدىڭ وفيتسەرلەر دايىندايتىن مەكتەبىنەن وقىپ، العاشقى كەزدەگى ۇلتتار تەڭدىگى سىڭگەن ميىنا مىنا زور ۇلتشىلدىق سيماي، باس سۇيەگىن كەرنەپ بارا جاتقانداي، تەز شىقتى قاقپادان.
مەڭگەرۋشى وعان قاراپ تا قويعان جوق. ۇلتتىق جاقتان سولاي قورلاپ-جەرلەپ، مۇجىپ-مۇجىپ الدى دا، گاڭفان اراسىنان تىشقان الىپ كورسەتكەن وقۋشى مەن اسپازدى قۇلاقتاۋشى ەكەۋىن كوپشىلىك الدىنا شىعاردى. تىشقان اشكەرەلەۋشىنى العا، اسپازدى قۇلاقتاۋشىلاردى ونىڭ ارتىنا قاتار تۇرعىزىپ، قولدارىن كوتەرتىپ قويدى.
- بۇگىنگى زور وقيعانى تۋعىزعان - وسى ۇشەۋى. اسىرەسە مىنا ءۋاڭبادان1- دەپ تىشقان اشكەرەلەۋشىنى اق قولعاپتى ساۋساعىمەن قاداي كورسەتتى مەڭگەرۋشى. - كوپشىلىككە تاماق جەگىزبەي قويعان وسى!... تىشقان دا وزدەرىڭ سياقتى جاندىك ەمەس پە، سەندەر جيرەنەتىن نەسى بار ونىڭ! سەندەر ەتتى كوپ جەيسىڭدەر، ول ەتتەرىڭ دە جاندىكتەردىڭ ەتى، ال بۇل ەتتىڭ ودان نە پارقى بار؟...
ۇلتتىق وقۋشىلار اراسىنان شىققان كۇڭكىل-كۇبىردى مەڭگەرۋشى اقىرىپ ءتيدى دا، ارالارىنا حانزۋ بانجاڭداردان تەكسەرۋشى كىرگىزدى.
- كىم سويلەسە، سۇيرەپ شىعارىڭدار مۇندا ... مىنا ۇشەۋى ءۇش داگومەن2 جازالانادى. - بۇدان كەيىن كىم وسىنداي قىلمىس وتكىزسە، اياۋسىز جازالانادى!... ۇقتىڭدار ما، جوق پا؟
- ۇقتىق! -دەپ حانزۋ ساباقتاستار دۋ ەتە ءتۇستى دە، ۇلتتىق ساباقتاستار ءۇنسىز قالدى. مەڭگەرۋشى زەكىرە قايتالاپ سۇرادى:
- ۇقتىڭدار ما، جوق پا؟
- ۇقتىق!...ۇقتىق!... ءبارىن ۇقتىق! - دەپ ۇلتتىق وقۋشىلار ەرەگەسە ايعايلاپ، اۋلا قورعانىن جاڭعىرىقتىردى. ول وسى جاۋاپقا عانا رازى بولعانداي، جىلى سويلەدى ەندى.
- سەندەر جۇڭحۋا مينگونىڭ جاقسى بۇقاراسى بولۋ جولىندا تاربيەلەنىپ جاتىرسىڭدار، ءوز ارالارىڭداعى مۇنداي حۋايدانداردى1 وزدەرىڭ اشكەرەلەپ تۇرۋ - سەندەر ءۇشىن شارت. مۇندايلاردى جاسىرساڭدار، بىزدەن جاقسىلىق كورمەيسىڭدەر! ال، مۇندايلارعا بولىسىپ، حانزۋ ساباقتاستارىڭمەن سوعىسساڭدار ءتىپتى قاتتى جازالاناسىڭدار!... ءبارىڭ دە مىنا قىرىق بەسىنشى كلاسس وقۋشىلارىنان ۇلگى الىڭدار! بۇل كلاستاعى ساباقتاستار مۇنداي بۇزاقىلارىنا جول بەرمەيدى، ءتارتىپ بولىمىنە ءوز ۋاقىتىندا مالىمدەپ تۇرادى!...
- يە، مالىمدەيمىز دەپ ءمۇيىزىمىز قاراعايداي بولدى! -دەپ قالدى شاقان. ونىڭ ۋىتى سالىقتىڭ اۋزىنان اتىلدى.
- جەتىستىرگەنسىڭ!
سىرتىمىزدان اڭدىپ تۇرعان حانزۋ بانجاڭدار تىمتىنە قاراعانىمەن ونىڭ كىم ەكەنىن ايىرا الماي قالدى دا، مەڭگەرۋشى ءوز ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى.
- ولار ءوز ارالارىنداعى ماسەلەلەردى اشكەرەلەۋشى دە، وزدەرىن وزدەرى تۇزەتۋشى دە بولىپ كەلەدى. بۇگىن مەن مەكتەپ اتىنان قىرىق بەسىنشى كلاسقا اۋىز سىيلىعىن جاريالايمىن!...
ءتارتىپ مەڭگەرۋشى ءبىزدى وسىلاي «جارىلقاپ» تۇرعاندا «ءساياپىل» جەلى ۇدەپ، داۋىلعا اينالا باستاعان. ۇكىمى جاريالانىپ بولسا دا، ءالى قول كوتەرىپ تۇرعان ءۇش قىلمىستىنى ءوز ورىندارىنا زەكىرە قايتارىپ، جالپىمىزعا اسىعا بۇيىردى:
- ءبىرىڭ قالماي دەرەۋ مەكتەپ الاڭىنا بارىپ، ساپقا تۇرىڭدار! داۋىل قاتايدى، تۋ تۇسىرەمىز!... جيەسان1...
دۋىلداي اعىتىلدىق تا ەندى مەكتەپ الاڭىنا بارىپ تىزىلۋگە جونەلدىك. ۇيعىر ساباقتاستاردىڭ شىرايى ىشتەگى ىزانىڭ داۋىلىمەن الەم-تاپىرىق بولىپ بۇزىلعان ەكەن. بىرنەشەۋى ءبىزدى كەكەتىپ كەلە جاتتى.
- ءنامۋناشى2 سىنىپ بولىپ سايلاندىڭدار، ءا! -دەدى ءبىرى ماعان. ۇزىن بويلى، قىرما ساقال يۋسۋپ قاسىم اتتى قۇلجالىق جىگىت اشۋىن بىزدەن قايتارعىسى كەلگەندەي اشىق وشتەسە ءتيىستى:
- بۇ قوڭقابايلار اۋىزشا سىيلىقتى التىن ءتاج دەپ تۇسىنەتىن شىعار!
- ارينە، - دەپ قوس ءبۇيىرىمدى تايانا قويدىم. اشۋمەن شيرىعا قالعانىمدى قاسىمداعى قۋات پەن ومىربەك سەزىپ قاراي قالدى. - بىزگە ەندى التىن ءتاج دەگەنىڭ قيىن با، ءار كۇنى ءوزارا سوعىسقانىمىز ءۇشىن عانا اۋىزبەن سىيلاعان ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز ۇرىپ ولتىرسەك، التىن تاجبەن سىيلاي الماي ما؟!... ءجۇز تىشقان سويىپ توي قىلىپ تا بەرەر!
يۋسۋپ قاسىم بۇل سوزىمە قاتتى كۇلدى دە قولتىعىمنان ۇستاي الدى.
- مىنە، ەندى تۇسىنىستىك! -دەپ باسەڭدەي ساباقتادى ءسوزىن. - «جۇڭحۋا مينگو» دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەي ءجۇرىپپىن. الباستىنىڭ ورنىنا الباستى قونىپتى ەمەس پە!... «مىڭ گۋي1» دەيدى تاعى دا! ءبىر الباستىدان ارەڭ قۇتىلساق مىڭ الباستى باستى دەشى!...
بۇل سوزىنە قارقىلداي كۇلىستىك. بارلىق ءوشىمىزدى وسى ءسوز قايتارعانداي، يۋسۋپ قاسىمعا سۇيىنە كۇلدىك. قاتتى داۋىلعا قارسى كەلە جاتقانىمىزدى دا، ءتىپتى، تۋ باعاناسىنىڭ تۇبىنە جەتكەنىمىزدى دە سەزبەي كۇلىپپىز.
- بىزگە حانزۋ ساباقتاستاردى ءوش قىلىپ قويعان دا وسى گويلەر! - دەپ يۋسۋپ قاسىم ءوز ورنىنا كەتتى. قاتارلاس تىزىلگەن باسقا كلاس وقۋشىلارى بۇل كۇلكىمىزدى جاراتپاعانداي، بىزگە قاراپ مۇرىندارىن تىجىرىپ قويادى.
- سىيلانعاندىقتارىڭ قويىندارىڭا سيماي تۇر عوي، ءا؟- دەپ كەكەتتى بىرەۋى. وعان قۋات جاۋاپ قايىردى:
- جوق، شىراعىم، ءبىزدىڭ قوينىمىزعا اۋىز سىيلىعى عانا ەمەس، نەشە جۇزدەگەن ارام تاياق تا سيعان!
- امىرقاندى ىزدەپ قۇدايدان كەلگەن ەلشى تىشقاندى جەپ قويا جازداعانىمىزعا كۇلدىك!- دەدى ومىربەك.
- امىرقاننىڭ دالەلدەمەسىن قازاق كلاستارى تۇگەل ەستىگەن ەكەن. جابىلا كۇلىستى بۇل سوزگە. قاتارىمىزدىڭ تومەنگى شەتىنەن امىرقاننىڭ داۋىسى شاڭقىلدادى:
- جوق، مەنىڭ تىشقانىم قازانعا تۇسپەيدى، ول جاتاقحانادا عوي!
- ە، سەنىڭ شومەتايىڭا دالدەپ تۇسكەن «ەلشى»، اڭىرايعان قازانعا تۇسە الماي ما!- دەگەن تىلەۋقان سوزىنە قارقىلداي كۇلىپ ەدىك، امىرقان قىزاراقتاي جاۋاپ قايىردى.
- قازانعا تۇسكەن ءتىپتى دە مەنىڭ تىشقانىم ەمەس، اسپازدىڭ تىشقانى!... پىسىرعان تىشقانىن جەمەدىڭ دەگەن اشۋمەن جازالاپ جاتپاي ما!
كىشىلىگى مەن وتكىرلىگى ءۇشىن امىرقاندى قازاق وقۋشىلار تۇگەل ەركەلەتۋشى ەدى. ونىڭ قادالا تۇسەتىن تىكەن ءسوزىن ەشكىم كەك ساقتاماي، قىزىقتاپ كۇلەتىن. بۇل ءسوزىن دە قۋزاستىرعان ەشكىم بولا قويمادى.
تۋ ءتۇسىرۋ ءۇشىن ساپ تۇزەۋ كومانداسى بەرىلدى. وتىز مەتردەي بيىك باعانا باسىندا تۇرعان كوك شەكە «گوميندان قىزىل» داۋىلعا شابىنعانداي، قۇيرىعىمەن ەكى «سانىن» شارت-شۇرت سابالاپ، ۇزدىكسىز جۇلقىنىپ تۇر ەدى. ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى مەكتەپتىڭ بىرنەشە قىزمەتكەرىن ەرتە كەلىپ، الدىمىزعا تىزىلىسىمەن «سانمينجۋي» ولەڭىن باستادىق. تۋ تەز ءتۇسسىن دەگەندەي، بوز بوراننان اسىرىپ-اق بوزداتىپ ەدىك، توسىن ءبىر ساتسىزدىككە ۇشىراعان سوڭ، «قوزىلاتىپ» سوزا تۇسۋگە تۋرا كەلدى.
ەكى وقۋشى ساۋمالاي سۋسىتىپ تۇسىرەتىن ارقاننىڭ ەكى ۇشىن باعانا تۇبىنەن شەشە بەرگەندە، تۋدى قاتتى جەل قاعىپ الا جونەلىپ، ىق جاقتاعى ەلەكتر باعاناسىنىڭ باسىنا جابا سالدى. بىرنەشە وقۋشى جۇگىرىپ بارىپ، سوزىلىپ جاتقان ارقاننان تارتىپ ەدى، تۇسپەدى; تۋ دال بولماي باعانادان اجىرار ەمەس، جەل كۇشىمەن باعانا باسىنا ورالا جابىستى. تۇسىرەمىن دەپ ۇشىرىپ العان حانزۋ ساباقتاستىڭ ءبىرى ورمەلەپ شىعىپ بارىپ اجىراتۋ ءۇشىن باعانانى قۇشاقتاي بەرگەندە، ءتارتىپ مەڭگەرۋشى اقىرىپ، اق قولعاپتى قولىن شايقادى، مۇنىسى باعاناعا «شىقپا!» دەگەنى ەدى. ارتىنا بۇرىلا قاراپ، الدە كىمدى كوز قىدىرتا ىزدەپ تاپتى دا:
- سەن شىق! - دەدى تىشقان اشكەرەلەۋشى قىلمىستىعا، - مىنە، سەنىڭ كەشىرىم الاتىن ورايىڭ كەلدى، جىرتپاي ءتۇسىر! ماڭايىنداعىلاردىڭ «شوقپا، شوقپا» دەگەنىن تىڭدامادى «قىلمىستى»، ۇلكەن كۇنادان «وڭاي قۇتقاراتىن باعاناعا» قاراي تۇرا جۇگىردى. ءبىز تىكسىنە قالدىق. باسىنداعى ون نەشە قاتار ەلەكتر سىمى قاتتى جەلدەن ايداھارشا ىسقىرىپ تۇر.
- توقتى احۇن دار ويىنىنا ماشىقتانعان، مۇنداي باعاناعا شىعۋ وعان ءسوز ەمەس!- دەدى ءبىر ۇيعىر ساباقتاس.
توقتى احۇن راسىندا دا اعاشقا شىعۋعا اسا ەپتى، ماشىقتى ەكەنىن كورسەتتى. جەپ-جەڭىل ورلەپ، ەلەكتر سىمىنا جەتە كىدىردى دە، جەردە تۇرعانداردان تاياق سۇرادى. تۋدى سونىمەن ءتۇرتىپ اجىراتپاق سياقتى. مەڭگەرۋشى باعانا تۇبىنە جەتىپ بارىپ، قولىنداعى جازا تاياعىن لاقتىردى. ءبىر قولىمەن قاعىپ العان توقتى، تۋعا قانشا سوزسا دا، قىسقا تاياق جەتەر ەمەس.
- ءتۇس، ءتۇس، ءتۇسىپ كەت!
- توق تارتىپ كەتەدى، ءتۇس!- دەسىپ بىرنەشەۋ قاتار ايعايلادى.
توقتى احۇن ورلەي ءتۇستى. تومەنگى قاتار سىمنان ءسال اسىڭقىراعان باسىن قايقايتا الىستاتىپ الىپ، قولىن تاعى سوزىپ ەدى، تاياق تولىق جەتسە دە، قاتتى جەل جابىستىرىپ تۇرعان ۇلكەن تۋ باعانا باسىنان اجىراماي قويدى. ءبىر قولىنىڭ قارىمى جەتپەگەن سايىن ىشقىندى توقتى. ەلەكتر سىمدارى دا ىشقىنا ءتۇستى، اش بورىشە شۋلاپ، ايداھارداي جۇتىنىپ تۇر.
«ءتۇس، ءتۇس!» دەپ كوپشىلىك تە شۋ كوتەردى. باتىس جاقتاعى قىزىل تاۋعا «ەڭكەيگەن» كۇن مۇنارلانا ءتۇستى. ايعايلاي ۇمتىلدى يۋسۋپ قاسىم:
- توقتاي تۇر، مەن دە شىعايىن. يىعىما اياعىڭدى...
بۇل ءسوز ايتىلىپ بولعانشا توقتىنىڭ باعانانى قىسىپ تۇرعان ەكى اياعى تايىپ كەپ كەتتى. تاياقتى تاستاي ساپ، باعانانى قۇشاقتاي بەرگەندە جاقىنداي قالعان ماڭدايدان ساپ ەتە ءتۇستى توق سىمى، تارتىپ جابىستىرىپ الا قويدى. باعانادان اياق تا، قول دا اجىراپ، سىمعا لەزدىك قانا اسىلعاندا جاۋىرىنىنان كوك جالىن بۇرق ەتە تۇسكەندەي بولدى. «جاندى» اپساتتە سۋىرىپ الىپ، تاستاپ كەپ جىبەردى دەنەسىن.
قاتتى جەرگە تۇسىرمەۋگە جاپىرلاي ۇمتىلعان ساباقتاستارىنىڭ ۇستىنە تۇسسە دە، «قىلمىستى» سىلق ءتۇسىپ، يەگىن جالعىز-اق قاقتى، «قىلمىسىن» وسىلاي جۋىپ، «داگودان» وسىلاي قۇتىلعانىن، ءبىرجولاتا ماڭگىگە قۇتىلعانىن قول-اياعى مەن موينىنىڭ سىلقىلداۋىنان كوردىك.
بۇكىل الاڭ «اللا-اللالاپ» كەتىپ ەدى، «ا... لا...» دەپ جىميدى مەڭگەرۋشى ەڭ سوڭىنان. جىميا قالدى دا جيا قويدى اۋزىن. ءبىر ادامدى ءولتىرىپ تۇرىپ ايتقان مىنا مازاعىنا كوپشىلىك اتىلا قارادى. جۇزدەگەن كوز، ىرجيىپ بارىپ جيىلعان سول سالپى ەرىنگە ءتونىپ ەدى. كوپشىلىكتىڭ كوزىنەن سەكەم العان ول:
- دايفۋ ...دايفۋ1- دەپ ايعاي سالا جونەلدى. مۇنىسى دارىگەر ىزدەۋ ەمەس، كوپە-كورنەۋ قاشۋ ەكەن، سوڭىنان قۋا جۇگىردى ءبىر توپ ۇيعىر ساباقتاس; مەڭگەرۋشى ەمحاناعا ەمەس، تۇپ-تۋرا مەكتەپ باستىعىنىڭ كەڭسەسىنە جۇگىرە كىرىپ، ەسىكتى قاتتى جاۋىپ الدى.
ءزامبىل تاۋىپ اكەلىپ، ءمايىتتى جاتقىزعان ۇلتتىق وقۋشىلار سول «تابىتتىڭ» ارتىنان شۇباعان بەتى مەكتەپ كەڭسەسىنىڭ الدىنا جيىلدى. ءۇن-ءتۇنسىز تۇنجىراسىپ، تەرەزەلەرگە ءتونىستى.
- ىشىنەن ءىلىپ الىپتى!- دەپ الدىمەن كەلگەن ساباقتاستار ەسىكتى ۇرعىلاپ تۇر.
- بۇزىڭدار!
- اش، ەسىكتى!
- شاق! ... قيرات!
- اسحانادان بالتا اكەل!- دەگەن اشۋلى ۇندەر ساپىرىلىستى ءبىر مەزەتتە. ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسىنىڭ قورقىپ تىعىلعانىن بىلگەن سوڭ كوپشىلىك شۋلاي ءتۇستى. بىراق، قيمىل جاساعان ەشكىم جوق. ءبىزدىڭ كلاستاعىلاردان ءتىپتى ولارعا ءۇن قوسقان دا ەشكىم بولمادى. قولدارىمىزدى قۋسىرىپ، جىم-جىرت تۇرمىز. اڭدي قاراسىپ قويامىز ءبىر-بىرىمىزگە...
ءسويتىپ تۇرعانىمىزدا قاقپادان ەدەل-جەدەل ەكى جەڭىل ماشينا كەلىپ كىردى. مەڭگەرۋشىنىڭ كەڭسەدە وتىرىپ سوققان تەلەفونى بويىنشا وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنەن كەلگەن ىڭعاي حانزۋ باستىقتار ەكەن. كەڭسە ەسىگىنىڭ الدىندا جاتقان ولىككە تىجىرىنا-تىجىرىنا قاراستى دا، جىم-جىرت قاراپ تۇرعان كوپ وقۋشىنى كوز قىرلارىمەن ءبىر-ءبىر شولىپ، كۇڭك-كۇڭك، سويلەسىپ قالدى.
- بۇل نەدەن ءولدى؟ -دەپ سۇرادى ءبىرى كوپشىلىكتەن. وقۋشىلار جاپا-تارماعاي جاۋاپ قايىردى:
- توق سوقتى!
- وسى قاتتى جەلدە ەلەكتر باعاناسىنا مەڭگەرۋشى زورلاپ شىعاردى!...
- ا.. ا.. ەشكىم ۇرىپ ولتىرمەگەن عوي، تاراڭدار! -دەپ بۇيىردى الگى باستىق سەس كورسەتىپ، كەرديە قالدى ەندى. - ولىكتى ءوز جاتاقحاناسىنىڭ الدىنا اپارىپ قويا تۇرىڭدار، تەكسەرەمىز!
كوپشىلىك اراسىنان، كىم ەكەنى بەلگىسىز، ءبىر ۇيعىردىڭ قاتال ءۇنى شىعا سالىپ ءوشتى.
- تاراماڭدار!
- كىم؟ كىم؟- دەسىپ ۇڭىرەيە قارادى باستىقتار، كوپشىلىكتىڭ قايمىعىپ تۇرعانىن ەشكىمنىڭ قايتالاپ ءۇن قاتپاۋىنان سەزگەن الگى باستىق ودان ءارى كەرديە، قاتقىل ۇنمەن سويلەدى:
- تاراڭدار!... ماسەلەنى مەكتەپ باستىقتارىمەن، وقىتۋشىلارمەن سويلەسىپ شەشەمىز!... سۇرايمىز، تەكسەرەمىز، قايتىڭدار!
- ولار بىلمەيدى!- دەپ قالدى تاعى ءبىر وقۋشى. ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى ۇندەر ءبولىسىپ العانداي ءۇزىپ-ءۇزىپ، حانزۋشا ەڭ قىسقا سوزبەن جالعاستىردى تالاپتارىن.
- ءبىز كوردىك!
- ءبىز بىلەمىز!
- مەڭگەرۋشى ادەيى ءولتىردى!
- شىقسىن ءوزى!
باستىقتاردىڭ كوزدەرى تىشقان اڭدىعان مىسىقتىڭ كوزىنشە قانشا ويناقشي تونگەنمەن سول ۇندەر كىم-كىمنەن شىققانىن تاپ باسا الماي قالدى.
بەكىتىلگەن كەڭسەسىندە ءمۇدىردىڭ ءوزى دە بار ەكەن. قاتتى قايعىرعان ادامشا زىلدەي سالماقپەن شىقتى ەسىكتەن. سىرتتان كەلگەندەرمەن قول الىستى دا، وقۋشىلارعا ۇزىلەردەي باسەڭ ۇنمەن «جىلامسىراي» تۇرىپ سويلەدى:
- ساباقتاستار، بۇگىن ءبىزدىڭ ەڭ جاقسى ءبىر ساباقتاسىمىزدى توق سوعىپ ءولتىرىپتى. ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسىنەن جاڭا ەستىپ، انىقتاپ سۇراپ شىقتىم، ءىلىنىپ قالعان تۋدى باعانادان تۇسىرۋگە شىعارعان - ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسىنىڭ ءوزى ەكەن. قاپىدا قالىپتى، قاتتى وكىنەدى. بۇل ساباقتاستىڭ كۇشتىلىگىنە، ەپتىلىگىنە سەنىپ ايتقان ەكەن، وزدىگىنەن ەلپەك قاعىپ جۇگىرە جونەلىپتى. بۇل - وتاندى، ۇكىمەتتى، كوپشىلىكتى شىن جۇرەگىمەن سۇيە بىلگەن ەڭ قادىرلى ساباقتاس!... جەرلەۋگە ءوز كلاسىنداعى ساباقتاستارى جەتەدى، دايىندىق كورە بەرسىن. بار قاراجاتى مەكتەپتىڭ قازىنا بولىمىنەن شىعارىلادى. ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسىنىڭ كەمشىلىگىن ءتيىستى ورىندارمەن سويلەسىپ شەشەمىز! ۇستازدار شەشىم ەتەتىن ىسكە وقۋشىلار ارالاسپاۋعا ءتيىستى، ال، تاراڭدار!
كارى جادىگويدىڭ «جىلى-جۇمساق» سوزىنە وقۋشىلاردىڭ ءبىرسىپىراسى جۇمسارعانداي، ءۇنسىز تاراسا بەردى دە، ازىراق بولەگى ءبىر-بىرىنە قاراسىپ تۇرىپ قالدى. مەن دە بۇرىلا بەرىپ، ويلانىپ توقتادىم: «بۇل «قادىرمەندىلىكپەن» ەمەس، قاستىقپەن ءولتىرىلدى عوي. قىلمىسىڭنان ارىل دەپ شىعاردى عوي، ارىلاتىن قىلمىسى نە ەدى سوندا، تاماق ىشىنەن تىشقاندى الىپ تاستاعانى ما؟»
- مەڭگەرۋشىنىڭ «كەمشىلىگى» ەمەس، زور قىلمىسى تەرگەلسىن!- دەپ، توپتىڭ ارت جاعىندا تۇرعان بىرەۋ زەكىپ قالدى. شەتتەي تۇرعان تاعى ءبىر ۇيعىر جىگىت انىقتاي قوستادى ونى:
- مەڭگەرۋشى بۇگىن كىسى ءولتىرىپ وتىر، بۇل «كەمشىلىك» قانا ما؟!
- دەرەۋ جازالانسىن! -دەپ شۋ ەتە ءتۇستى بىرنەشەۋى.
باستىقتار ءوزارا ءبىر-ءبىر قاراسىپ قويدى دا، ءسوزدى الدىڭعى كەرديە سويلەگەن باستىق الدى:
- ساباقتاستار، پىكىرلەرىڭ بولسا، جازىپ بەرىڭدەر، ۇستاز الدىندا وقۋشىلاردىڭ بۇلاي سويلەۋى تارتىپتىلىك ەمەس. شياۋجاڭدارىڭ ايتتى عوي، تاراڭدار، جۇڭحۋا مينگو ۇكىمەتىنىڭ زاڭى مۇنداي ءىستى اياقسىز قالدىرمايدى!
بۇدان سوڭ وقۋشىلار جاعىنان قارسى ءسوز شىقپادى. ءوزدى-ءوز كلاستارىمىزعا تارادىق. سونان سوڭ مەكتەپتەگى جالپى ۇيعىر وقۋشىلار بىرلەسىپ ارىز جازدى. ول ارىزدا مەكتەپتەگى قازاق، موڭعول ساباقتاستاردى دا ايعاق-كۋا تارتقان ءسوز بار ەكەن. بىراق، ءبىزدىڭ ەشقايسىنىمىزدى ەشكىم شاقىرىپ سۇراي قويمادى. ەرتەڭىندە جەرلەۋ سالتىنا ءار كلاستىڭ ەڭ-ەڭ مومىن جاندارىنان تاڭداپ شاقىرعاندىقتان ورالقان باس ءتورت-بەس ساباقتاسىمىز عانا قاتىناسا الدى.
«جۇڭحۋا مينگو ۇكىمەتىنىڭ زاڭىنا» مۇنان سوڭ دا قۇلاق ءتۇرىپ جۇردىك. ءبىزدىڭ كىشكەنە امىرقان ءتىپتى ساعات ارا دەمالىستاردا دا جۇگىرىپ شياۋجاڭ كەڭسەسىنىڭ الدىندا تۇرىپ-تۇرىپ قايتىپ ءجۇردى. «شىندىعىن ىزدەسە مەندەي بالا اقىماقتان سۇراماي ما؟» دەپ، ءتىلى جەتەتىن اقىلبايدى ونىڭ تاقىمداپ تۇرعانىن كورەمىز. بىراق، ىزدەگەن، سۇراعان ەشكىم بولمادى.
ۇيعىر ساباقتاستار توپتالىپ ءبىر بارعاندا: «ارىزدارىڭدى جوعارىعا جولدادىق» دەپ قانا جۇرە بەرىپتى شياۋجاڭ.
توقتى سامات جەرلەنگەن سوڭ ءبىزدىڭ كۇتكەن سۇراۋشى-انىقتاۋشىمىز ءۇمىتىمىزدىڭ كەرىسىنشە جىلتىڭداي قالدى: ول - ءوزىمىزدىڭ كامەن. ءبىزدىڭ ارقايسىسىمىزبەن جەكە-جەكە سويلەسىپ، «مەڭگەرۋشى جازالانسىن» دەپ تالاپ قويۋشىلاردىڭ اتتارىن سۇراستىردى. «مەڭگەرۋشى بۇگىن كىسى ءولتىرىپ وتىر» دەپ اشىق سويلەگەن وقۋشىدان باسقاسىنىڭ كىم ەكەنىن تابا الماي ءجۇرىپتى.
ءبىر ەلەۋسىز ءساتىن تاۋىپ مەنەن دە سۇراي قالدى.
- سەنى مەن مەنەن باسقاسىنىڭ ءبارى سونداي تالاپ قويعان!- دەدىم مەن. - ونى قايتپەكسىڭ؟
- مەن دوسىڭمىن عوي،- دەپ جۋىپ-شايدى كامەن، - سەنى ساقتاندىرۋ ءۇشىن ءسوز ەتىپ تۇرمىن. انەۋ كۇنگى ولىمدە ارتتا قالىپ تالاپ قويۋشىلاردىڭ ىشىندە سەن دە بار ەكەنسىڭ، سوندا كىم-كىمنىڭ سويلەگەنىن سەن كورگەنسىڭ.
- سەن ءوزىڭ دە تۇر ەدىڭ عوي سوندا؟
- مەن انشەيىن تۇرعانمىن، كىم سويلەگەنىنە زەر سالماپپىن.
- ۇزىن قۇلاق سەن «انشەيىن» تۇرعاندا، ءشۇلدىر شۇناق مەن قالاي ەستىمەكپىن؟
«ۇرى ارتى قۋىس»، كامەننىڭ توپىراق سارى ءجۇزى قىزعىلت تارتتى.
- دوسىم، ءتىلىڭ بۇرىشتاي ەكەن ءوزىڭنىڭ، ۇزىن قۇلاق بوپ نە قىپپىن؟
- قۇلاعىڭ مەنەن گورى ەستىگىشتەۋ دەگەنىم عوي، ول جەردە كىمنىڭ نە دەپ تۇرعانىمەن شارۋام بولماپتى.
- مەڭگەرۋشى تۋرالى سويلەۋدەن ساقتان،- دەدى كامەن قامقورسىپ، -سول ءولىم ءجونىن مەڭگەرۋشىگە ارتۋشىلار حانزۋ ساباقتاستار اراسىندا دا بار ەكەن. وندايلارعا تۇرمىس تەكسەرتۋ جيىنىندا قاتتى سىن ايتىپ، ەسكەرتۋ بەرىپ جاتىر. ەگەر تاعى قايتالاسا جازا قولدانىلاتىندىعىن ايتتى...
كامەننىڭ بۇل حابارىنىڭ شىندىعىن حانزۋ ءتىلى كلاسىندا وقىپ جۇرگەن اسىلقاننان سۇراپ انىقتادىم: توقتى ساماتتىڭ ولىمىنە مەڭگەرۋشى جاۋاپكەر ەكەندىگىن دالەلدەپ، شياۋجاڭعا پىكىر جازعان حانزۋ ساباقتاستار، ءوز ارالارىندا قاتتى سىندالىپتى دا، ولاردىڭ ۇيعىر، قازاق وقۋشىلارىمەن بايلانىسى شەكتەلىپتى. بۇدان كەيىن ونداي ءسوز شىعارعاندارىنا «ۇلتتار ىنتىماعىن ءبۇلدىرۋشى» رەتىندە «ۇلكەن كۇنا» جازىلاتىندىعى ەسكەرتىلىپتى.
ءسويتىپ، بۇل ءولىم جونىندەگى سوزدەرگە ءۇش-ءتورت كۇن ىشىندە-اق تيىم سالىندى دا، مەڭگەرۋشى شارق ۇرىپ، بۇرىنعى اۋەنىنە باسا بەردى. كامەن سياقتىلاردىڭ مەنى ساقتاۋ ءۇشىن ەمەس، ءادىل تالاپتاردى تيىپ، مەڭگەرۋشىنى ساقتاۋ ءۇشىن زور مىندەت وتەگەنىن سول ءتارتىپ مەڭگەرۋشىنىڭ بۇرىنعىسىنان بەتەر شاقىلداۋىنان تۇسىندىك.
دۇيسەنبى كۇندەرى اشىلاتىن «سۋن جۋڭشاندى ەسكە ءتۇسىرۋ» جيىنىنىڭ بىرىندە مەڭگەرۋشىنىڭ قۇدىرەتى ءتىپتى اشىق كورىندى.
گومينداننىڭ پارتيا تۋى مەن مەملەكەت تۋى اراسىنا ىلىنگەن سۋن جۋڭشان سۋرەتىنە بەس مينۋت باس ءيىپ، ازا بىلدىرىسىمىزبەن «زۇڭلي وسيەتىن»1 مەڭگەرۋشى باستاپ وقىتتى. داعدىدا ونى شياۋجاڭ ءوزى باستاپ، مەكتەپ قاراۋىنداعى بارلىق ادام ەرىپ وقيتىن. بۇل جولى شياۋجاڭ ءوز ورنىن ادەيى بەرىپ تۇر ەكەن. مەڭگەرۋشى وسيەتتى ءبىر سويلەمنەن ايتىپ وقىتىپ شىقتى دا ارتىنا قايرىلا سالا جانقالتاسىنان «مەكتەپ باسقارماسىنىڭ ەرەكشە قارارىن» شىعاردى: ەكى ۇيعىر ساباقتاستىڭ «مەكتەپ ءتارتىبىن ۇزدىكسىز بۇزىپ» باعىنباي كەلگەندىگى، مەكتەپ تاربيەشىلەرىنە «شابۋىل جاساۋعا دەيىن جەتكەندىگى»، سول ءۇشىن مەكتەپتەن قۋىلعاندىعى جازىلىپتى. وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنىڭ بۇل جونىندەگى بەكىتۋىن دە وقىدى.
«ەكى بۇزاقىنىڭ» كىم ەكەنىن ايىرا الماي تۇرعانىمىزدا ايدالا جونەلدى، كامەن ىزدەپ جۇرگەن «كوپ بۇزاقىنىڭ» ەكەۋى ەكەن. ءبىرى، «مەڭگەرۋشىنىڭ قىلمىسى تەرگەلسىن» دەگەن «بۇزاقى» ەكەن. «دەرەۋ جازالانسىن» دەپ شۋ كوتەرگەن «قاراقشىلاردىڭ» تامىرى كوپ بولىپ، قارىمى جەتپەگەندىگىنەن بە، الدە، مەزەت-مەرزىمى جەتپەگەندىگىنەن بە، ايتەۋىر، ولارعا بالتا تيمەپتى...
جيىن تاراسىمەن ۇيعىر ساباقتاستار وزدىكتەرىنەن ءۇن-ءتۇنسىز ءتىزىلدى دە، قاقپادان شىعا جونەلدى. ءبىر ساعاتتان سوڭ قايتىپ كەلگەندە ەستىسەك، وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنە ارىز ايتا بارىپتى دا، جاپپاي جىلاپ جابىلا شۋلاپ تۇرىپ «تەكسەرەيىك، ءسوزسىز تەكسەرەيىك» دەگەن جاۋابىن ارەڭ الىپ قايتىپتى.
سول تەكسەرۋدىڭ ناتيجەسى ىلبىگەننەن ءىلبىپ زورعا جەتتى بىزگە: مەڭگەرۋشىگە «داگو» ارەڭ جازىلىپتى. بىراق سول جازالانۋىنا سەنەر-سەنبەسىمىز بەلگىسىز كۇيىندە قالدىق. سەنبەيىك دەسەك، وقىتۋشىلار مەن ءتىلماشتاردى تۇگەل جيىپ، مەڭگەرمە باستىعى جاريالاپتى، سەنەيىك دەسەك، جازالانۋشىمىز جالاڭداعان سەمسەر كۇيىندە ساقتالدى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، وسى ولتىرىلگەن قىلمىستى مەن مەكتەپتەن ايدالعان ەكى بۇزاقى جەرلىك جاعىنان بولماسا دا، ەلدىك جاعىنان ءسىزدىڭ اعالارىڭىز ەدى. «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» دەگەندەي، بۇل ۇشەۋىنىڭ بۇلاي جازالانۋىنا ءسىزدىڭ بۇيرەگىڭىز، ارينە، بۇلك ەتپەگەن شىعار. سىزشە بولعاندا، بۇلارعا ەڭ كەڭشىلىك ساياسات قولدانىلعان دا، وتە جەڭىل جازا بەرىلگەن عوي.
بۇل وقيعادا سىزدەر سۇيىنە قۋاتتايتىن، ءبىز قىلمىستىلار قاۋىمى «سۋايت سەنىم» دەپ داتتايتىن تاعى ءبىر ۇلگىلى ءداستۇر بار. ياعني قۇقىقتى كىسى نەنى قىلمىس دەپ جاريالاسا، باعىنىشتى پەندەلەر سونى قىلمىس دەپ مويىنداي بەرۋى، سول قىلمىسىنان نەعۇرلىم تەز ارىلىپ، ادالانۋى قاجەت. توقتى سامات قىلمىستان قالاي ادالاندى؟! قىلمىس تۇگىل ءوز ومىرىنەن دە ادالانبادى ما، نەتكەن قاھارماندىق!... مارحۇمنىڭ جانى ءجانناتتا-اق شىعار-اۋ! وعان ادالانۋ ورايىن تاۋىپ بەرە قويعان ءتارتىپ مەڭگەرۋشى نەتكەن راحىمدى جان، شاھيتكە بالاعان شياۋجاڭ قالاي ءادىل ەدى!
ءسىزدىڭ بۇل جولعى ۇكىمدەردىڭ بىرەۋىنە عانا نارازى ەكەندىگىڭىزگە داۋىم جوق، ول تورتىنشىگە شىعارىلعان ۇكىم. مەڭگەرۋشىنىڭ كىسى ولتىرگەن «كەمشىلىگى» توقتى ساماتتىڭ تاماقتان تىشقان الىپ تاستاۋ سيپاتتى زور قىلمىسىنا استار بولا الار ما؟ ەكەۋىنە بىردەي «داگو» جازىلعانى نەتكەنى؟!...
سول جەردە ءوزىڭىز بولساڭىز الگى بۇزاقىلاردىڭ ناق كەرى توڭكەرىسشى شايكا ەكەندىگىن باقالشاعىن شاعىپ وتىرىپ مويىنداتار، مويىندارىن ۇزە سالار ەدىڭىز عوي!... «مەڭگەرۋشى جازالانسىن» دەپ شۋلاعان سول توپتىڭ اراسىندا مەنىڭ دە بار ەكەنىم ايتىلىپ كەتتى، يگىلىكتىڭ ەرتە-كەشى جوق، سول قىلمىسىم ءۇشىن، مىنە موينىم!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
1 گاڭپان (قىتايشا) - «قۇرعاق تاماق» دەگەنى. قۇبا-قۇرعاق بورتتىرىلگەن كۇرىش.
2 مەللي (ۇيعىرشا) - ۇلتتىق.
3 سىڭكۋ، يەرىن (حانزۋشا) - مال، حايۋان، جابايى ادام.
1 تۋفي (حانزۋشا) - باندى، قاراقشى.
[1] جياۋگۋان (حانزۋشا) - اسكەري وقىتۋشى
1 ۋاڭبادان (حانزۋشا) - تاسباقا جۇمىرتقاسى ء(وز تىلىندە اۋىر يانات ءسوز). وڭباعان، جەكسۇرن، سۇمپايى سياقتى اۋىسپالى ماعىنادا قولدانىلادى
2 داگو (حانزۋشا) - ۇلكەن كۇنا. ءۇش ۇلكەن كۇنا جازىلعان وقۋشى مەكتەپتەن قۋىلادى.
1 حۋايدان (حانزۋشا) - شىرىگەن جۇمىرتقا، بۇل ارادا يانات ءسوز.
1 جيەسان (حانزۋشا) - تارالۋ (تىزىلگەن ساپتان، جيىننان تاراۋ بۇيرىعى).
2 ءنامۋناشى (ۇيعىرشا) - ۇلگىلى.
1 گۇي (قىتايشا) - الباستى. جەرلىك حالىقتىڭ مەنگونى - «مىڭگۇي» دەپ اتاپ جۇرگەنى - تىلدەگەنى ەكەن.
1 دايفۋ (حانزۋشا) - دارىگەر، ەمشى.
1 سۋن جۋڭشان وسيەتى وسىلاي اتالاتىن.
